ۇلت تانىمىنداعى ءبىر ۇعىم نەمەسە «وبال» ءسوزىنىڭ ءتۇپ- توركىنى قايدا جاتىر؟
ويتكەنى قۇران عارابي، اراب تىلىندە تۇسكەن. ەكىنشى اسىل ءتىل - قازاقتىڭ ءتىلى. قازىرگى جۇرگەن زامانداستارىمىزدىڭ بىردە- بىرەۋى قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. شىركىن، بىلسە عوي. ءدىن دە، عىلىم دا، اۋليەلىك تە قازاقتىڭ تىلىندە تۇر»، دەپتى. شاماسى ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا ايتسا كەرەك بۇل ءسوزىن. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ زامانىنداعىلار قازاق ءتىلىن بىلمەگەن بولسا، ءبىزدىڭ قازىرگى ءحالىمىز تىپتەن قيىن-اۋ دەيسىڭ كەيدە.
«تۇيەنى جەل شايقاسا، ەشكىنى اسپاننان ىزدە» دەيتىن ەدى بۇرىڭعىلار. جاعدايىمىز قازىر تۋرا سونداي. ءبىراق ءبىزدىڭ ءسوز ەتپەگىمىز باسقا تاقىرىپ. قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىنا بايلانىستى ماسەلە. دالىرەك ايتقاندا ۇلت تانىمىندا ايرىقشا ورنى بار «وبال» ءسوزىنىڭ ءتۇپ- تۇقيانىنا ءۇڭىلىپ كورمەكپىز. وسى ۇعىمنىڭ استارىنان «ءدىندى»، «عىلىمدى»، «اۋليەلىكتى» ىزدەپ كورمەكپىز.
جالپى، ءبىز ءۇشىن تىلىمىزدەگى كوپ ۇعىمدار تاڭسىق ەمەس. ار، وجدان، ىنساپ، قاناعات ءتارىزدى ۇعىمداردى ءبارىمىز بىلەمىز. ءبىراق ءارقايسىسىنىڭ جەكە ءمانى بار ەكەندىگىنە نازار اۋدارا قويمايتىن كەزىمىز دە بار. ويتكەنى مۇنداي ۇعىمدار ءبىزدىڭ تىلىمىزگە ءسىڭىپ، بولمىسىمىزعا اينالىپ كەتكەن. بۇل ۇعىمداردىڭ شىعۋ توركىنىن ىزدەپ اۋرە بولمايتىنىمىز دا سودان.
الايدا كەيدە حالىقتىڭ دۇنيەتانىمىنداعى ۇعىمداردىڭ ءتۇپ- توركىنىنە ۇڭىلگەننىڭ ايىبى جوق سياقتى كورىنەدى. ويتكەنى جاھاندانۋدىڭ دۇلەي اعىنى سەلدەي قاپتاپ كەلە جاتقان قازىرگى كەزدە ۇلت دۇنيەتانىمىن جاڭعىرتىپ وتىرعان دۇرىس. حالىقتىڭ تانىمى مەن پايىمى قازىرگى ۇرپاقتىڭ يممۋنيتەتى بولماعى كەرەك. سول سەبەپتى كەيبىر ۇعىمداردىڭ ءمانىن اشىپ قويعان ءجون. سونداي ەرەكشە «قۇدىرەتتى» سوزدەردىڭ ءبىرى «وبال» ۇعىمى.
بۇل ءسوزدى بىلمەيتىن قازاق جوق. ۇلكەندەر «وبال بولادى، تيىسپە!» دەسە بولدى، بالا كۇنىمىزدە كەز كەلگەن تەنتەكتىگىمىزدى تىيا قوياتىنبىز. بۇل بۇيرىق كەلگەندە اعاشتىڭ بۇتاعىن دا سىندىرمايسىڭ، ءشوپتى دە جۇلمايسىڭ، تورعاي اتاتىن روگاتكانى دا تىعا قوياسىڭ... ويتكەنى قازاق ءۇشىن «وبال بولادى» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز 11 جىل بويى مەكتەپتە ايتىلاتىن «تاربيەلى بولىڭدار، پاتريوت بولىڭدار، ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت كورسەتىڭدەر» دەگەندەي تولىپ جاتقان «ۋاعىزداردان» كۇشتى. «وبال» ءسوزى ەسى دۇرىس، انا ءتىلىنىڭ ۋىزىنا جارىعان كەز كەلگەن ازامات ءۇشىن، مەيلى ول جىرىندى تەنتەك بولسا دا، مەيلى اقىلدى، تاربيەلى ازامات بولسا دا بىردەن ەلەڭ ەتكىزەتىن، وعاش قىلىقتاردان تىيا قوياتىن قۇدىرەتتى «تەجەگىش».
