اقەدىل تويشان ۇلى. تەرىس باتا
قازاق فولكلورىندا بۇگىنگە دەيىن تولىق جينالماي دا زەرتتەلمەي كەلگەن جانردىڭ ءبىرى - قارعىس. ماسەلەنىڭ بۇلاي بولۋىنىڭ بىرنەشە وزىندىك سەبەپتەرى بار. جالپى، حالىق جايشىلىقتا قارعىس ايتۋعا قاتاڭ تىيىم سالادى. ەرتەدە قارعىستى ەكى ادامنىڭ ءبىرى ايتا بەرمەگەن، ونى ارنايى ايتاتىن ادامدار بولعان، ال، ونداي قارعىسشىلار ءسوزىن ءوتىمدى بولدىرۋ ءۇشىن بەتالباتى جۇمساي بەرمەي، قاجەتتى ساتكە دەيىن قۇپيا ساقتايتىن. قارعىس قاستاندىق جاساۋعا باعىتتالىپ، ادامگەرشىلىككە جات سانالعاندىقتان دا ۇلتتىق فولكلورتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار وعان ءمان بەرە قويماسا كەرەك. ال، بەرتىن كەلە بۇل جانردىڭ قىزمەتى قوعامدىق ومىردەن ىعىسقاندىقتان ونىڭ ماتىندەرى بىرتىندەپ ۇمىتىلا باستاعان.
قارعىس تۋرالى العاش رەت جازعان ح. دوسمۇحامەد ۇلى. ول «باتا مەن العىسقا قاراما- قارسى ءتۇر - قارعىس. قارعىستى دۇشپانىنا، اكەسى - كوڭىلى ابدەن قالعان ۇلى مەن قىزىنا، موللا - دىننەن بەزگەندەرگە، رۋ باسى - جاۋگەرشىلىك كەزىندە ەلىن ساتقاندارعا جانە ت. ب. بەرەدى» دەپ انىقتايدى.
اۆتور قارعىستىڭ ماقساتى مەن مىندەتىن بىلگىرلىكپەن دۇرىس تۇسىندىرگەن. بۇدان ءبىز قارعىستى كەز كەلگەن ۋاقىتتا ەمەس، كەرىسىنشە، ادامدار باسىنا ءىس تۇسكەندە امالسىزدان ايتاتىندىعىن ۇعامىز. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر قازاقتىڭ اشۋلانعاندا كۇندەلىكتى ايتىپ ادەتتەنگەن «الباستى باسقىر»، «تۇقىمىڭ قۇرعىر»، «جەلكەڭ قيىلعىر»، «شەشەك كەلگىر» سياقتى ت. ب. بالاعات سوزدەرىن قارعىسقا جاتقىزادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل سوزدەردىڭ ارعى تەگى ەجەلگى زامانداردا قارعىسقا قاتىستى بولعانىمەن، ۋاقىت وتە كەلە كوبىنىڭ ءمانى وزگەرىسكە ۇشىراپ، بۇگىندەرى، اسىرەسە، ايەلدەردىڭ جاقتىرماعان جانداردى سىبايتىن سوزىنە اينالىپ كەتكەن ءتارىزدى.
ەندەشە باسقا ادامعا قاستاندىق جاساۋ ماقساتىندا ءسوز كيەسىنە سەنىپ، ارنايى شارتپەن ايتاتىن ماگيالىق ولەڭنىڭ شاعىن ءتۇرىن قارعىس دەپ اتايمىز.
قارعىس ەكى ءتۇرلى بولادى: اشىق قارعىس، استارلى قارعىس. اشىق قارعىستا ءسوزدىڭ ىزىتى، ايباتى بىردەن ايقىن سەزىلەدى. ال، استارلى قارعىستىڭ سىرتقى تۇرپاتى باتاعا ۇقساپ كەلەدى دە، ونى ايتۋشى كەكەتۋ ءادىسىن (ادەمى سوزدەر ارقىلى) شەبەر پايدالانىپ، ارعى ويىن جىمىسقىلىقپەن تۇسپالداپ جەتكىزەدى.
اشىق قارعىس ۇلگىسىن كەلتىرەيىك:
قىسى- جازى ءۇيىڭدى سۇزەك جايلاپ،
ءشولىڭدى كۇندىز-ءتۇنى قاندىرماسىن.
بويىڭا قۇلعانانىڭ قۇرتى كىرىپ،
دەنەڭنەن تامتىق قويماي تاندىرلاسىن.
