شەتەلدەگى ءار قازاق قازاقستاندى ات بايلار ءتۇپ قازىعى سانايدى - توكيوداعى پروفەسسور ابدىبەك قاليبەك ۇلى

استانا. قازاقپارات - ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا الاش ارىستارى بولاشاق قازاق مەملەكەتىن قۇرۋدا، شىعىستاعى جاپون ەلىن ۇلگى ەتۋدى مۇرات تۇتقان بولاتىن. سول جاپونيا بۇگىندە الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ كوشىن باستاپ ءجۇر.

  قازىرگى زاماندا الاشتىڭ مۇراتىن ارقالاعان، ونەر- ءبىلىم بار جۇرتتان عىلىم ىزدەگەن قازاق بالاسى الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە كەزدەسەدى. مىنە سونداي تالاپتى ازاماتتاردىڭ ءبىرى - جاپونيانىڭ بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇمىس جاسايتىن، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، بىلىكتى پروفەسسور ابدىبەك قاليبەك ۇلى. جاپونداردى ءبىلىم- بىلىگىمەن مويىنداتىپ جۇرگەن ازاماتپەن، استاناعا جولى تۇسكەن ساپارى كەزىندە سۇحباتتاسىپ قالۋدىڭ ءساتى كەلدى.

- ابدىبەك قاليبەك ۇلى، وسكەن ورتاڭىز تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز؟

 - مەن قىتايدىڭ شىنجاڭ ولكەسىنىڭ ورتالىعى ءۇرىمجى قالاسىندا تۋىپ- ءوستىم. وتباسىندا 7 اعايىندىمىز، وزىمنەن ۇلكەن 5 اعا- اپكەم بار. العاش مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاپ، 1-سىنىپقا بارعانىمدا وقۋعا وسى اعا- اپكەلەرىم جەتەكتەپ اپاراتىنى ەسىمدە. مەكتەپتەگى ءبىلىمدى ءۇرىمجى قالالىق №17 باستاۋىش جانە قالالىق №36 قازاق ورتا مەكتەپتەرىندە ءجۇرىپ الدىم. ال 1998-2004 -جىلدارى شىنجاڭ مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىندە كلينيكالىق مەديتسينا ماماندىعى بويىنشا وقىپ شىقتىم.

- جاپونياعا قالاي جولىڭىز ءتۇستى؟

 - وسى جوعارى وقۋ ورنىندا وقىپ جۇرگەن كەزدە جاپونياعا بارىپ وقىسام دەگەن ارمانىم بولدى. جاپون مەديتسيناسى الەمدە جوعارى دەڭگەيدە دامىعان. سوندىقتان، دامىعان ەلدەن ءبىلىم الۋعا ىنتالاندىم. ولاردىڭ عالىمدارى 60-70 - جىلداردىڭ وزىندە وتانىڭ كوپتەگەن جاڭا تۇرلەرىن تاۋىپ جاتاتىن. ال جاپون ۇلتىنىڭ جۇمىسقا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن، قاجىرلى، ىزدەنىمپاز حالىق بولۋى دا مەنى قىزىقتىردى. جوعارى وقۋ ورنىن اياقتاعاننان كەيىن وسى ارمانداردى ورىنداۋعا تالپىندىم. جاپونيانىڭ مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە ءتۇسۋ ءۇشىن ءبىراز ساتىدان ءوتۋ كەرەك ەكەن. قويىلاتىن شارتتارى دا كوپ. مەن ىشكى قىتايدىڭ چاڭچۇن قالاسىندا ءبىر جىل دايىندىق كۋرستارىن وقىدىم. وسىدان كەيىن بارىپ جۇرەك- قانتامىرلارى اۋرۋلارىن زەرتتەۋ بويىنشا توكيو ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىر جىلدىق تاعىلىمدامادان ءوتۋدىڭ مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزدىم.

العاش كەلگەندە جاپونيادا ءجۇرىپ پروفەسسورلىق اتاق الام دەگەن وي مۇلدەم بولعان جوق. ءبىر جىل شىداپ، وقۋىمدى بىتىرسەم بولدى دەپ ويلاپپىن. كەيىننەن جاپونيادا تۇرعان ءبىر جىل ىشىندە بۇل ويىم وزگەردى. وقۋىمدى ءارى قاراي جالعاستىرىپ، ءبىلىم دەڭگەيىمدى كوتەرۋدىڭ جاقسى مۇمكىندىكتەرى بار ەكەنىن ءبىلدىم. وقۋ ورنىنداعى مىقتى پروفەسسورلار مەن بىلىكتى عالىمدارعا كەزدەسىپ، پىكىرلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. جاپون ءتىلىن جاقسى مەڭگەرە وتىرىپ، ولارمەن ەركىن تىلدەسىپ، ءوزىمنىڭ وي- ارمانىمدى ايتۋعا مۇمكىندىك الدىم.