ءبىزدىڭ حالىق جاندى- جانسىزعا دا، ادامعا دا، مالعا دا قاتىستى «وبال بولادى»، «وبالىنا قالاسىڭ» دەگەن سوزدەردى قولدانا بەرەدى. ءتىپتى ەرتەدە بارىمتاشىلار جىلقىعا تيگەندە ەگەر سول جىلقىنىڭ ىشىندە تۇلداعان ات جۇرسە، «وبال بولادى» دەپ سول ءۇيىردى قۋىپ كەتپەي، قالدىراتىن بولىپتى. بۇرىنعى قازاقتار يەسى ولگەن اتتى تۇلداپ قويا بەرەتىنى بەلگىلى. مىنە، سونداي ات جۇرگەن ۇيىرگە سول زاماننىڭ «رەكەتيرلەرى» - بارىمتاشىلاردىڭ ءوزى تيىسپەيدى ەكەن. مۇنىڭ ءوزى «وبال» ۇعىمىنىڭ قازاق ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ءھام اسەرلى ەكەندىگىن كورسەتەتىن ءتارىزدى. ءسوز جوق، ءبىز بارىمتاشىلاردى كورگەن جوقپىز، ءبىراق قاريالار سولاي دەپ ايتىپ وتىرادى.
سودان سوڭ، بىزدە «وبالى نەشىك»، «وبالىنا قالما»، «وبالى قايسى؟!» سياقتى كوپتەگەن ۇعىمدار دا بار. ءبارىنىڭ ءتۇپ- توركىنى «وبال» سوزىنە بارىپ تىرەلەدى. ايتەۋىر، قالاي بولعاندا دا بۇل ءسوزدىڭ اسەرى مىقتى. الايدا بۇل ءسوزدىڭ شىعۋ توركىنى قاي داۋىرگە دەيىن باراتىنىن ءدوپ باسىپ ايتار ەشكىم جوق. بۇل ۇعىم تۇركى جۇرتىنا يسلام ارقىلى كەلدى مە، جوق كوشپەندىلەردىڭ كونە تانىمىنان باستاۋ الا ما، ول جاعى دا ايقىن ەمەس. تەك قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە «وبال» ءسوزىنىڭ ماعىنالارى بەرىلىپتى. ارينە، بۇل ءسوزدىڭ بالامالارى بىزگە تانىس. وبال دەگەن قيانات، ايىپ، كۇنا ۇعىمدارىنىڭ بالاماسى رەتىندە سيپاتتالىپتى. «وبال جوق» دەگەن تىركەس قازاقتىڭ اۋىزەكى تىلىندە ايتىلاتىن «وزىنە دە سول كەرەك» دەگەن تىركەسىمەن سايكەس بولسا كەرەك. «وبالى جىبەرمەدى» دەگەندى «تاقسىرەتىن، زاردابىن تارتتى» دەپ، ء«وز وبالى وزىنە» دەگەندى «وزىنەن كورسىن، وبال جوق» دەپ، «وبالى نە كەرەك» دەگەندى «جازعىرۋدىڭ كەرەگى جوق» دەپ ءتۇسىندىرىپتى.
ارينە، بۇل ۇعىمداردى ءبارىمىز بىلەمىز. ءبىراق سوزدىكتە ءبارىبىر ءسوزدىڭ شىعۋ توركىنى تۋرالى ايتىلماپتى.
