باتۋحاننىڭ التىن اتتارى قايدا؟
ونىڭ جاۋگەر ءتورت ۇلىنىڭ اتتارى دا تاريحتا تانىمالدىلىعى جاعىنان اكەلەرىنەن كەم تۇسپەيدى.
سونىڭ ىشىندە جوشىنىڭ ورنى بولەك. ول تۋرالى از جازىلعان جوق. جوشىنىڭ وزگەلەردەن (تولە، شاعاتاي، ۇگەدەي) ەرەكشەلىگى - ونىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى، جوشى نەگىزىن قالاعان التىن وردانى تۇپكىلىكتى الپاۋىت مەملەكەت ەتىپ قۇرا بىلگەن باتۋداي ۇلىنىڭ بولۋىندا. باتۋ اكەسى قۇرعان «جوشى ۇلىسى» دەگەن اتاۋعا يە بولعان قىرىق قۇراۋ رۋدان قۇرالعان كوشپەلى دالا مەملەكەتىن قاھارلى يمپەرياعا اينالدىرا ءبىلدى. كەرەگەسىن كەڭەيتتى. شاڭىراعىن تىكتەدى. ول باسقارعان يمپەريانىڭ شىعىسى ەرتىس وزەنىنەن باستالىپ، باتىسى دۋناي دارياسىنا دەيىنگى ارالىقتى الىپ جاتتى. باتۋ اكەسىنەن گورى، اتاسى شىڭعىسحانداي قاھارلى ەدى. حالىقتى اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستادى.
تاريحقا ءسال شەگىنىس جاساساق، 1225 -جىلى قاراقورىمدا موڭعول اقسۇيەكتەرىنىڭ قۇرىلتاي جينالىسى شىعىس ەۋورپاعا جاڭا جورىق جاساۋعا شەشىم قابىلدادى. موڭعول اسكەرىن شىڭعىس حاننىڭ مۇراگەر نەمەرەسى جوشىنىڭ بالاسى باتۋ باسقاراتىن بولدى. باتۋدىڭ سامساعان اسكەرى 1236 -جىلى كاما وزەنى بويىنداعى بۋلگاريانى، ماردۆالاردى تالقانداپ، 1237 - 1240 -جىلدارى ورىس جەرىنە كەلدى. ورىس قالالارىن تالقانداپ، ەۋروپاعا ءوتتى.
باتۋ باسقارعان موڭعول ارمياسى پولشانى، گەرمانيانى، اۆستريانى، ۆەنگريانى، چەحيانى، مولداۆيانى، ت. ب. ەلدەردى باسىپ الدى. الەم تاريحىندا باتۋ دەگەن اتى قالدى. ول 1243 -جىلى ەدىل ساعاسىنان ساراي قالاسىن سالدىردى، بۇل قالادا التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن ءسان- سالتاناتتى حان سارايى، توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنان كەلگەن ساۋداگەرلەر جينالاتىن ساۋدا الاڭى بولدى. التىن وردانىڭ استاناسى العاشقى كەزدە ساراي- باتۋ قالاسىندا (قازىرگى استراحان ماڭىندا) بولدى.
كەيىنىرەك ساراي بەركەگە (ەدىل بويىمەن ساراي- باتۋدان جوعارىراق) كوشىرىلدى. مۇنىڭ ءبارى رەسمي دەرەك. ال تاريح باتۋدىڭ قازىناسى وتە مول بولعان دەگەندى كەلتىرەدى. بالكىم راس تا بولار. ويتكەنى جالپاق دۇنيەنى تابانىنا باسقان بيلەۋشى، باسىپ العان جەردەگى بارلىق قازىنانى ءوزى سالدىرعان ساراي- باتۋ شاھارىنا تاسىعانى بەلگىلى. ازيا تاريحشىلارى «باتۋدىڭ قازىناسىنىڭ كوپتىگى سول، ول ءوزى سالدىرعان شاھاردى التىنمەن اپتادى، كۇمىسپەن كۇپتەدى. جاۋلاپ العان جەرلەردەن شەبەرلەر الدىرىپ، قالانىڭ ءسان- سالتاناتىن ارتتىراتىن سارايلار سالدىرتتى. سول زاماندا ساراي- باتۋدان كوركەم ءھام باي قالا ەش ماڭدا جوق ەدى» دەپ جازادى.