مەنىڭ قازىرگى ۇستازىم، جاپونياداعى ەڭ بىلىكتى بالالار دارىگەرى ياماتا كانسينگوعا العاش جولىققان ءساتىم ەرەكشە ەستە قالىپتى. مەن پروفەسسورعا الدىن الا حابارلاسىپ، رۇحساتىن الىپ كەزدەسۋگە كەلگەنىمدە، ول كىسى جانۋارلارعا تاجىريبە جاساپ جاتىر ەكەن. جىلى جۇزبەن قارسى الدى، ماعان بىردەن كەلىپ كومەكتەس دەدى دە، قولىما قۇرالداردى ۇستاتىپ قويدى، ءوزى وتاعا كىرىسىپ كەتتى. سول ۋاقىتتا مەنىڭ سانامدى «اتاقتى عالىم وزىنە شاكىرتتىككە قابىلداي ما، جوق پا» دەگەن سۇراق مازالاي بەردى. التى ساعات تۇردىم. تاجىريبە ءساتتى بولدى دەدى. باسقا ارتىق ءسوز بولعان جوق، ماعان بۇرىلىپ، ەرتەڭ قۇجاتتارىڭدى وقۋ ورنىنا اكەلىپ تاپسىر دەدى. وسىلايشا، اسپيرانتۋراعا قۇجات وتكىزىپ، سىناقتارىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، وقۋعا قابىلداندىم. كەيىننەن وسى ۇستازىمنىڭ جەتەكشىلىگىمەن دوكتورلىق تا (2007-2011 -جىلدارى) قورعادىم. 2013 -جىلى دزيۋنتەندو ۋنيۆەرسيتەتى بالالار حيرۋرگياسى عىلىمى بويىنشا پروفەسسورلىق اتاق بەردى.

- دزيۋنتەندو ۋنيۆەرسيتەتى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز...

 - دزيۋنتەندو (juntendo university) ۋنيۆەرسيتەتى جاپونيانىڭ استاناسى توكيودا ورنالاسقان. ۋنيۆەرسيتەت جانىنان اشىلعان جەكە كلينيكالىق اۋرۋحاناسى بار. سونىمەن بىرگە باسقا قالالاردا تاعى 5 ەمدەۋ ورتالىعى جۇمىس ىستەيدى. ورتالىقتىڭ 175 جىلدىق تاريحى بار. اسىرەسە، سوڭعى 20 جىلدا قارقىندى دامىپ، جاپونياداعى مەديتسينالىق ورتالىقتاردىڭ ۇزدىك وندىعىنا كىرىپ وتىر. جاپونيادا مۇنداي ورتالىقتار وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن، سالالىق باعىتتارىمەن، بىلىكتى ماماندارىمەن باعالانادى. دزيۋنتەندونىڭ كلينيكالىق اۋرۋحاناسى بالالار اۋرۋلارى، نەيروحيرۋرگيا، كارديولوگيا سالالارىن جوعارى دەڭگەيدە زەرتتەپ، دامىتا وتىرىپ، باسىمدىق بەرىپ ەمدەيدى. كەزىندە وسى كلينيكالىق ورتالىقتا جاپون يمپەراتورىنىڭ جۇرەگىنە وپەراتسيا جاسالعان. پاتشا اۋلەتىنىڭ باسقا دا مۇشەلەرى وسىندا كەلىپ قارالىپ، ەم قابىلداپ تۇرادى. سونداي- اق، جاپون ەلىنىڭ اتىنان وليمپياداعا قاتىساتىن سپورتشىلاردىڭ دەنساۋلىعى دا ءبىزدىڭ ورتالىقتىڭ باقىلاۋىندا بولادى.