سول سەبەپتى ءبىز ءسوزدىڭ شىعۋ توركىنىن ىزدەدىك. ارينە، بۇل ىستە عالىمدارعا جۇگىنگەنىمىز راس. «وبال» ءسوزىنىڭ ءتۇپ- توركىنىنىڭ قايدا جاتۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ءدىنتانۋشى ومار جالەل ۇلى ايتىپ قالعانى بار. ول «وبال» ءسوزىنىڭ توركىنى ارابتىڭ «ۋابالۋن» دەگەن سوزىنەن شىعاتىنىن العا تارتادى. ح. بارانوۆتىڭ ارابشا- ورىسشا سوزدىگىندە بۇل ۇعىم بار ەكەن. سوزدىكتە «ۋابالۋن» ءسوزىنىڭ بىرنەشە ماعىناسى بار ەكەندىگى كورسەتىلىپتى. ءبىرىنشى ماعىناسى، «بۇلىنگەن كليمات، بۇزىلعان جاعداي، بۇلىنگەن قورشاعان ورتا» دەگەندى بىلدىرسە، ەكىنشى ماعىناسى «بالە- جالا»، «زۇلىمدىق»، ءۇشىنشى ماعىناسى «زيان»، «زارداپ»، «قيانات» «اۋىرتپالىق»، «اۋىر زارداپ» ءتارىزدى بىرنەشە مازمۇنعا يە ەكەن. سول «ۋابالۋن» ءسوزى قۇران كارىمدە 4 جەردە كەزدەسەتىن كورىنەدى. ءال- ءمايدا سۇرەسىنىڭ توقسان بەسىنشى اياتىندا، ءال- حاشر سۇرەسىنىڭ ون بەسىنشى اياتىندا، ءات- ءتاعابۋن سۇرەسىنىڭ بەسىنشى، ءات- تالاق سۇرەسىنىڭ توعىزىنشى اياتتارىندا بار ەكەن. قۇران كارىمدى العاش تاپسىرلەگەن عالىمداردىڭ ءبىرى يبن كاسير مەن وزگە دە ءبىرقاتار عۇلامالار «وبال» ءسوزىن جاراتۋشىنىڭ پەندەسىن بۇل دۇنيەدە، ال «ازاپ» ءسوزىن اقىرەتتە جازالاۋى دەپ ءتۇسىندىرىپتى. الايدا قازاقتىڭ ۇعىمىنداعى «وبال» ۇعىمى ءسال وزگەشە سياقتى كورىنەدى.
ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا قازاق «وبال» ۇعىمىن، ەڭ الدىمەن اسا كەڭ ماعىنادا، بۇلىنگەن قورشاعان ورتا، كەڭىستىك، جاعداي ماعىناسىندا قولداناتىن ءتارىزدى. ويتكەنى اللا تاعالا ەشبىر زات پەن ءتىرى جاندىكتى تەگىننەن- تەگىن، ورىنسىز جاراتپاعان. ول تۋرالى قۇران كارىمدە كوپتەگەن اياتتار بار. قازاق جاندى- جانسىز كەز كەلگەن نارسەگە «وبال بولادى» دەۋ ارقىلى اللا جاراتقان وسى دۇنيەلەرگە دە ايرىقشا كوزقاراسپەن قاراپ، ولاردىڭ تىرشىلىك ەتۋ كەڭىستىگىنە نەمەسە جالپى سيپاتىنا زيان كەلتىرمەۋدى كوزدەسە كەرەك. ارينە، يسلام دىنىندە اڭشىلىق جاساۋعا رۇقسات بار. ءبىراق ىسىراپ بولماۋى كەرەك. قازاق تا اڭشىلىق جاسايدى. ءبىراق ويىن بالاسىنان باستاپ، ەرەسەك ادامعا دەيىن اڭ مەن قۇستىڭ ءتولىن ولتىرمەۋگە، ۇياسىن بۇزباۋعا، ءتىپتى بۋاز جانۋاردى اتپاۋعا بۇيىرادى. «نەگە؟» دەگەن سۇراققا جالعىز اۋىز «وبال بولادى» دەگەن جاۋاپ بەرەدى. ءبىتتى.
قايتىپ ونىڭ سەبەپتەرىن ەشكىم قازبالاپ جاتپايدى. ءتىپتى بۇرىنعى مەرگەندەر، ءبارى بولماسا دا قازىرگى كەيبىر اڭشىلار، اڭدى اتاردان بۇرىن ۇركىتەدى ەكەن. بىرىنشىدەن، بۇل قانعا سىڭگەن ءداستۇر. ەكىنشىدەن، اڭ- قۇسقا وبال. اڭ-قۇس تا قاپى قالماۋى كەرەك. كوكتەمدە ءشوپتى جۇلعىزبايتىنى - ول دا اللانىڭ جاراتقان دۇنيەسى. ونىڭ دا ءوسىپ- ءونۋى، تۇقىم تاستاۋى كەرەك. وسىمدىكتەرگە قاتىستى «وبال بولادى» دەۋ ارقىلى قازاق ولاردىڭ دا تىرشىلىك ەتۋ كەڭىستىگىن، سيپاتىن بۇلدىرمەۋدى قالايتىن بولسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، قۇران كارىمدە ادامنىڭ بۇل دۇنيەگە قوجايىن ەكەندىگى ايتىلادى. بۇل تۋرالى باقارا سۇرەسىنىڭ 30-اياتىندا ايتىلعان.
