قازاقتىڭ ادەت- عۇرپى: ماڭىزى، سيپاتى، تاربيەلىك ءمانى
سونىڭ ىشىندە قازىرگى جاستار بىلە بەرمەيتىندەرىنە قىسقاشا توقتالساق. ۇلدىڭ توبە شاشىن ۇزارتا ءوسىرىپ، مونشاق ارالاستىرا ءورىپ قويۋ. ونىڭ اتى - ايدار.
بۇل عۇرىپ نەگىزىنەن، ءتىل - كوزدەن ساقتاۋ ءۇشىن ەر بالالارعا جاسالادى. كەنەسارىنىڭ ءىنىسى ناۋرىزباي باتىردىڭ ۇزىن ايدارى بولعانى تاريحتان بەلگىلى. اقسارباس اتاۋ. ادامدار ءقاۋىپ- قاتەرگە ۇشىراعانىندا «اللا تاعالا مەنى وسى قيىندىقتان قۇتقارا گور! اقسارباس!» دەپ قۇدايى اتايتىن بولعان. مۇنداي جاعدايدا «اقسارباس!» دەپ ءۇش رەت ايقايلاعان. سوسىن ءقاۋىپ- قاتەردەن امان قالعانىندا الگى ادام اۋىل ايما عىن شاقىرىپ قۇدايى بەرگەن. اقسارباسقا شالىناتىن مالدار: بوزقاسقا (قوي)، كوكقاسقا (جىلقى)، قىزىل- قاسقا (سيىر). ادام اقسار- باس اتاعاندا قاي مالىن ايتسا، سونى قۇدايىعا سويۋعا ءتيىس.
اق قۇيىپ شىعارۋ. حالقىمىزدا: «ۇيگە كىرگەن جىلانعا دا اق قۇيىپ شىعارادى» دەگەن ماتەل بار. قازاقتىڭ اق دەپ اتايتىنى: ءسۇت، قىمىز، شۇبات، ايران. قالىڭ ءورت كەلىپ قالعانىندا الدىنان اق شاشادى، ۇيگە جىلان كىرىپ كەتكەنىندە باسىنا ءسۇت نە ايران قۇيىپ ۇيدەن شىعارىپ بارىپ ولتىرەدى. بۇل قازاقتىڭ ۇيىنە كەلگەن جاۋىنا دا جاماندىق جاسامايتىن ۇلتتىق مىنەزىنەن شىققان ادەت.
ات تەرگەۋ. ول - ادامدى سىيلاۋعا ارنالعان ىزەتتىلىك ادەت- عۇرىپ. ۇلتتىق بولمىس بويىنشا ايەلدەر اتاسىنا، قايناعاسىنا، قاينىسىنا، قايىن- سىڭىلىسىنە اتىن اتاماۋ ءۇشىن قوسىمشا ات قويادى. مۇنى ات تەرگەۋ دەپ اتايدى. مۇندايدا قويىلاتىن اتتاردىڭ كەيبىرى مىنانداي: «مىرزا قايناعا»، «باي اتام»، «ءبي اعا»، «تەنتەگىم»، «ەركەجان»، «شەبەر شەشەي»، «اق اجە»، «سىرعالىم»، «شاشباۋلىم». جەڭگەلەرى قاينىلارىنا ازىلدەپ، بويلارى تاپال بولسا «سۇڭعاقتىم»، جايباسار بولسا «جۇيرىگىم» دەپ تە ات قويادى. ەر ادامدار دا وزىنەن ۇلكەندەردى ماكە، ساكە دەپ قۇرمەتتەيدى. انتتاسۋ. جاۋدان كەك قايتارۋ ءۇشىن، ادامدار ءبىر- بىرىنە دەگەن ادالدىقتان اينىماۋ ءۇشىن، ەلارالىق تاتۋ كەلىسىمدى ساقتاۋ ءۇشىن انت ايتاتىن سالت- ءداستۇر بار. حالىق انتىن بۇزعان ادامدى «انت اتقان» دەپ جەك كورىپ، «ۋا، ايتىلعان انت، سەرتتەسكەن ۋادە، الىسقان قول قايدا؟» - دەپ، كىنالاسادى.