 - بالالار حيرۋرگى ماماندىعىن تاڭداۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟

- وسى ماماندىقتى تاڭداعاندا بالالار حيرۋرگىنىڭ كوپ جەردە سۇرانسقا يە بولاتىن نازاردا ۇستادىم. ادام بالاسىنىڭ ساپالى ءوسىپ- جەتىلۋى ءۇشىن، دەنساۋلىعى اقاۋسىز ۇرپاق تاربيەلەۋ ءۇشىن بۇل ماماندىقتىڭ ماڭىزى ايىرىقشا. بالالار دارگەرىنىڭ جۇمىسى كۇردەلى، جاۋاپكەرشىلىگى اۋىر. ەرەسەك ادامدارعا قاراعاندا قۇرساقتاعى بالاعا نەمەسە جاڭا تۋعان نارەستەگە ەم جاساۋ ەرەكشە مۇقياتتىلىقتى، ەپتىلىكتى، بىلىكتىلىكتى قاجەت ەتەدى. شالا تۋعان 500 گرامدىق شاقالاقتان باستاپ، 15 جاسقا دەيىنگى جاسوسپىرىم ءبىزدىڭ دارگەرلەردىڭ ەمىنە جۇگىنەدى. وسى كەزەڭدەردەگى بارلىق دەنساۋلىق تاريحى جازىلعان كىتاپشا ءارى قاراي دارگەرلەردىڭ ناۋقاسقا ەم جاساۋىنا كومەكتەسەدى. ال مۇنداي مۇمكىندىك ءومىر ەسىگىن ەندى اشقان، جاڭا تۋعان بالادا بولمايتىنى بەلگىلى. ءبىز جاس، نازىك اعزانى تىڭنان، جاڭادان باستاپ زەرتتەپ، باقىلاپ قانا ەمدەۋگە الىپ بارامىز.

- جۇمىسىڭىزدىڭ باسىم باعىتى، نەگىزگى زەرتتەۋ نىسانالارىڭىز قانداي؟

- قازىرگى جۇمىسىم ۋنيۆەرسيتەتتىڭ 5 كۋرستارىنا سىرتقى اۋرۋلاردىڭ نەگىزى تۋرالى ساباق بەرەمىن. ۋنيۆەرسيتەت جانىندا قۇرىلعان مەنىڭ اتىمداعى زەرتحانا جۇمىس ىستەيدى. 30 عا جۋىق شاكىرتىم بار جانە دوكتور تاربيەلەيمىن. شاكىرتتەرىممەن بىرگە زەرتحانادا جانۋارلاردى باعىپ، ولارعا تاجىريبە جاسايمىز.

بۇل كلينيكالىق اۋرۋحانانىڭ بالالار حيرۋرگياسى الەمنىڭ ەڭ دامىعان ورتالىقتارىنىڭ كوشىن باستاپ تۇر. مۇندا بالانىڭ قۇرساقتاعى كەزىندە جەتىلمەي كەمىستىكپەن، شالا تۋۋىنىڭ سەبەپتەرىن، ونىڭ الدىن الۋ، ەمدەۋ جولدارىن زەرتتەيدى. وڭەشى، ءوتى جوق بولىپ تۋۋ نەمەسە ءوت، ىشەك جولدارىنىڭ تۇيىقتالىپ قالۋى، وكپەنىڭ جەتىلمەۋى سەكىلدى كۇردەلى اۋرۋ تۇرلەرىن جان- جاقتى ەمدەيدى. مەنىڭ دە زەرتتەۋ نىسانام، قارايتىن ناۋقاستارىم وسىنداي اۋرۋلار. ساپالى ۇرىق جەتىلدىرۋ، ەمبريوننىڭ قالىپتى دامۋى، وعان قالاي كۇتىم جاساپ، نەدەن ساقتانۋ كەرەك دەگەن ماسەلەلەردى قارايمىز. بالالاردا بولاتىن ءتۇرلى اۋرۋلاردىڭ سەبەبىن زەرتتەيمىز. بۇل اۋرۋ اكەسىنەن نەمەسە شەشەسى تارابىنان كەلدى مە؟ قۇرساقتا جۇرگەندە اناسىنىڭ دۇرىس تاماقتانباي، ءوزىن كۇتپەۋىنەن تۋىندادى ما؟ تىپتەن، انا وزىنە ارتىق كۇتىم جاساپ بالاعا زيان كەلدى مە، دەگەن تۇيتكىلدى سۇراقتاردىڭ بارلىعىن نازارعا الامىز. قۇرساقتاعى بالانىڭ 3-4-اي كەزىندە ۆيرۋستار، باكتەريالار جىلدام اسەر ەتىپ جاتادى. وعان قازىرگى دامىعان زامانداعى كۇندەلىكتى قولدانىستاعى تەحنيكانىڭ اسەرى بولاتىنى ءسوزسىز. ارينە، ونى ناقتى عىلىمي دالەلدەرمەن انىقتاۋ كەرەك.