مۇحاممەد (س. ع. س) سول ۋاقىتتا راببىڭ پەرىشتەلەرگە: «ارينە، مەن جەردە ءبىر ورىنباسار جاراتامىن!» ، دەگەن ەدى. (پەرىشتەلەر) : «وندا بۇزاقىلىق ىستەپ، قان توگەتىن بىرەۋ جاراتاسىڭ با؟ نەگىزىنەن، ءبىز سەنى دارىپتەپ، ماقتاۋ مەن پاكتاۋدامىز» دەدى. اللا: «مەن سەندەردىڭ بىلمەگەڭدەرىڭدى جاقسى بىلەمىن!»، دەدى. (اللا) ادامدى توپىراقتان جاراتىپ وعان جان سالدى» دەلىنگەن اياتتا.
ارينە، اياتتا «حاليفا» دەپ بەرىلگەن. بۇل ءسوز ورىنباسار دەگەن ۇعىمدى بەرەتىنى دە انىق. اللا وزىنە ورىنباسار ەتسە، ادام دا جەر بەتىنە قوجايىن دەگەن ءسوز. ال قوجايىن ءوز يەلىگىندەگى دۇنيەنى قيراتپايدى. ونىڭ جالپى سيپاتى مەن تىرشىلىك ەتۋ كەڭىستىگىن بۇلدىرمەيدى. قازاقتىڭ «وبال» ۇعىمى ادامزاتتىڭ شىن مانىندە جەر بەتىندە قوجايىن ەكەندىگىن كورسەتەتىن بولسا كەرەك. بۇل ەندى، الگى ارابشا- ورىسشا سوزدىكتەگى «ۋابالۋن» ءسوزىنىڭ ءبىرىنشى ماعىناسىنا قاتىستى وربىگەن ويلار.
ماسەلەن، قازاق ناندى لاقتىرساق تا «وبال بولادى» دەيدى. ەگەر قيسىنعا جۇگىنسەك، بۇل دا سول ناننىڭ ازىرلەنۋ ماقساتىنا سايكەس كەلمەيتىن ارەكەت بولسا كەرەك. بىرىنشىدەن، استى توگىپ- شاشۋ ىسىراپ، ەكىنشىدەن، بۇل ادامنىڭ سول ناندى جاساۋ ءۇشىن توككەن تەرى مەن ەڭبەگىنە قۇرمەت كورسەتپەۋ، ۇشىنشىدەن ناندى پايدالانۋ ماقساتىنا سايكەسپەيدى. ناننىڭ ءوزى ءۇشىن «بۇلىنگەن كليمات» دەگەن ءسوز. ىسىراپ جاساعانىمىز ءۇشىن دە جاراتۋشىنىڭ الدىندا جاۋاپقا تارتىلاتىنىمىز بەلگىلى جاي. ال ادامنىڭ تابان اقى، ماڭداي تەرىن قۇرمەتتەمەۋ ونىڭ اقىسىن جەۋدىڭ كورىنىسى.
دەمەك، ءبىر عانا «وبال بولادى» دەگەن ءسوز قازاقتىڭ يمانىن ساقتاپ كەلگەن بولسا كەرەك. ماعىناسى سونى مەڭزەيدى. وبالدىڭ كۇنا، قيانات دەگەن ماعىنا بەرەتىندىگىنە ەشبىر داۋ جوق. ەگەر كەڭ ماعىناسىندا الساق «وبال» دەگەن اللانىڭ جاراتقان جاراتىلىستارىنىڭ قۇنىن بىلمەۋ بولسا، تار ماعىناسىندا كۇنا ەكەن. پارسى ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە «وبال» دەگەندى قيانات، كۇنا دەپ كورسەتىلىپتى. ال تۇرىكتەر «وبالدى» تەك كۇنا رەتىندە باعالايدى.