اراشا ءتۇسۋ. داۋلاسقان، جانجالداسقان ادامدارعا باسۋ ايتىپ، اجىراتۋ، ساباسىنا ءتۇسىرۋ - اراشا ءتۇسۋ دەپ اتالادى. بۇرىندارى مۇنداي جانجالدا اۋىلدىڭ، ەلدىڭ ابىرويلى ابىزى «اراشا!» اراشا! دەپ ايقايلاپ، وت شىققالى تۇرعان ورتاعا بارىپ، اعايىنعا اراشا تۇسكەن.
ارىزداسۋ. بۇل فانيدەگى (ومىردەگى) تاتاتىن ءدام- تۇزى تاۋسىلىپ، ومىردەن ءوتىپ بارا جاتقان ءعارىپ وتباسىمەن، تۋعان- تۋىستارىمەن، كورشى- كولەم، دوس- جاراندارىمەن سوڭعى رەت تىلدەسىپ، حوش ايتىسادى. مۇنى ارىزداسۋ دەپ اتايدى. ارىزداسۋدا باقيلىق بولعالى جاتقان پەندە ءبىلىپ، بىلمەي جاساعان قاتەلىك، كۇنا، كىنالارى ءۇشىن جينالعانداردان، ولار ودان كەشىرىم سۇرايدى.
اسار جاساۋ. ءۇي سالۋ، قوي قىرقۋ، تاي تاڭبالاۋ، كيىز باسۋ، ەگىن ورۋ، ءشوپ شابۋ ءتارىزدى قاۋىرت جۇمىستاردى كوپتىڭ كۇش- قايراتىمەن، كومەگىمەن تەز اتقارۋ ءۇشىن رۋ باسىنىڭ، ءۇي يەسىنىڭ اۋىلداستارىن، تۋعان- تۋىستارىن شاقىرىپ، بىرلەسە قيمىلداۋىن اسار جاساۋ دەپ اتايدى. ونىڭ ەكىنشى اتاۋى - ۇمە، سەرنە. ءۇي يەسى جاردەمدەسۋگە كەلگەندەرگە تاماق دايىنداپ، سىي- قۇرمەتىن كورسەتەدى. اسارعا كەلگەندەر اتقارعان جۇمىسىنا، كومەگىنە اقى المايدى.
اساتۋ. ونى س. مۇقانوۆ ءوزىنىڭ «حالىق مۇراسى» دەگەن كىتابىندا كەڭ ناسيحاتتاپ جازعان. داستارقان باسىندا ەت جەپ وتىرعاندار توعايا باستاعانىندا، توردە وتىرعان اقساقال قالعان ەتتى قولىمەن قوناقتارعا، جاس بالالارعا اساتادى. بۇرىندارى اۋىل بالالارى ەت اسايمىز دەپ قوناق كەلگەن ءۇيدىڭ قاسىندا جۇرەتىن- ءدى.
ات تۇلداۋ. ەر ادام قايتىس بولعانىندا ءمىنىپ جۇرگەن اتىنىڭ جال- قۇيرىعىن كۇزەپ، ونى بوس جىبەرەدى دە، ولگەن ادامنىڭ جىلىندا سول اتتى اكەلىپ سويادى. بۇل ءداستۇردى ات تۇلداۋ دەپ اتايدى. اۋناتۋ. قازاقتار ۇيىنە كەلىپ قوناق بولعان، قونىپ كەتكەن ادامداردىڭ وتىرعان، جاتقان جەرىنە «بالامىز وسى اتاسىنا تارتسىن، بويىنا وسى اتاسىنىڭ قاسيەتتەرى قونسىن» دەپ بالالارىن اۋنا تىپ الاتىن بولعان. ەلگە، اعايىنعا سىيلى ازامات كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرى نە كەلگەنىندە حالىق، تۋعان- تۋىستارى، دوس جاراندارى ونى سول جەردىڭ توپىراعىنا اۋناتىپ العان. شىڭعىس ايتماتوۆ ۇيىنە مۇحتار اۋەزوۆ كەلگەنىندە، ول وتىرعان ورىندىققا ۇلىن اۋناتىپ العان كورىنەدى.