سۇيەگىڭدى ارتۋعا كولىك شىقپاي،
اپارىپ كوك ەسەككە شاندىرلاسىن.
جانازاڭدى وقۋعا مولدا شىقپاي،
تۇسىڭنان ورىس كەلىپ بالدىرلاسىن.
كەلەسى ءبىر قارعىس بىلاي:
شيدەن شىمىلدىعىڭ بولسىن،
تاستان مولاڭ بولسىن.
شولدەۋىك دەگەن دەرت كەلسىن،
ءبىر كولدىڭ سۋى ىشكەنىڭە جەتپەسىن.
بۇل ەكى قارعىستا ايتۋشىنىڭ ماقساتى اپ- انىق. سۇزەك، قۇلعانا، شولدەۋىك دەگەن دەرتتەردى شاقىرۋ ارقىلى كەساپات كەلۋىن تىلەيدى. قارعىستىڭ كوبىندە وسىلايشا جۇقپالى اۋرۋلار تەرمەلەنىپ، سونىڭ كۇشىمەن اپات ءتوندىرۋ كوزدەلەدى. ويتكەنى، ەجەلگى قازاق س. سەيفۋللين جازعانداي «ادام بالاسىنا دوستىق قىلاتىن «يەلەر» مەن جارىسا قاستىق قىلاتىن «يەلەر» بار دەپ بىلەتىن... جۇت «جەتى اعايىندى» دەپ اڭىز قىلاتىن جانە مالدىڭ ءتۇرلى ىندەت «يەلەرى» مالىك، اقشەلەك، توپالاڭ، بادىك بار دەپ بىلەتىن».
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قارعىستى ايتۋشى تابيعاتتاعى تىلسىم كۇشتەرگە يەك ارتىپ، نەشە ءتۇرلى ميفولوگيالىق زيانداس كەيىپكەرلەردى قارۋ ەتىپ، ءدوڭايبات جاساپ، سەس قىلادى. كوشپەلى حالىقتىڭ ار- ۇجدان قۇندىلىقتارىنا اشىق ءتىل تيگىزىلىپ، شابۋىل جاسالادى. ءبىز كەلتىرگەن ماتىندەردە اۋرۋدان ازاپ تارتىپ، ءولۋ، و دۇنيەگە جانازاسىز كەتۋ، سۇيەگى شاندىرلانىپ، كوك ەسەككە تيەلۋ، مۇردەسى تاس مولادا قالۋ سياقتى جاماندىقتار شاقىرىلعان. بۇلار قازاقتىڭ جانىن جارالاپ، ساي سۇيەگىن سىرقىراتاتىن كەلەڭسىزدىكتەر ەكەندىگى بەلگىلى.
ەندى استارلى قارعىستان مىسال كەلتىرەيىك:
شالعىنىڭ باسىلماسىن،
كۇلىڭ شاشىلماسىن،
تۇڭلىگىڭ اشىلماسىن.
نەمەسە:
ۇلىڭ - ۇرىمعا،
قىزىڭ قىرىمعا كەتسىن.
بۇلار ءبىر قاراعاندا، باتا سەكىلدى، ال، استارىنا ۇڭىلسەڭىز، تەرىس باتانىڭ ەڭ جامان ءتۇرى ەكەندىگىن بىلەسىز. «شالعىنىڭ باسىلماسىن» دەگەنى - جايىلاتىن مالىڭ تۇتاس قىرىلىپ قاپ، سودان ءۇيىڭنىڭ ماڭىنا كوك ءشوپ جايقالىپ ءوسىپ كەتسىن دەگەنى. «كۇلىڭ شاشىلماسىن!» دەگەنى - «ۇيىڭدە وت جاعاتىن ادام قالماي، ءبارى ءولسىن، سودان وتىڭ ءوشسىن، ءسونسىن» دەگەنى. «تۇڭلىگىڭ اشىلماسىن» دەگەنى - باسپاناڭنان سىرتقا شىعار ءتىرى جان قالماسىن، يەن ءۇيىڭ قاڭىراپ، بوس قالسىن دەگەن يشارا. «ۇلىڭ - ۇرىمعا، قىزىڭ قىرىمعا كەتسىن!» دەگەن ءسوزدىڭ مانىسىنە كەلسەك، ۇرپاعىڭ جات ەلگە شاشىراپ، ءبىرىن- ءبىرى كورمەي، توزىپ كەتسىن، قاڭعىرىپ قالسىن دەگەنگە سايادى. تۋىسقان التاي حالقىندا «كەلەتىن جولىڭا كەسىرتكە ويناسىن، باراتىن جولىڭا باقا ويناسىن» دەگەن قارعىس بار. بۇل استارلى قارعىستا جاۋلاسقان ادامنىڭ سوقپاعى قۇرىپ، جوعالىپ، ونىڭ ءۇستى باقا مەن كەسىرتكە ويناق سالاتىن باتپاق پەن شولگە اينالسىن دەگەن تەرىس نيەت تۇسپالدانعان. كوتەرىڭكى كوڭىل- كۇي سىيلايتىن «ويناسىن» دەگەن ەتىستىكتى جامىلعى ەتۋ ارقىلى جاسىرىن اجال شاقىرىلعان.
