ءبىز «شال» دەپ كىمدى ايتامىز؟
جازبانى پىكىر بىلدىرۋشىلەر قوشتاپ، اۆتوردى قوشەمەتتەپ جاتىر. سوسىن: «بۇل قاي ساسقاندارى؟ اتالى ءسوزدىڭ نارقى مەن پارقى كىمنىڭ تالقىسىنان ءوتىپتى؟ مۇنداي «ساۋەگەيلىكتىڭ» تامىرى قايدا جاتىر؟» - دەگەن توپ- توپ سۇراققا توعىتىلىپ قالعانىمىز راس-تى. بۋرىل ساقالدان اقساقالعا اينالىپ، قاريالىق سالاۋاتىنا قانىعىپ، الىس كەتسە اتالىق اقىلىن ساعىنىپ وسكەن قالپىمىزبەن ءبىر، تۋعانىمنان «اتاسىنىڭ اۋزىنان تۇسە قالىپ»، شاقالاعىنان «شالدىڭ بالاسى» اتانىپ، شاراپاتىمەن شار دۇنيەنىڭ جارتى پاتشاسىنداي بولىپ وسكەن ءوزىمىز سىندى نەمەرە اتاۋلىنى اياعاننان ەكى قىنجىلدىق. سويتتىك تە، ماناعى ساناداعى كوپ ساۋال جاۋاپ ىزدەۋگە كىرىسىپ كەتتىك.
اسىلى، بۇل وسىدان ءبىر جىل بۇرىن ينتەرنەتتىڭ ءيىن قاندىرىپ، يىرىمىندە ۇزاقتان-ۇزاققا باتىپ-شىعىپ ءجۇرىپ العان ماڭعىستاۋلىق جانىبەك قوجىقتىڭ كەزدەيسوق اقپاراتى-تىن. انىقتاپ قاراساڭىز، وسى ءبىر جىل ارالىعىندا ارنايى سىلتەمەمەن دە، سىلتەمەسىز دە «سىلتەپ» جۇرگەندەردىڭ كوبىنىڭ پىكىرى سول جانىبەكتىڭ جاڭاعى سوراقى تۇجىرىمىنىڭ توڭىرەگىندە ءوربىپتى. وندا ماڭعىستاۋلىق جازارمان: «كەشە «كەمپىر» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن جازدىم. «كەمپىر» كۇيەۋى قايتىس بولعان ەگدە جاستاعى ايەل دەگەن ءسوز. سەبەبى، قازاقتا «ءپىرسىزدىڭ ءپىرى شايتان، ايەلدىڭ ءپىرى كۇيەۋى» دەگەن ماقال بار. ال بۇگىن «شال» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن جازباقپىن. وعان سەبەپ قازىرگى جاستار بۇل سوزدەردىڭ تۇپكى ماعىناسىن تولىق بىلمەگەسىن، ۇلكەندەر «ۇيات بولادى قويىڭدار» دەمەگەسىن ءبىر-ءبىرىن «كەمپىر»، «شال» دەپ ايتىپ ءجۇر»، - دەپ ءبىر تۇيەدى. مۇنان ارى ءوز باسىنان وتكەن ءبىر جايدى بايان ەتەدى. وسىدان 25 جىل بۇرىن وندى اۋىلىندا ۇلكەن توي بولعانىن، سول قۋانىشتا ناعاشىسى ىبىراي مەن ناعاشىسى قۇرالىپتاس قاريالاردىڭ اسابا جىگىتتىڭ «شال» دەگەن ءبىر سوزىنە شامدانعانىن تىلگە تيەك ەتەدى. ءارى سوندا بۇل رەنىشتىڭ ءمانىسىن سۇراعاندا توردە وتىرعان ناعاشىسى «ءاي، بالا، ءسوزدىڭ ماعىناسىن بىلمەسەڭ ايتپا، مەنىڭ جاسىم 85 تە، ءبىراق 80 گە كەلگەنىمشە شال بولعانىم جوق، قالاي تۇسىنسەڭ سولاي ءتۇسىن»، - دەپ ايتىپ سالىپ وتىرعانىن جەتكىزەدى. ەڭ قىزىعى، شاعىن جازبانىڭ ءتۇيىنى دە وسى نەگىزدە قورىتىلانادى. ءسويتىپ، شال-توسەككە جاراماي قالعان ەر ادام ەكەن- مىس.