اۋىز ءتيۋ. الىس ساپارعا اتتاناردا سول ادام اۋىلىنداعى نەمەسە اۋلەتىندەگى ۇلكەن ۇيگە كىرىپ ءدام تاتىپ، جولعا شىققان. سوندا ول «وسى قارا شاڭىراقتىڭ كيەسى قولدايدى» دەپ سەنگەن. وتباسى تاماقتانىپ وتىرعاندا داستارقان ۇستىنە كەلگەن ادام ونداعى دامنەن اۋىز تيۋگە ءتيىس. اسىرەسە، تاڭعى استان اۋىز تيمەۋگە بولمايدى. اس تان اۋىز تيۋ - ءۇي يەلەرىنىڭ قوناققا، قوناقتىڭ داستارقانداعى اسقا دەگەن ىستىق ىقىلاسىنىڭ ءبىر بەلگىسى بولىپ سانالادى.
اۋزىنا تۇكىرتۋ. بۇل - قازاقتاردىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان ىرىمى. ولار باتىرلار مەن بيلەرگە، اقىندارعا، تاعى دا باسقا اتاقتى ادامدارعا بالاسىنىڭ اۋزىنا تۇكىرتىپ الاتىن بولعان. تۇكىرگەندە ونىڭ ىرىمى عانا جاسالادى. بۇل ىرىم بالامىز سونداي ادامعا ۇقساپ، ونەگەلى بولسىن دەگەننەن تۋعان. بالاسىنىڭ اۋزىنا ءبىر ادامعا تۇكىرتسە، جەتكىلىكتى.
اياعىنا جىعىلۋ. كەشىرىم سۇراۋدىڭ ەڭ ۇلكەن، كىشىرەيۋدىڭ ەڭ اۋىر ءتۇرى - وسى عۇرىپ. ونى ورىنداعاندا ايىپتى ادام جانىنا ابىرويلى، ءقادىرلى كىسىلەردى ەرتىپ الىپ، ءتيىستى ادامنىڭ ۇيىنە رۇقسات سۇراپ كىرىپ، كەشىرىم سۇرايدى. ايىبى ۇلكەن بولسا، ايىپكەر ءوزى كىنالى بولعان ادامنىڭ اياعىنا جىعىلىپ، ونى قۇشاقتاعان قالپى جىلاپ، كەشىرىم سۇراپ، جالىنعان. «اياعىنا جىعىلۋ» - ءارى عۇرىپ، ءارى جازانىڭ ءبىر ءتۇرى.
بايعازى بەرۋ. ۇلكەننىڭ كىشىگە، ياعني بالاعا بەرەتىن سىيى. جاس ۇل- قىز، بويجەتكەن، بوزبالا جاڭا كيىم كيگەندە، جاڭا زات العاندا اعا، اپا، اتا- اجەسىنەن، تۋعان- تۋىستارىنان وعان بايعازى سۇرايدى. ولار بايعازىعا اقشا، مال، مۇلىك، ايتەۋىر ءبىر زات بەرىپ، قۇتتى بولسىن ايتادى. بازارلىق اكەلۋ. الىس ساپارعا شىققان، قىدىرىپ قايتقان، ساۋدا جاساپ كەلگەن ادامدار تۋعان- تۋىسقاندارىنا، كورشى- كولەمدەرىنە، دوس- جاراندارىنا ءىرىلى- ۇساقتى سىيلىقتار اكەلىپ بەرەدى. مۇنى بازارلىق دەپ اتايدى. ول جاقسى كورگەننىڭ، سىيلاعاننىڭ بەلگىسى.
باستاڭعى جاساۋ. ۇيدەگى ۇلكەندەر جولاۋشىلاپ كەتكەنىندە قالعان جاستار وزدەرى باس قوسىپ (كەلىندەر، ابىسىندار، كۇيەۋلەر، بالدىزدار بولىپ)، نەمەسە زامانداستارىن شاقىرىپ ويىن- سۋىق وتكىزەدى، اڭگىمە- دۇكەن قۇرادى، ءار ءتۇرلى ءدامدى تاعامدار جاساپ ىشەدى. بۇل ادەت- عۇرىپتى باستاڭعى جاساۋ دەپ اتايدى.