سونىمەن استارلى قارعىستى ايتۋشى ويىنىڭ ارعى نيەتىن ادەمى سوزبەن دالدالاۋ، بۇركەمەلەۋ ارقىلى ۋىتتى ءتىل جەبەسىن نىساناعا ءدال كوزدەۋدى ماقسات ەتەدى. سەبەبى دۇشپان ودان ساقتانىپ، قورعانا الماي، بەيعام ءجۇرىپ، شىن كەساپاتقا ۇرىنۋىن كوكسەيدى.
قارعىستى كەز كەلگەن ادام ايتا بەرمەيدى دەدىك. ونى ورىنداۋشىلار ءارتۇرلى ىرىمدار جاساپ، سيمۆوليكالىق زاتتارمەن سۇيەمەلدەيتىنى دە بەلگىلى بولىپ وتىر. مىسالى، موڭعولدار قارعىسشىنىڭ تىلىنە ماي جاقسا، ونىڭ ءسوزى ءدوپ تيەدى دەپ يلانعان. ءتىپتى، ولاردىڭ ەجەلگى قارعىسشىلارى قۇتىرعان سيىردىڭ مۇيىزىنەن ارنايى ماگيالىق سايمان جاساپ، سونىمەن جاۋلاسقان جاققا كەزەپ- كەزەپ قوياتىن بولعان. قالماقتار قارعىستى تاڭسارىدە الاقانىن شاپالاقتاپ ايتىپ، قارعىسشىنىڭ وڭ شىناشاعىن كۇيەمەن بوياعان. ال، التاي قارعىسشىلارى قىزىل ىڭىردە ايتىلعان قارعىس ءوتىمدى دەپ سەنگەن. ولار «تيليم سوولدۋ ەدي، تاندايىم تيشتۋ ەدي... تيليم جەدەر، تيزەن چوگور» («ءتىلىم سۇيەلدى ەدى، تاڭدايىم ءتىستى ەدى... ءتىلىم جەتەر، تىزەڭ شوگەر» ) دەپ ايبات جاساعان. تۋۆا باقسىسى «قارعىش» ايتقاندا قارا تونىن، قارا بورىگىن كيىپ، قارا داڭعىراسىن، قارا شوقاسىمەن ۇرىپ ويناعان.
ال، قازاقتار قارعىستى تىلىندە قارا داعى بار قارا ءتىلدى، ءبىر كوزى شەگىر نىسانالى ادام ايتسا، ياعني ءتاڭىرى كەرەمەت سيپاتتا جاراتقان جاندار ايتسا، ورىندالادى دەپ نانعان. قارعىستى ايتقاندا دۇشپانىنىڭ ارتىنان توپىراق شاشاتىن، الاقانىن تەرىس جاياتىن. سول سەبەپتەن ونى تەرىس باتا دەپ اتاعان. ماسەلەن، بازارباي تولەگەنگە ەرەم دەۋشىلەرگە «تۇزعا قوسىپ، تەرىس باتا بەرەم» دەپ، سەس كورسەتكەن. ەگەر جەردەن كوك ءشوپتى جۇلىپ اپ، «كوكتەي ورىل!» دەپ قارعاسا، ەڭ اۋىر بولادى دەسەدى. ايەل ادام اق ءسۇتىن كوككە ساۋىپ، قارعاسا، كيەسى وڭدىرماي اتادى دەگەن دە ۇعىم بار. بۇدان ءبىز قارعىستى تۇز، توپىراق، ءشوپ، سيىردىڭ ءمۇيىزى سياقتى رامىزدىك زاتتارمەن ۇشتاستىرىپ، عۇرىپتىق ارەكەتتەر جاساپ ورىندايتىندىعىن دا بىلدىك.