ءمۇبادا، دانا قازاقتىڭ «جەل سوقپاسا، ءشوپتىڭ باسى قيمىلداماس» دەپ كەلەتىن جاقسى لەپەسىنە جۇگىنسەڭىز، جەل - ءبىر جىل بۇرىن جانىبەك قوجىق ەسىمدى اۆتوردىڭ جازعان شالا ماقالا ەكەنى، ءشوپ - «فەيسبۋك» الەۋمەتتىك جەلىسىندەگى ءسوز زەرتتەگەننەن كورى، ءسوز قۋعاندى ۇناتاتىن توپ ەكەنىن بىردەن تۇسىنەمىز. ءوزىنىڭ ويىڭدا ورامى قالىپتاسپاعان ءسوزدى وزگەدەن ەستي سالا «وي، پالىلەپ» انتالاي جونەلۋ الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارعا ءتان قۇبىلىس. ال، 5 جىل سايىن ءبىر ورفوگرافيالىق سوزدىك شىعارىپ قويىپ، لينگۆيستيكالىق تالداۋ مەن تۇجىرىمداۋدان اۋلاق جۇرەتىن فيلولوگ، ەتيمولوگتار سول مىنەزىنەن جاڭىلماي بۇل «ءپاتۋا» تۋرالى ءلام دەمەدى. ايتپەسە، بۇعان قارسى ءبىر ءۋاجدىڭ، بايىبى ءبۇتىن ءبىر بايلامنىڭ مەرزىمدى باسپا سوزدە جارىق كورمەگى كەرەك- تۇعىن. «اتالعان ءسوزدىڭ تامىرى قايدا؟» دەگەن ءبىر عالىم بولسا «الىسقا ات جۇگىترپەي-اق» قولدارىنداعى كوپ كىتاپتاردىڭ بىرىنە كوز جۇگىرتسە بولعانى ەدى...
قوش، سونىمەن قازاق ءتىلىنىڭ الىپ سوزدىگىندەگى «شال» اتاۋى نەنى مەڭزەيدى دەگەنگە توقتالساق. بىردەن بالا كۇننەن قۇلاققا ءسىڭىستى بولعان مىنا ءبىر ماقال ويعا ورالادى. «التىعا دەيىن بالا ەركە، الپىستان كەيىن شال ەركە» دەيتىن. قالاي ەكشەپ، قاي ەسەپپەن تالقىلاساڭىز دا، ءدال وسى ماقالدا «شال» اتاۋى بيىكتەمەسە، ەش الاسارماس. ونى ايتامىز-اۋ، مۇندايدا «بۇل دۇنيەنىڭ مىسالى، ۇشىپ وتكەن قۇسپەن تەڭ»، ءيا بولماسا، «ءبىلىمىڭ بولسا-داعى ۇشان- تەڭىز، پايداسى جوق حالقىڭا قىزمەت ەتپەي» دەپ قازاق جىرىندا تىڭ سۇرەنىمەن تانىلعان شال قۇلەكە ۇلى اقىننىڭ ەسىمى ويدان شىقپايدى. اقىننىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى - تىلەۋكە. ال وسى تىلەۋكە جىراۋدىڭ 15 جاسىندا «شال اقىن» اتانۋى، ارينە، حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتىن اناۋ ايتقانداي «شال» دەپ كەكەتىپ، كەمسىتۋىنەن ەمەس، قايتا «دانا، ابىز» دەپ بىلگەن سۇيىسپەنشىلىگىنەن تۋىنداعان. ابىرويسىز ءسوز بولسا ءوزى دە:
ولەڭگە توقتامايدى شال دەگەنىڭ،
بولمايدى قويعا پانا تال دەگەنىڭ...- دەپ ەل بەرگەن ەسىمىن جىرىنا قوسپاس ەدى. ال قازىر كوپ ايتىپ جۇرگەن «تۇجىرىمعا» كەلسەك، ءشۇبالانباسىن، شال اقىننىڭ ۇرپاقتارى بولعان. 1964 -جىلى مۇحتار ماعاۋين شال اقىننىڭ قوشان دەگەن شوپشەگىمەن كەزدەسىپ، باباسىنىڭ جىرلارىن اۋزىنان جازىپ العان!
ەندى وسى ءسوزدى زەردەلەپ كورەلىك. بىرىنشىدەن، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى باقىت ەجەنحاننىڭ «نايمان حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى» اتتى ەڭبەگىن پاراقتاساڭىز، وندا دا «شال» اتاۋى كەزدەسەدى. وندا عالىم ەجەلگى مەملەكەتتىڭ اكىمشىلىك، وزىندىك باسقارۋ جۇيەسىندەگى ءبىر لاۋازىم «شال» ەكەنىن ايتادى. وعان «جاميع- ات تاۋاريحتىڭ» شىڭعىسحان شەجىرەسىندە نايمان كۇشلىكتىڭ اعا، اپكە- قارىنداستارى، رۋى تۋرالى اڭگىمەدە وسى ءسوزدىڭ قايتالانىپ وتىراتىنىن دالەل ەتەدى. ايتالىق: «الين- شال»، «بايان- شال»، «تارۋ- شال» جانە «تۇڭگە شال» بولىپ جالعاسا بەرەدى. وسىلايشا راشيد- اد- دين ءوز ەڭبەگىندە «شال» اتاۋىن «حانزادا» سوزىمەن تەڭەستىرەدى. مۇنى تاريح دەپ ءبىلىپ، ەكى دەڭىز.