باسىرە اتاۋ. ەجەلگى ادەت- عۇرىپتاردىڭ ءبىرى. اتا- اناسى بالاسىنا ارناپ جاس تولگە ەن سالادى دا ونى «باسىرە» دەپ اتايدى. باسىرە اتالعان ءتول وسكەن سوڭ سول بالانىڭ قاجەتىنە، تويىنا جاراتىلادى. ونى ەن سالىپ، مالدى تاڭبالاۋمەن شاتاستىرماۋ قاجەت.
بوساعا مايلاۋ. جاستار شاڭىراق قۇرعانىندا نەمەسە بىرەۋ جاڭا ءۇي العانىندا جاقىن تۋعان- تۋىستارى كەلىپ جاڭا ءۇيدىڭ بوساعاسىنا ماي جاعۋ سالتىن جاسايدى. ول وسى ءۇي بەرەكەلى، مايداي جۇعىمدى، كوپتىڭ ءۇيى بولسىن دەگەن نيەتتەن تۋعان. بوساعاسىن مايلاعان ادامعا شاڭىراق يەلەرى كادە بەرەدى.
ەن سالۋ. مالدىڭ قۇلاعىن ءتىلىپ، نەمەسە ونى ويىپ بەلگى - ەن سالادى. ول مالىن تابۋ، جوعالىپ، باسقا مالدارمەن ارالاسىپ كەتسە تانۋ ءۇشىن جاسالادى. ەندى ءار قۇلاقتىڭ الدى- ارتىنا الماستىرا سالۋ ارقىلى مىنانداي تۇرلەرىن جاسايدى: تىلىك ەن، بۇرىش ەن، كەز ەن، قيىق ەن، قۇمىرسقا ەن، تەسىك ەن، كەسىك ەن، ت. ب. ەنشى بەرۋ.
اتا- اناسى بالاسى بالالى بولعاننان كەيىن «ەندى ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورە الادى» دەگەن سەنىمگە كەلىپ، وتاۋ تىگىپ، بولەك شىعارادى. سوندا مالىنان - مال، مۇلكىنەن - مۇلىك ءبولىپ بەرەدى، ىدىس- اياق سىيلايدى. وعان كەلىننىڭ توركىنىنەن كەلگەن دۇنيەسى قوسىلىپ، جاس جۇبايلار جەكە شاڭىراق بولىپ شىعا كەلەدى. مۇنى ەنشى بەرۋ دەپ اتايدى. اتا- اناسى قايتىس بولسا، ولاردىڭ مالى مەن دۇنيە- مۇلكى قالعان اعاسى ىنىسىنە ەنشىباس بەرۋگە ءتيىس. اكە ورنىندا اكە بولىپ وتىرعان اعاسىنىڭ اتا- اناسىنان قالعان مۇرانى باۋىرىنا باسىپ الىپ، ونىڭ بار راحاتى مەن قىزىعىن ءوزىنىڭ عانا كورۋى - تاسباۋىرلىق. ونداي اعا كەيىن ءىنىسى ءوز بەتىنشە كۇن كورىپ، باق- داۋلەتكە يە بولعانىندا «ءىنىم ماعان، بالالارىما قاراسپايدى» دەپ كۇڭكىلدەمەۋگە ءتيىس. كەيبىر اتا- انا بالالارىنىڭ ەنشى باسىن الدىن- الا ءبولىپ، اتاپ قويادى.
ەرۋلىك بەرۋ. اۋىلعا باسقا جاقتان ءبىر ءۇي كوشىپ كەلسە، باۋىرلارىنىڭ ءبىرى تۋعان- تۋىستارىنا جاپسارلاس كەلىپ قونسا، كورشى- كولەمى نەمەسە جاقىندارى جاڭا ۇيگە «ەرۋلىك» دەپ اس پىسىرەدى، تاباق تارتىپ، قوناقاسى بەرەدى. بۇل سالتتى ەرۋلىك دەپ اتايدى. وسىلايشا قازاقتار تانىسىن، تانىماسىن ءبىر- ءبىرىن بوتەنسىمەي، ءوز ورتاسىنا تارتا بىلگەن.