بۇرىنعى زاماندا قارعىسشىلاردى سوعىسقا دا پايدالاناتىن بولعان. شىڭعىس حان جورىقتا جۇرگەندە الدىنان جاۋدىڭ ايگىلى ءبىر قارعىسشىل كەمپىرى قارعاپ، سودان كوپ بوگەت جاسالادى. ونى باقسىلار بىلگەن سوڭ مەرگەن قاسىرعا سول كەمپىردى اتقىزعان دەسەدى. كەمپىرگە وق ءتيىپ، قۇلاپ بارا جاتىپ، قاسىنداعى قاڭباقتى ۇستاپ تۇرماق بولعاندا، ول جۇلىنىپ كەتەدى. سودان كەمپىر كوز جۇماردا «قاسىردىڭ تۇقىمى قۇرىسىن، قاڭباقتىڭ تامىرى ءۇزىلسىن!» دەگەن ەكەن. سول سەبەپتەن شىڭعىستىڭ ءىنىسى قاسىردىڭ ۇرپاعى كوپ وسپەگەن، قاڭباقتىڭ تامىرى كەلتە بولعان دەسەدى.
قازاقتا «اتانىڭ قارعىسى - وق، انانىڭ قارعىسى - بوق» دەگەن ءسوز بار. بۇدان ءبىز قارعىس جانرىنا كەيىنگى داۋىردە ۇستەمدىك ەتكەن اتاەركى قوعامىنىڭ ىقپالى ءتيىپ، ەر ادامدى كيەلى ساناۋدىڭ جورالعىلارى دا ءوز ورنەگىن سالعانىن بايقايمىز. سوندىقتان دا قازاقتىڭ كەيبىر ميفتەرىندە استامشىل مىنەزىنىڭ سالدارىنان اتا قارعىسىنا ۇشىراعان قىز- كەلىنشەكتەر تاۋ- تاسقا اينالعاندىعى سۋرەتتەلەدى. البەتتە، اق باتانى دا اقساقالدى قاريا بەرەدى. ياعني قارعىس پەن باتا جانرىنىڭ سالماعىنىڭ ارتا تۇسۋىنە ەركەكتى ءپىر تۇتاتىن ەل ادەتى دە ەلەۋلى اسەرىن تيگىزىپ تۇر.
قارعىستا كوشپەلىلەردىڭ ەڭ ءبىر كيەلى نىساندارى تەرمەلەنىپ، سوعان سويىل سىلتەۋ كوزدەلەدى دەدىك. سول سەبەپتەن دە ونىڭ ءسوزى قاتەرلى دە ۇرەيلى بولىپ ەلەستەپ، تىڭداۋشىعا پسيحولوگيالىق اۋىر سوققى بەرەدى. مىسالى:
ساعان قاس قىلعان كىسىنىڭ،
بازارعا بارىپ، اتى ءولسىن!
ەرتە كەتىپ، قايتقاندا،
ۇيىنە كەلسە، قاتىنى ءولسىن...
شاڭىراعى شارتىلداپ،
شاندىرىنا قادالسىن!
بوساعاسى بورتىلداپ،
بوربايىنا قادالسىن!
كۇلدىرەۋىشى كۇرت سىنىپ،
كوتىنە قادالسىن!
نەمەسە:
قيا جولدا اتىڭ تۋلاسىن،
جارىم تۇندە ءۇيىڭ شۋلاسىن.
ەڭىستە تارتپا ايىلىڭ ءۇزىلسىن،
ورگە شىققاندا ارتقى ايىلىڭ ءۇزىلسىن.
جەتە بەرگەندە جەلكەڭ ءۇزىلسىن،
تاياي بەرگەندە تاقىمىڭ قيىلسىن.
بۇل قارعىستاردا قازاقتىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىندە ەڭ ماڭىزدى قىزمەت اتقاراتىن، ءومىرىنىڭ قاجەتىنە اينالعان پراكتيكالىق- قولدانبالى سيپاتقا يە قاسيەتتى زاتتارىنا جامانشىلىق تىلەنگەن. ولار: شاڭىراق، بوساعا، كۇلدىرەۋىش، ات، ەر- تۇرماننىڭ ايىلدارى.
قارعىس، شىنتۋايتىندا، جالپاق كوپشىلىككە ەمەس، ار- ۇياتتان بەزگەن ەلدىڭ ناقتىلى ءبىر جاۋىنا ارنالادى. قازاق حالقى ءۇشىن سونداي دۇشپانداردىڭ ءبىرى - مالدىڭ ۇرىلارى. ونى بىلايشا قارعاپ- سىلەگەن:
مەنىڭ اق بايتالىمنان جەگەن ەتىڭ - قان بولسىن،
ءۇيىڭدى قۇيىن قۇلاتىپ، اۋزى- باسىڭ شاڭ بولسىن.