وسى تۇستا اتاپ وتەر ءبىر جايت قازاقتىڭ تانىمىنداعى «وبال» ۇعىمى دىندەگى سيپاتىنان الدەقايدا كەڭ. ادامزاتتىڭ جەر بەتىندەگى ەڭ باستى مىندەتىن دە، جەكە ادامنىڭ ومىرلىك ۇستانىمىن دا رەتتەپ تۇرادى. ەكىنشى جاعىنان ۇعىمنىڭ استارىندا ەكولوگيالىق تانىم جاتىر. ءال- ءمايدا سۇرەسىنىڭ 95 اياتىندا قاجىلىقتا يحرام كيىپ جۇرگەندە جان- جانۋارلاردى ولتىرمەۋ بۇيىرىلىپ، وبالىن كوتەرەتىنى ايتىلسا، قازاقتىڭ تانىمىندا تىرشىلىك اتالۋى ءوسىپ- ونەتىن كەزدە اڭ تۇگىلى، وسىمدىكتەرگە دە زيان كەلتىرمەۋ ەسكەرتىلەدى. تەك قاجىلىقتا عانا ەمەس. «وبال بولادى» دەۋ ارقىلى قازاق وسىنداي كەڭ ماعىنادا وي تولعايدى.
راس، «وبالمەن» ۇندەس «ۋابالۋن» ءسوزى اراب تىلىندە بار. ءبىراق بۇل ۇعىم تۇركى جۇرتىنان قوڭسىلارعا ءوتتى مە، الدە كەرىسىنشە بولدى ما، ول جاعى بەيمالىم. ادەتتە، قازاقتىڭ تىلىندە اراب- پارسى سوزدەرى كوپ دەسەدى عالىمدار. ولجاس سۇلەيمەنوۆ بولسا ورىستىڭ تىلىندە تۇرىكتەردىڭ ءسوزى كوپ دەگەندى العا تارتقان ەدى باياعىدا. ول ءتىپتى كونە شۋمەر تىلىندە دە تۇرىك سوزدەرىنىڭ كەزدەسەتىنىن انىقتاپتى. ەگەر قيسىنعا جۇگىنسەك، ەجەلگى شۋمەرلەر مەن سلاۆيانداردىڭ تىلىنە تۇرىكتەردىڭ ءسوزى ەنگەندە نەگە اراب پەن پارسىعا ەنبەيدى؟ ! ونداي ىقتيمالدىقتى جوققا شىعارۋعا بولمايدى عوي. ويتكەنى «ۋابالۋن» دەگەن اراب ءسوزى مەن قازاقتىڭ «وبالىنىڭ» ماعىناسى ۇندەس بولعانىمەن، الاشتىڭ ۇعىمىنىڭ ءمانى تىم كەڭ، امبەباپ سيپاتتا ەكەنىن بايقايمىز.
ايتپاقشى، كەل ىشىندە كەزدەسەتىن تەلى مەن تەنتەكتىڭ، وزگەگە ءزابىر كورسەتكەن سوتقاردىڭ باسىنا ءىس تۇسكەندە قازاق «وبال بولىپتى» دەمەيدى. كەرىسىنشە «ساۋاپ بولعان ەكەن» دەپ جاتادى. قىجىرتپا ءسوز سياقتى كورىنۋى مۇمكىن. ءبىراق مۇندا دا قازاقتىڭ مەيىرىمى مەن تىلەۋلەستىگى جاتىر. ويتكەنى كۇنالى پەندەنىڭ باسىنا ءىس تۇسسە ول ونىڭ قاتەلىكتەرىنىڭ شايىلعانى دەپ باعالانادى دىندە. ادام كۇناسى ءۇشىن نە بۇل دۇنيەدە، نە قابىردە، نە اقىرەتتە جازا تارتۋى كەرەك ەكەن.
ال بۇل دۇنيەدە كورگەن قيىندىق پەندەنىڭ ازدى- كوپتى كۇنالارىن تازارتىپ كەتەتىن كورىنەدى. دەمەك، كۇناسى ازايسا پەندەدە ساۋاپ قالارى انىق. قازاق سونى مەڭزەپ، ادامنىڭ باسىنا ءىس تۇسكەندە «ساۋاپ بولىپتى» دەيتىن بولسا كەرەك. ياعني، قانشا سوتقار، زورلىقشىل بولسا دا، ءبىزدىڭ جۇرت پەندەنىڭ باقي دۇنيەگە كۇنا ارقالاپ بارۋىن قالامايتىن بولىپتى. ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمىن «تاپسىرلەگەندە» كەيدە وسىنى اڭعارامىز.
«ايقىن»