ءۇشىنشى دايەككە كەلسەك. ورتا عاسىرلاردا سولتۇستىك قىتاي جەرىن قيداندار مەكەندەگەنىن بىلەمىز. مىنە، وسى حالىقتا دا «شال» ءسوزى قولدانىلعان. ماسەلەنكي، ءبۇتىن تايپا ومىرىنەن سىر شەرتەتىن تاريحي شەجىرە «لياو- شي- دا» دا اتالعان ءسوز ءجيى ۇشىراسادى. ول ول ما، ەڭبەكتىڭ «پاتشالىق تىلگە تۇسىنىكتەمە» دەگەن تاراۋىندا «تاماشۋ شا-لي» دەگەن اتاۋ بەرىلىپ، ءدال سوندا بۇل تىركەس: «تاما» - كونە تۇرىكشە «شابارمان»، ال «شا-لي» - «ۇل» دەپ تۇسىندىرىلەدى. وسىنداعى «تاماشۋ شا-لي» اتقارعان مىندەتتەر مانىسىنە ۇڭىلسەڭىز، مىناداي اقپارات الاسىز. اقسۇيەك ۇرپاعى سانالاتىن شال سىرت مەملەكەتتەرگە قول باستاپ شىعادى. ءارى بۇل وكىلدىڭ جات رۋ- تايپالارعا قول باستاپ بارۋىنداعى سەبەپ حان اۋلەتىنىڭ وكىلى ەكەنىن جانە بارعان جەرىن باسقارۋ قۇزىرەتىنىڭ بارلىعىن تانىتۋ. ەندى وسىنداعى «تاماشۋ شا- لي» ءسوزىن تۇركىلىك نەگىزدە تۇگەندەپ، قازاقى سوزدىك قيسىنعا سالىپ كەپ جىبەرسەڭىز، «تاماشا شال» دەگەن ءسوز شىعادى.
بۇلاي دەيتىنىمىز، «شا-لي» اتاۋى ەرتە قىتاي ەروگليفتەرىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا باعىنعان قيدان ءتىلى ەكەنىن، ال تۇپتەپ كەلگەندە ونىڭ تۇركىلىك «شال» ءسوزى ەكەنىن باعامداۋ قيىن بولماسا كەرەك. دەمەك، مۇندا دا تۇركىلىك تانىمنىڭ جاتقانى بايقالادى.
تۇركىلىك تانىم دەمەكشى، وسى ورايدا ەجەلگى تۇرىكتەر اتاۋى ايرىقشا دالدىكپەن، اسقان ۇقىپتىلىقپەن جازىلعان دۋ سۋدىڭ IX عاسىرداعى «تۋن- ديان- دا» دەگەن كىتابىنان دا ءبىر دەرەك كەلتىرە كەتكەنىمىز ارتىق بولماس. اتالعان ەڭبەكتە: «العاشىندا تۇرىك اقسۇيەكتەرىنىڭ لاۋازىمدارى ون دارەجەگە بولىنگەن. ولاردىڭ اتى ادام دەنەسى، جاسى، ساقال-شاشى، اڭداردىڭ اتى سياقتىلاردان كەلگەن»، - دەيتىن ەرەكشە ءبىر مالىمەت بار. مۇنىڭ نەسى ەرەكشە دەيسىز عوي؟ سەبەبى، وندا بۇگىنگى ءبىزدىڭ سوزدىك قولدانىسىمىزداعى «اقساقال»، «شال» ، «باس ءۋازىر»، «قولباسشى» تاعى سول سەكىلدى ادامنىڭ دەنە مۇشەسى مەن جاسىنا قاتىستى قويىلعان كوپتەگەن سوزدەردىڭ ءتۇپ- تامىرى ايقىندالا تۇسەتىندەي. وسىدان بارىپ شىن مانىندەگى «شال» ءسوزىنىڭ قايدان شىققانىن، ونىڭ ءتۇپ- تامىرىنىڭ قايدا جاتقانىن باعامداي الاسىز.