ەل ەت جەسە، سەن دەرت جە،
ەل جال شايناسا، سەن تال شاينا.
ەل جىلىك جەسە، سەن بۇلىك جە.
ەل مويىن جەسە، سەن سويىل جە.
ەل ايران ىشسە، سەن ويران ءىش.
قارعىس ماگيانىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەندىگى انىق. ناقتىراق ايتقاندا، ول - قاتەرلى ماگيا. ونىڭ ماقساتى - باعىتتالعان نىسانىنا قاستىق جاساۋ. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە ونىڭ كەيبىر سيپاتتارى ارباۋمەن ۇشتاسىپ جاتىر. ءبىراق ارباۋدان ەلەۋلى ايىرماشىلىعى دا بار. الدىمەن ارباۋدا تۇسىنىكسىز سوزدەر مول بولسا، قارعىستىڭ ءتىلى حالىققا تۇسىنىكتى انىق ءتىل. ارباۋ زيانكەس جاندىكتەردى قۋۋعا، ۋىن قايتارۋعا نەمەسە تابيعات قۇبىلىستارىن باسقارۋعا، مەڭگەرۋگە باعىشتالىپ ايتىلسا، قارعىس، نەگىزىنەن، ادامدارعا ارنالادى. ايتكەنمەن، ارباۋ مەن قارعىستىڭ اراسىندا بەلگىلى دارەجەدە بايلانىس تا بار. ماسەلەن، ءتىستىڭ قۇرتىن ارباۋداعى «جايلاۋىڭدى جاۋ الدى، قىستاۋىڭدى ءورت الدى» دەگەن سوزدەر بۇيرىق راي تۇرىندە قارعىستا دا ءجيى قولدانىلادى. دەمەك ارباۋداعى جەكىرۋ، ۇرسۋ، بۇيىرۋ، ءدوڭايبات جاساۋ سارىندارى كەيىننەن تاسىمالدانىپ، قارعىس جانرىنىڭ قالىپتاسۋىنا دا قاجەتىنشە ۇيىتقى بولعان. ودان كەيىن باتانىڭ قۇرامىندا دا قارعىستىڭ شۋماقتارى جۇرگەنىن بايقايمىز. مىسالى:
تاسىڭ ورگە دومالاپ،
وسە بەرسىن ىرىسىڭ.
ساعان قاس ساعىنعان دۇسپاننىڭ،
ءوز رۋى قۇرىسىن!
قۇدايىم، مالدى قىل،
تەڭ- قۇربىنىڭ الدى قىل.
قاس ساعىنعان كىسىنى
قاسقا شۇناق جارلى قىل.
ءتىپتى، «بۇل دۇنيەدە جيعانىڭ بولسىن، و دۇنيەدە يمانىڭ بولسىن»، «كوسەگەڭ كوگەرسىن، كورپەڭ ۇلعايسىن» دەگەن سياقتى العىستار كەيدە كەرى ماعىناعا ءتۇسىپ، قارعىس پىشىنىندە دە ايتىلادى. حالىق شىعارماسىندا جانرلار اراسىندا اۋىس- تۇيىستەر، بايلانىستار، توعىسۋلار ءجيى بولىپ تۇراتىندىعىنىڭ ءبىر مىسالى، مىنە، وسى.
قارعىستىڭ ءتىلى ايشىقتى دا اشى، ءتيىپ كەتسە، قيىپ كەتەتىن ناعىز قيعىر ءتىل. باتانى ءتىلدىڭ بالى دەسەك، قارعىستى ۋى دەۋگە بولادى. ونىڭ پوەتيكالىق ورنەگى كەستەلى. اسىرەلەۋ، استارلاۋ، يشارالاۋ، كەكەتۋ تاسىلدەرىن مول قولدانعاندىقتان سىرلى دا سيقىرلى بولىپ ەلەستەيدى. بۇل جانر قوعامدىق ومىردەن الدەقاشانىعىسقانىمەن، ونىڭ ماتىندەرى ءتىلىمىزدىڭ بايلىعى مەن شەشەندىك قۋاتىن بايقاتاتىن، ۇلتىمىزدىڭ ءتول دۇنيەتانىمىنان، پسيحولوگياسىنان دەرەك بەرەتىن قۇندى تاريحي- رۋحاني ەسكەرتكىشكە اينالىپ وتىر.