 دەنساۋلىق - ادام ءومىرىنىڭ باعالى بايلىعى. دەنساۋلىقتى ساقتاۋ مەن نىعايتۋعا، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋعا اقپارات قۇرالدارى دا كوبىرەك اتسالىسۋى قاجەت دەپ ويلايمىن. جاپونيا تەلەارنالارىندا دەنساۋلىقتى قالاي كۇتۋ، ءتۇرلى اۋرۋلاردان قالاي ساقتانۋ تۋرالى حابارلار كۇن سايىن بەرىلىپ وتىرادى. قازاقستان ءۇشىن ءار ادام باستى بايلىق. ال اۋىرعان ادامدى ەمدەۋگە مەملەكەتتىڭ قانشاما قارجىسى شىعىندالادى. سول قارجىنىڭ ءبىر بولىگىن سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋدى قوعامعا ناسيحاتتاۋعا جۇمساسا پايدالى بولار ەدى.

- جاپوندار ءوز ماماندارىن شەتەلدەن وقىتا ما؟

 - ارينە، وقىتادى. ءبىزدىڭ ورتالىقتىڭ شەتەلدەن تاعىلىمدامادان وتۋگە باعىتتاعان ارنايى باعدارلاماسى بار. بۇرىندارى اۆستراليا،  ۇلى بريتانيا، ا ق ش، گەرمانيا ەلدەرىنە شىعىپ ءبىلىم الاتىن. سوڭعى جىلدارى تەك ا ق ش پەن  ۇلى بريتانياعا عانا بارىپ تاعىلىمدامادان ءوتىپ كەلىپ ءجۇر. باسقا ەلدەرگە بارۋ ءتيىمسىز دەپ تاپقان سىڭايلى. ول جاقتان نەگىزىنەن ءتىل ۇيرەنەدى، زەرتتەۋلەرگە قاتىسىپ، تاجىريبە الماسادى. شەتەلگە شىققان مامان 1 جىلدان 3 جىلعا دەيىن تۇرىپ كەلەدى.

- جاپون جۇرتى قازاق ەلىن قانشالىقتى تانيدى؟ جاپونيادا ءبىلىم الىپ جاتقان قازاقتار تۋرالى ايتساڭىز.

- جاپوندىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقستان تۋرالى اقپاراتقا قانىق ەمەس. اراسىندا ءارتۇرلى بايلانىسپەن قازاقستانعا كەلىپ- كەتىپ جۇرگەن ادامدار ءبىلۋى مۇمكىن. ولاردىڭ ىشىندە ءتۇبىمىز ءبىر تۋىسپىز دەيتىندەر دە بار.

 جاپونياعا شەتەلدەن كەلىپ وقيتىندار كوپ. ال مەديتسينا عىلىمىن تاڭداعان قازاق جاستارى جاپونياعا ەندى- ەندى كەلىپ وقىپ جاتىر. توكيو ۋنيۆەرسيتەتىندە قىتايدان كەلگەن ءۇش قازاق ازاماتى ءبىلىم الىپ ءجۇر. ولارعا كەڭەس بەرىپ، ءوزىم ەرتىپ كەلگەم. موڭعوليا، رەسەي ەلدەرىندە تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ اراسىنان كەلىپ وقىپ، جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قازاقتار بار. قازاقستان ازاماتتارى «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن كەلىپ ماگيستراتۋرادا وقىپ ءجۇر. بولاشاقتا وسى ازاماتتاردىڭ عىلىمي اتاقتارىن قورعاپ، بىلىكتى عالىم بولىپ جەتىلىپ شىعۋىنا تىلەكتەسپىن.