الىسقا بارماي، جاقىننان تاعى ءبىر- ەكى دايەك ۇسىنالىق. ءسوزدىڭ مايەگىن تانىعان، الاش باسپا ءسوزىنىڭ اتاسى بولعان ايگىلى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ دا «شال مەن جۇمىسكەر ءسوزى» دەگەن مىسال ولەڭى بولماۋشى ما ەدى؟ ونان دا بەرى زەردەلەي تۇسسەڭىز، التايدىڭ كەربۇعىسى اتانعان اتاقتى ورالحاننىڭ «توقادان قالعان تۇياق» اتتى ەڭبەگى تاعى بار. سوندا ەمەس پە، جازۋشىنىڭ «توقا شال» دەپ كورشىسىنىڭ اتىن تۋىندىدا كوپ كىرىكتىرەتىنى. قارىمدى قالامگەر ءوز شىعارماسىندا «شال» ءسوزىنىڭ ورنىنا باسقا اتاۋ تاپپادى دەيسىز بە، تابادى. تەك اقىلعا تەرەڭ، سوزگە كەنەن زەرگەر كوشپەندى قازاق پسيحولوگياسىنىڭ قاتپار- قاتپارىنا، تانىم- تۇڭعيىنا وسى ءبىر ءسوزدىڭ ءسىڭىمدى، قونىمدى ەكەنىن ۇققاسىن جازبادى ما؟
تىپتەن، بۇل اتاۋدىڭ سانامىزعا ءسىڭىمدى، قونىمدى ەكەنى تۋرالى مىسال كەرەك دەسە، «شالدى شاقىر، اسىڭا كەلسىن، شالدىعىنا كۇل، باسىڭا كەلسىن» دەگەن ماقالدى ىشتەي قايتالايسىز. جانىبەك قوجىق ەسىمدى جازارمان ايتقانداي «جارامسىز ەركەك» ماعىناسىنداعى ءسوز بولسا، اتام قازاق اتالى سوزىندە «شالدىعىنا كۇل، باسىڭا كەلسىن» دەپ بالاسىنا جاماندىق تىلەر مە ەدى، ءتايىرى؟! باقساڭىز، مۇندا دا «شال» اتاۋىن قازاقتىڭ «جاس كۇنىندە ءبىر بالا، قارتايعاندا ءبىر بالا» دەپ، ونىڭ ءاربىر «ەرسى» قىلىعىنا تۇسىنىستىكپەن قارايتىن تەرەڭ تانىمى جاتقانداي. ءاسىلى، ءبىر كەزدەردەگى لاۋازىمعا وراي قۇرمەتتى ادامدى «شال» دەۋ داستۇرگە ەنگەن، "اقساقال"، "قاريا"، "قارت" دەگەن سوزدەرگە تەڭ سىيلى سوزدەر ساپىنداعى اتاۋ. ءبىر قاريانىڭ «ءاي، شال دەمە، مەن ءالى جىگىتتەيمىن» دەگەن ءبىر اۋىز قاعىتپا سوزىنەن قازاقتىڭ ەجەلگى تۇسىنىگىن قوپارىپ تاستارداي تۇسىنىك ىزدەۋ - ابەستىك. ول قاريانىكى «ءبىر كەمپىر ءبىر كەمپىرگە: ءاي، قىز، - دەپتى» دەگەننىڭ توڭىرەگىندەگى قازاقى قىجىرتپا.
توبىقتاي ءتۇيىن: ىرگەلەس جاتقان رەسەيدە ءتىل ماماندارى جىل سايىن وزدەرىنىڭ سوزدىك قورىنا ەنگەن جاڭالىقتاردى ءتىزىپ، كونە سوزدەرىن زەرتتەپ، جاريالاپ وتىرادى. بىزدە ونداي جوق. سوندىقتان ۇلتتىڭ جادىندا ساقتالعان، قازىنالى تاريحتىڭ كودى ىسپەتتى قۇندى سوزدەر ءجيى قيانات كورەدى. شالاساۋاتتى ىزدەنىس «شالدى» شالىپ قۇلاتىپ، «كەمپىردى» كەمسەڭدەتە باستادى. «شالدىڭ» شالعايىنان العاندار، ەرتەڭ «اقساقالدى» دا الباستىداي ەتەر. سونداعى ماقسات نە؟ ناپولەون بونوپارتتان قالدى دەلىنىپ جۇرگەن «جاۋىڭنان قورىقپا - تۋرا كەلىپ ولتىرەر، دوسىڭنان قورىقپا - ارى كەتسە ساتىپ كەتەر. قورىقساڭ، اينالاسىنا نەمقۇرايلى قارايتىنداردان قورىق، سولاردىڭ ۇنسىزدىگى كەسىرىنەن اينالادا وپاسىزدىق پەن قانتوگىس بولىپ جاتىر» دەگەن ءسوزى ويعا ورالادى. مەن ءتىل ماماندارىنىڭ 25 جىلداعى نەمقۇرايلىلىعىن تۇسىنە المادىم!
قوزىباي قۇرمان،
"جەتىسۋ" گازەتى