قوعامدىق ومىردەن بىرتىندەپ اجىراپ، جەكە دارا تىرشىلىك ەتۋى الدەقاشان توقتاعانمەن، قارعىس جانرى مۇلدە جوعالىپ قۇرىپ كەتپەي، فولكلوردىڭ باسقا ۇلگىلەرىنە ءسىڭىسىپ، ولاردىڭ قۇرىلىمىن دامىتىپ، كوركەمدىك بوياۋىن ارلەيتىن بەدەرلى پوەتيكالىق ايشىققا اينالعان. قازاق ليرو- ەپوس جىرلارى «قوزى كورپەش- بايان سۇلۋ»، «قىز جىبەك- تولەگەندە» اتانىڭ ىقىلاسىن الماي قاھارىنا ۇشىراعان پەرزەنتتەردىڭ ءومىرى اۋىر ازاپقا تاپ بولادى. اڭىز، ءاپسانا، ميفتەردە كيەلى اۋليە جانداردىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان نەمەسە تىيىم سالىنعان سالتتى بۇزعان كەيىپكەرلەر قاتاڭ قارعىس- نالاعا دۋشار بوپ، تاۋ- تاسقا اينالىپ، ءتىپتى كەسكىن- كەلبەتى وزگەرەتىنى تۇراقتى سارىن دەۋگە بولادى. بۇل مىسالداردان ءسوز كيەسىنە سەنەتىن ەجەلگى تانىم سانادان ىعىسقانىمەن سالتپەن تامىرلاس، ىرگەلەس ءومىر سۇرەتىن قارعىس جانرى ەستەتيكالىق باعىتتاعى فولكلوردىڭ باسقاداي كوركەم ۇلگىلەرىنە تاسىمالدانىپ، ەپتەپ ءسىڭىسىپ كەتكەنىن ايقىن باقىلاۋعا بولادى.
دەمەك، اسا كۇردەلى تابيعاتى بار قارعىس جانرى زامانالار مەن داۋىرلەردىڭ بۇرالاڭ تەزىنە تۇسە كەلە عۇرىپتىق سيپاتىنان تولىق الشاقتاعانى انىق بايقالادى. ساناداعى ءسوز قۇدىرەتىنە يلانۋ كەزەڭى ىعىسا باستاعاندا قاتەرلى دە قاھارلى سانالاتىن قارعىس قاسيەتتى سيپاتىنان ايىرىلىپ، ەندى كۇلكىگە دۋشار بوپ، وعان پاروديا ايتىلا باستايتىنى بىلىنەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تەرىس باتانىڭ داعدىلى قالىبىنا سالىنىپ، ءازىل ولەڭدەر دە تۋا باستايدى. مۇنداي جايت جوقتاۋ، ايتىس، كەيدە باتا، كەيدە ەرتەگى سەكىلدى باسقاداي جانرلار جۇيەسىندە ورىن العانى اڭعارىلادى. مىسالى:
اۋەدە ۇشقان لاشىن،
لاشىن جايار قۇلاشىن.
اتامدى العان قۇدايدىڭ،
كەلىنى مەندەي جىلاسىن.
بۇندا اڭعال دا ادۋىن كەلىن باعزى تانىمعا سايىپ (ايتالىق، كونە تۇرىك ۇعىمىندا ءتاڭىر مەن ۇماي ەرلى- زايىپتى دەگەن تۇسىنىك بار عوي) قۇدايدى بالا- شاعا، وتباسى بار اۋلەت دەپ ەسەپتەپ، ونىڭ كەلىنىن «قارعايدى» . وسىلاي ەتۋ ارقىلى نالالى كەلىن (قارعىس پىشىنىنە سالىنعان) جوقتاۋ ولەڭدە اتاسىنا دەگەن قيماس سەزىمىن، جان كۇيزەلىسىن بىلدىرەدى.
جالپى، كاۆكازدى مەكەندەيتىن كەيبىر حالىقتاردا قارعىس جانرىنىڭ ءالى دە ومىرشەڭدىك سيپاتتا ەكەندىگىن بايقايمىز. ولاردا ءتىپتى قارعىس پەن العىس ءان جانرىنا اۋىسىپ، كەيدە جوقتاۋعا دا مولىنان كىرىككەنى ايقىن كورىنەدى.