جول بەرۋ. قازاقتا ۇلكەن ادام كەلە جاتقانىندا الدىن كەسىپ وتپەيدى، وعان جول بەرەدى، ۇيگە كىرگەنىندە ورنىنان تۇرىپ تورگە وتىرعىزادى. اڭ اۋلاعاندا دا جاسى ۇلكەن ادام ءبىرىنشى بولىپ وق شىعارادى، ولجانىڭ العاشقىسىن يەمدەنەدى. الىستان كەلگەن قوناققا دا، قىزمەتى مەن شەنى ۇلكەن ادامدارعا دا ءار ىستە جول بەرەدى. مۇنىڭ ءبارى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ادەت- عۇرىپتارىنداعى ەتيكالىق جورالعى بولىپ سانالادى.
جىلۋ جيناۋ. ءبىر باقىتسىزدىققا ۇشىراعانىندا، ءۇي مۇلكى، مالىنان ايىرىلعانىندا اۋىل تۇرعىندارى، كورشى- كولەمى، تۋعان- تۋىستارى مال، دۇنيە، اقشالاي كومەك كورسەتەدى. مۇنى ولاردىڭ ور- تاسىنان ءبىر ادام ۇيىمداس تىرادى. بۇل جاردەم - جىلۋ جيناۋ دەپ اتالادى. ارام جولمەن شىعىنعا ۇشىراعاندارعا جىلۋ جينالمايدى. ولار: دۇنيە- مۇلكىن قارتاعا سالىپ ۇتقىزىپ جىبەرگەندەر، زيناقورلىققا سالعاندار، ءىشىپ قۇرتقاندار، قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ دۇنيە- مۇلكىن جەپ قويعاندار.
جۇمالىق. بۇرىندارى ءدارىس الىپ جۇرگەن شاكىرتتەرى جۇما كۇنى مولداسىنا سىباعاعا ەت، قىمىز، ماي، قۇرت اكەلەتىن بولعان. ونى حالىق جۇمالىق دەپ اتاپ كەتكەن.
كورىمدىك بەرۋ. نارەستەلى بولعانىندا، كەلىن تۇسىرگەنىندە «قۇتتى بولسىن» ايتا كەلگەندەردەن ءسابيدى، كەلىندى كورسەتپەي تۇرىپ «كورىمدىگىن بەرمەسەڭدەر كورسەتپەيمىز» دەپ كادەسىن سۇرايدى. قىز ۇزاتىلاردا ۇل جاعىنان كەلگەن قۇدالارعا بولاشاق كەلىندەرىنىڭ جاساۋىن كورسەتىپ تە كورىمدىك سۇرايتىن ادەت- عۇرىپ بار. ءقازىر جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ ديپلوم العان جاستار دا تۋعان- تۋىستارىنان كورىمدىك سۇراپ جاتادى.
كورىسۋ. قازاق سالتى بويىنشا ساعىنىسىپ كەزدەسكەن ادامدار ءبىر- بىرىمەن قۇشاقتاسىپ امانداسادى، كىسى قايتىس بولعانىندا قۇشاقتاسىپ جىلاسادى، قىز ۇزاتىلعاندا دا قيماستىقپەن قوشتاسىپ، جىلايدى. مۇنى كورىسۋ دەپ اتايدى.
كوگەنتۇپ بەرۋ. مالدى ادامدار جاقىن تۋعان- تۋىستارىنىڭ كىشكەنتاي بالاسىنا بۇزاۋلارىنىڭ، قۇلىندارىنىڭ، قوزىلارىنىڭ، لاقتارىنىڭ، بوتالارىنىڭ ءبىرىن اتايدى. بۇل كوگەنتۇپ بەرۋ. اتاعان كوگەنتۇبىن كەيىن بەرمەي كەتۋ - ونەگەسىزدىك، دۇنيە- قوڭىزدىق.