- مەملەكەتىن وزىق عىلىمعا ارقا سۇيەپ وركەندەتىپ وتىرعان ەلدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنەن قانداي ارتىقشىلىق اڭعاردىڭىز؟

- ارنايى زەردەلەپ تالداساڭ، بىزگە ۇقسامايتىن زاڭدارى مەن وزىندىك كەمەلدەنگەن جۇيەلەرى كوپ شىعار. جالپى حالىق، قوعام، بيلىك بولىپ بارلىعى ۇزاق تاريح بويى قالاي وقىساق وزىق بولامىز، ءبىلىمدى بولامىز دەگەنگە دەن قويعان سىڭايلى. سول ىزدەنىس، تالپىنىس، تاجىريبە جيناقتالا كەلىپ، بەلگىلى دارەجەدە كەمەلدى وقىتۋ جۇيەسىن ازىرلەگەن دەپ سانايمىن. ەڭ باستىسى، حالىق تارتىپكە باعىنعىش، ءبىلىم ۇيرەنۋگە ىنتالى. ۇكىمەت تە ءوز تارابىنان ءبىلىم الۋعا بارلىق جاعدايدى جاساپ قويعان. مىسالى، جاپوندىقتارعا ءبىر جۇمىس تاپسىرساڭىز، ونى سوڭىنا دەيىن تىڭعىلىقتى ىستەپ شىعادى. ءسىز ونى باقىلاماساڭىز دا بولادى. بۇگىن وسى ءۇيدى تازالاپ قويىڭىز دەسەڭىز، ولار ەكى ساعاتتا تازالاپ تاستاپ، دەمالىپ جاتپايدى، قايتا- قايتا قاداعالاپ، جۇمىسىن پىسىقتايدى.

- قازاقستاننان جاپونياعا قانداي ناۋقاستار ەمدەلۋگە بارادى؟

 - ناۋقاستار جاپونياعا قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارىن ەمدەتۋگە ءجيى كەلەدى. ال، استاناداعى «انا مەن بالا ۇلتتىق عىلىمي ورتالىعى» سەكىلدى مەديتسينالىق ورتالىقتار مەنىمەن جانە ءبىزدىڭ كلينيكالىق ورتالىقپەن بايلانىسقا شىعىپ ءجۇر. ولار وزدەرىنە كەلگەن ەرەكشە ناۋقاستىڭ اۋرۋ دەرەكتەرىن ونلاين جەلى ارقىلى ماعان جىبەرەدى، مەن سوعان قاراپ ءوز كەڭەسىمدى بەرەمىن. اۋىر ناۋقاس بولسا ورتالىقتاعى بىلىكتى مامانداردىڭ باسىن قوسىپ، اقىلداسىپ شەشىم قابىلدايمىز. جاپونياعا بارىپ ەمدەلەم دەپ، ماعان جەكە وزدەرى حابارلاساتىن ناۋقاستار دا بار. ولاردىڭ دا اۋرۋ تاريحىن قاراپ، كەلۋ- كەلمەۋدى ايتام. قانشا قاراجات، قانشا ۋاقىت كەتەتىنىن، قانداي ساتىمەن ەم قابىلدايتىنىن، مۇمكىندىگىنشە اۋرۋىنان تولىق نەمەسە قانداي دارەجەدە جازىلاتىنىن ايتىپ، تۇسىندىرەمىن. مەنىڭ قازىرشە قولىمنان كەلگەنى، قازاق ەلىنە جاساپ جاتقان كومەگىم وسى.

- قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتتى. قازاق جۇرتىنا ايتار اق تىلەگىڭىزدى بىلسەك. اتاجۇرتقا ءسىزدىڭ اۋىلدىڭ كوشى قاشان كەلىپ قونار ەكەن؟

 - الىستاعى جاپونيادا، تىنىق مۇحيتتىڭ ارالدارىندا تۇرىپ قازاق ۇلتىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتىنە ساعىنىشپەن، ماقتانىشپەن، تىلەكتەس كوڭىلمەن، ىقىلاس پەيىلمەن ەلجىرەي قارايمىن. ەلدىڭ ءار باسقان قادامىن باقىلايمىز، جاقسى جاڭالىعى بولسا، قۋانامىز. قازاقستاننىڭ بولاشاعى جارقىن، دامىعان ەل بولاتىنىنا سەنەمىن. شەتەلدە جۇرگەن ءار قازاق قازاقستان مەملەكەتىن ات بايلار ءتۇپ قازىعى، قامقورشىسى سانايدى. مەن دە بولاشاقتا توكيودان استاناعا كوشتىڭ باسىن بۇراتىن شىعارمىن. ەلگە كەلسەم دەگەن نيەتىم بار.

اۆتور: باقىتجول كاكەش