ال، قازاقتا مۇنداي قۇبىلىس جاپپاي بەلەڭ الماعانىمەن كەيبىر جوقتاۋلاردا، عاشىقتىق ءاننىڭ جەكە ءبىر شۋماقتارىندا تىعىرىققا تاپ بوپ كۇيزەلگەن جانداردىڭ تاعدىرعا اشۋ- نالا ءبىلدىرىپ، قارعاۋ- سىلەۋ مانىندە سوزدەردى قولدانعانىن بايقاۋعا بولادى. ماسەلەن، ماريام جاگور قىزى «قور بولىپ ءبىر جامانعا كەتكەنىمشە، الدىمنان قازىلعان كور تابىلسايشى» دەسە، قىز جىبەك «ولگەنى تولەگەننىڭ راس بولسا، قۇدايىم قىز جىبەكتى نەگە المايدى» دەپ ءوزىن- ءوزى اياۋسىز سىلەپ، اق ماحاببات ءۇشىن بەرىلگەن سەرتكە بەرىك ەكەندىگىن دالەلدەيدى.
اندە (ماسەلەن، ماقساتىنا جەتە الماعان عاشىقتاردىڭ ليريكالىق اندەرىندە) كەيىپكەردىڭ ءوزىن- ءوزى قارعاۋ سارىنى كەزدەسەدى. مىسالى:
مەن وتىرمىن جالعىز جارتاس باسىندا،
كاميلا جوق، نەگە وتىرمىن، قاسىمدا.
ماحابباتتىڭ ۋىن ءىشىپ جۇرگەنشە،
نەگە ولمەدىم عازيز ءسابي جاسىمدا.
ليريكالىق ءان جانرىندا قارعىس عاشىقتاردىڭ سەرت- ۋادەگە بەرىك ەكەندىگىنىڭ كەپىلى سەكىلدى ورنەكتەلەدى. سول سەبەپتەن ۋاعداعا جەتە الماي كۇيىنگەن كەيىپكەر ءوزىن- ءوزى قارعاسا، ايتىستا كەرىسىنشە قىز بەن جىگىت ءبىرىن- ءبىرى «قارعايدى». البەتە، بۇل ليريكالىق اندەگىدەي تراگەديا ەمەس، ساتيرا تۇرىندە كورىنىس تابادى، سەبەبى ايتىستا ازىلگە ەمىن- ەركىن ورىن بەرىلەتىنى بەلگىلى. ەكى ارىپتەس ءبىرىن- ءبىرىن سوزدەن توسىپ، ءسۇرىندىرۋ ءۇشىن ايتىس شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەندە، قارعىس ءتۇرىن ءجيى قولدانعانىن بايقايمىز. مىسالى:
قاراىشىك:
قۋبالا، ايتا المادىڭ جاردان ۇشقىر،
ءتىلىڭنىڭ وتكىر قايشى ۇشىن كەسكىر.
ءۇيىڭنىڭ بارلىق جانى قىرىلىپ قاپ،
بايلاردا مالايلىققا كۇنىڭ كەشكىر.
قۋبالا:
قاراىشىك، ايتا المادىڭ جاردان ۇشقىر،
ءتىلىڭنىڭ وتكىر قايشى ۇشىن كەسكىر.
قازاقتاي كوپ قارعىستى مەن بىلمەيمىن،
اكەڭنىڭ وڭ جاعىندا ءىشىڭ وسكىر.
ايتىستا قارعىس جانرى سەيىلدىك ماقساتتاعى ساتيرالىق تۇرگە ابدەن ۇلاسا باستاعانىن ناقتىلى بايقاۋعا بولادى. ءاجىنياز اقىن قارسىلاسى مەڭەشكە بىلاي دەيدى:
مەڭەشجان باققان مالىڭ سەمىز بولسىن،
باقىتلى بول، تولعاتقانىڭ ەگىز بولسىن.
قويداي قوزداپ، ەگىزدەپ قوياندارداي،
ءتورت جىلدا تۋعان بالاڭ سەگىز بولسىن.
ون جىلدا وتىڭنىڭ باسى ۇلعا تولسىن،
دالاڭ - ءدان، مالعا، قالتاڭ - پۇلعا تولسىن.
قوساعىڭ مەنەن مەڭەش قوسا اعارىپ،
جۇرگەندە ۇل- قىزدارىڭ جولعا تولسىن...
ءپاتيا الىپ قوزى سويماي مەنى الداساڭ،
تولعاتىپ تۋعان بالاڭ تەرىس كەلسىن.
ىشىندە ءوز تەڭىڭنىڭ كەم بولعايسىڭ،
كەشىكپەي، ۇزاقلاماي بايىڭ ءولسىن!