قايىرلى بولسىن ايتۋ. بالا تۋعاندا، كەلىن تۇسىرگەندە، تاعى دا باسقا ۇلكەن قۋانىشتارعا يە بولعانىندا تۋعان- تۋىستارى، كورشى كولەمى كەلىپ «قايىرلى بولسىن» دەپ قۇتتىقتايدى. ول - قازاقتىڭ قۋانىشتى بىرگە بولىسەتىن ىزگى سالتى. ادامدار قايىرلى بولسىن ايتپاعاندارعا رەنجيدى دە.
قازان شەگەلەۋ. جاقىن تۋىس، ءازىل- قالجىڭى جاراسقان ادامداردىڭ ۇيىنە ەكى- ءۇش ادام بىرگە بارىپ: «وسى ءۇيدىڭ قازانىن شەگەلەي كەلدىك» دەيدى. بۇل ولاردىڭ تۇستەنىپ، ەت جەۋگە كەلگەندىگى. ءۇي يەسى وعان ازىلمەن جاۋاپ قايتارىپ: «جاقسى بولدى، قازان شەگەلەيتىن ادام تابا الماي وتىر ەدىك» دەپ قوناقجايلىق تانىتادى، ايەلى ەت اسىپ قوناقاسى بەرەدى.
قالاۋ ايتۋ. بىرەۋدىڭ جاقسى مالىنا، مۇلكىنە كوڭىلى كەتكەن ادام سول ءۇيدىڭ يەسىنە نەمەسە ايەلىنە، بالاسىنا سوعان لايىقتى باعالى ءبىر تارتۋ اكەلىپ، الگى دۇنيەنى، جانۋاردى «مەنىڭ قالاۋىم وسى» دەپ سۇرايدى. كەيدە ءۇي يەسى مۇنداي سىيلى، ءجون- جورالعىسىمەن كەلگەن قوناققا ءوزى ءسوز سالىپ: «بۇل ۇيدەن قالاعان ءبىر زاتتىڭ بار ما؟ قالاۋىڭىزدى ايتىڭىز» دەپ سۇراپ، قالاعان زاتىن سىيلايدى.
قوناقكادە ايتۋ. ءۇي يەسى قوناعىنا «قوناق كادە ايتا وتىرىڭىز» ، - دەپ قولقا سالاتىن بولعان. ول - ولەڭ ايتىڭىز، كۇي تارتىڭىز، ونەر كورسەتىڭىز، دەگەن تىلەك، قوناقتىڭ ونەرىن، قابىلەتىن سىناۋ، كوڭىلدى وتىرۋ. سول سەبەپتى قازاقتار بالاسىن جاستايىنان ءان ايتۋ، كۇي تارتۋ ءتارىزدى ونەرگە باۋلىعان. ويتكەنى قوناقكادە ايتا الماي قالۋ - ىڭعايسىز جاعداي.
قورىقتىق قۇيۋ. ول - ەمدىك عۇرىپ. اۋىرعان ادامنىڭ توبەسىنىڭ ۇستىنە (باسىنا تيگىزبەي) ماي قۇيىلعان تابانى اكەلىپ، ەكىنشى ءبىر ىدىستا قورىتىلعان سۇيىق (ىستىق) قورعاسىندى ونىڭ ۇستىنە قۇيىپ كەپ جىبەرەدى. سوندا «شار» ەتىپ كىشكەنە قورعاسىن سۇيىعى ءبىر بەينە قالپىنا تۇسەدى. ەمشى سوعان قاراپ اۋرۋعا ء«سىز يتتەن نەمەسە ادامنان، جىلاننان قورىققانسىز» دەگەندەي بولجام ايتىپ، اۋرۋدى جازىلاتىنىنا سەندىرەدى.
موينىنا بۇرشاق سالۋ. ەرتەدە بالاسى جوق ادامدار موينىنا كوگەننىڭ بۇر شاعىن سالىپ اللاھ تاعالا دان پەرزەنت سۇراپ جالبا رىنعان، جىلاعان. مويىنعا بۇرشاقتى بالا تىلەگەندە عانا سالادى.