باتىس تاريحشىلارى «ۆەنگەريا، چەحيا. اۆستريانى ت. ب ەۋروپا ەلدەرىن شاپقان باتۋ حان ول ەلدىڭ بۇكىل قازىناسىن قوتارىپ اكەتتى. سۇلۋ قىز- قاتىندارىندا قالدىرمادى. ونى ءوزىنىڭ ساربازدارىنا تاراتتى. بايلىقتىڭ ءبىرازىن كوزگە تۇسكەن باتىر نوياندارىنا تارتۋ ەتتى. ونىڭ استاناسىندا بولعاندار شاھاردىڭ عاجايىپ سۇلۋلىعىنا ءتانتى بولعاندارىن ايتادى. شىعىستان كەلگەن جابايى قولباسشى وسىنداي كەرەمەت قالا سالعىزدى دەگەنگە سەنگىڭ كەلمەيدى» دەپ جازعان.
كىم نە دەسە دە ۇلى شىڭعىس قاعاننىڭ نەمەرەسى، اتاقتى قولباسشى جوشىنىڭ ۇلى باتۋحان الەمدى تىتىرەتكەن اسا قاھارلى حان بولعانى انىق. ونىڭ جاۋگەرشىلىگى ءوز الدىنا. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، سول باتۋ حاننىڭ الەمگە اڭىز بولىپ تاراعان ەكى التىننان قۇيىلعان ارعىماعى جونىندە بولماق. اڭىزعا سۇيەنەتىن بولساق، باتۋ باسىپ العان ەلدەردەن جينالعان التىننان ەكى سايگۇلىك قۇيدىرعان.
اتتىڭ كوزدەرىنە جاقۇت تاستار ورناتىلعان. سوم التىنان جاسالعان بۇل ەكى پىراق ساراي- باتۋ شاھارىنا كىرە بەرىس قاقپاعا قويلىپ، قالانىڭ ءسانىن كىرگىزىپ تۇرعان كورىنەدى. باتۋحان دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ونىڭ ورنىن باسقان بەرەكە حان التىن اتتاردى ءوزى وردا تىككەن ساراي قالاسىنا كوشىرگەن. ول قازىرگى رەسەيدىڭ ۆولگوگراد وبلىسىنداعى ساريەۆ سەلوسىنىڭ ماڭى. بۇل التىن اتتار كەيىنەن بيلىك تىزگىنىن قولىنا العان اتىشۋلى حان مامايدىڭ كەزىندە جوعالىپ كەتكەن. ويتكەنى ماماي كۇلىك شايقاسىندا جەڭىلىپ، كەيىن شەگىنگەن كەزدە التىن اتتاردى الىپ جۇرۋگە مۇرشاسى بولماي قالعان كورىنەدى- مىس.
كەيبىر اڭىز- اڭگىمەلەردە التىنان قۇيىلعان اتتار مامايمەن بىرگە كومىلگەن دەگەندى كەلتىرەدى. كىم ءبىلسىن؟ قىسقاسى، بۇگىنگى كۇنى التىن اتتى تابۋعا تالاپتانعان قازىنا ىزدەۋشىلەر رەسەيدەگى لەنينسك قالاسىنىڭ ماڭىندا اعىپ جاتقان اقتوبە (احتۋبى) وزەنىنىڭ جاعالاۋىنداعى ەسكى قورعانداردى ءجيى قازادى. ءبىراق «تاپتىق» دەگەن ەشكىم جوق.
اينۇر قازىكەنوۆا
«ايقىن»