سالاۋات ايتۋ. ول - اللانى، پايعامباردى ماداقتاپ ايتىلاتىن دۇعا. ونى نامازدىڭ سوڭىندا زور ىنتا- ىقىلاسپەن وقيدى. ساۋعا سۇراۋ. بۇرىندارى قىلمىسى ءۇشىن ءبىر ادام اۋىر جازاعا، ولىمگە بۇيىرىلعانىندا وتە بەدەلدى كىسىلەر بارىپ ونىڭ جازاسىن جەڭىلدەتۋدى، كەشىرۋدى سۇراعان. ءسوزى وتسە ايىپتاۋشى جاق تا، بيلەر دە ونداي ادامداردىڭ ءوتىنىشىن ورىنداعان. مۇنى ساۋعا سۇراۋ دەپ اتايدى. ساۋعاعا جازاسى سۇراپ الىنعان ادام دا جولىنان جىعىلماي قۇن، شىعىن تولەگەن، ەكى جاقتى بىتىستىرۋگە كۇش سالعان.
ساۋىن ايتۋ. ءبىر اۋىلدا، ەلدە ۇلكەن اس، ۇلكەن توي بولاتىن بولسا، الدىن- الا (بىرنەشە اي، ءبىر جىل بۇرىن) جان- جاققا حابار جىبەرىلىپ، ادامداردى سوعان شاقىرادى. بۇل ساۋىن ايتۋ. ياعني، ءار ءجۇز، ءار رۋ مۇنداي اسقا قىمىزىن، مالىن الا كەلىپ، باتىر، بالۋان، اقىن، ءانشى، كۇيشىلەرىمەن ونەر كورسەتىپ، بايگەگە جۇيرىك اتتارىن قوسىپ، استىڭ، تويدىڭ جاقسى وتۋىنە جان- جاقتى قولداۋ كورسەتەدى. جيىنعا قىمىز اكەلگەندەردىڭ ىدىسىنا سويىلعان مالدىڭ جىلىكتەرىن سالىپ جىبەرەدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» كىتابىندا: «مىرزا ءوز اكەسى وسەكەڭە اس بەرەم دەپ، كوكشەتاۋعا ساۋىن ايتىپ، ەلدى جيدى عوي» دەگەن سوزدەر بار.
ءسۇيىنشى سۇراۋ. وتە قۋانىشتى حاباردى جەتكىزۋشى ادام ول ۇيگە «ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى!»، - دەپ كىرەدى. بۇل ءسوز توسىنان ەستىلسە دە ءۇي ىشىندەگىلەردى شوشىندىرماي، قايتا قۋانتادى. سول كەزدە ءۇي يەسى: «قالاعانىڭىزدى الىڭىز» دەيدى نەمەسە ول ريزا بولاتىنداي ءبىر جاقسى سىيلىق بەرەدى. ءسۇيىنشى الۋدىڭ سوكەتتىگى جوق.
سالەمدەمە. بىرەۋ ارقىلى بەرىپ جىبەرىلگەن زاتتى سالەمدەمە دەپ اتايدى. سالەمدەمەگە جىبەرىلەتىن زاتتار: سىباعا، اقشا، كويلەك- كونشەك، ورامال (ءبىر ۇشىنا ساقينا، بىلەزىك بايلانعان). سالەمدەمە جولاۋشىنىڭ جۇگىن اۋىرلاتپاي تىنداي بولۋعا ءتيىس. الىستاعى ادامدار ءبىر- بىرىنە تانىستارى ارقىلى اۋىزشا سالەم، وتىنىشتەرىن دە جولدايدى. سىرگە مولدىرەتەر. بيە اعىتار كۇنى بەرىلگەن قىمىزدى - «سىرگە مولدىرەتەر» دەپ اتايدى. وعان اۋىلدىڭ اقساقالدارى، اجەلەر، ەل اعالارى شاقىرىلادى.
سۇيەك جاڭعىرتۋ. بۇرىندارى قۇدا- قۇداعي بولعان جاقتار قايتادان قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ قۇدالىقتى ودان ءارى جالعاستىرسا، ونى سۇيەك جاڭعىرتۋ دەيدى. بۇل سالت قىز بەن جىگىتتىڭ كەلىسىمىمەن قازىر دە جاسالىپ ءجۇر.
ازىرلەگەن بەيسەن سۇلتان ۇلى