اق باتاسىن جاۋدىرىپ وتىرعان ايتىسكەر اقىن جىرىنىڭ سوڭىن الا قارعىستى قالجىڭعا اينالدىرىپ، ۇستەمەلەي قوسىپ، توسىن اسەر جاساعان. ادەتتە، باتانىڭ ىشىندە قارعىس جولدارى دا جۇرە بەرەدى دەدىك، ونى باتاگوي داستارقان يەسىنىڭ دۇشپانىن جاسقاۋ ءۇشىن ايتاتىن. ال، اقىن ءاجىنياز ءازىل تۇرىندەگى قارعىستى مەڭەشتىڭ وزىنە تۋرا ارنايدى دا، «قوزى سويماساڭ، وسىندايعا دۋشار بولاسىڭ» دەپ شارت قويىپ، تىڭداۋشىنى كۇلدىرەدى.
ارينە، ايەل ادامنىڭ ءومىر وتكەلەكتەرىندە كەزدەسەتىن سىن ساعاتتىڭ تۇيىنىندە تولعاقتىڭ وڭ بولۋى - ەجەلدەن اق تىلەكتىڭ زورى. الايدا وسىنداي ماندەگى اسقاق ارماندى ءپاس ەتۋ، پاك نيەتتى كۇيەلەۋ، سول ارقىلى ادامنىڭ كوڭىل- كۇيىن تۇرشىكتىرىپ، جان الەمىن جاراقاتتاۋ - قارعىس پوەتيكاسىنا ءتان باستى بەلگى. نەكە قيماي جاتىپ، اتا- انانىڭ وڭ جاعىندا ۇياتتى بولۋ دا ۇلتتىڭ ۇجدانىنا مۇلدە جات ماسقارا جاعداي. كوپتەگەن ايتىستاردا اقىن قىزدى ۇيالتىپ، سوزدەن جاڭىلدىرۋ ءۇشىن ارىپتەس جىگىت ءدال وسى «موتيۆ- سيتۋاتسيانى» ءتاسىل رەتىندە قولدانىپ، شىرعا جاسايتىنى ءمالىم جايت. مىسالى، ەل اۋزىندا ايتىلاتىن تاعى ءبىر ايتىستا ايتىلمىش سارىن قارعىس ماعىناسىندا كادەگە جاراعان:
قىزدار:
جىگىتتەر، تال شىبىق ال، تال شىبىق ال،
ءوز انىڭنەن ايرىلساڭ وسى انگە سال.
بىزدەردەن قارعىس العان وڭباۋشى ەدى،
ايرىلىپ قاتىنىڭنان قاڭعىرىپ قال.
جىگىتتەر:
ەي، قىزدار، توبىلعى شاپ، توبىلعى شاپ،
جۋانى توبىلعىنىڭ قامشىعا ساپ.
بىزدەردەن قارعىس العان وڭباۋشى ەدى،
اكەڭنىڭ وڭ جاعىندا ەگىز قىز تاپ.
باعزى نانىم- سەنىمدىك تىرەگىنەن ايرىلعان قارعىستىڭ ءازىل- قالجىڭعا اينالا باستايتىنىن باتا جانرىنان دا كەزدەستىرۋگە بولادى:
جۇزگە جەت،
جۇزگە جەت تە، مۇردەم كەت.
كەتپەن- شوتتى كەرەك قىلماي،
ءوزىڭ بار دا كىر دە كەت.
بۇل ماتىندە كوپ جاسا دەگەن ماندە باتا ايتىلعانىمەن ول قارعىستىڭ ءپىشىنىن جامىلعاندىقتان قالجىڭ تۋعىزىپ، قول جايىپ وتىرعان جانداردى ەرىكسىز ەزۋ تارتقىزىپ، سەيىلتۋگە، سەرپىلتۋگە ارنالعان.
تەگىندە، العىس- باتا، جالبارىنۋ، تىلەك جانرلارىندا قۇت- ىرىزدىقتى، كەسىر- كەساپاتتان، ءتىل- كوزدەن ساقتاندىرۋ ماقساتىندا ونى دالدالاۋ، باسقا سوزبەن يشارالاۋ، رامىزدەۋ سارىندارى مول كەزدەسەدى. ولاي بولسا، وسى باتادا جۇزگە جەتىپ اۋىرماي- سىرقاماي ءولۋدى، ەلدى اۋرە- سارساڭعا سالماي دايار كورگە كىرۋدى تۇسپالداعان ىزگى تىلەكتەردى باتا بەرۋشى (ادەتتە قۇرداسى، نە جەزدەسى بولۋى مۇمكىن) «قارعىس» ايتۋ تۇرىندە استارلاپ، بەرنەلەپ بەرگەندىگى دە كورىنەدى. تاعى ءبىر مىسال كەلتىرسەك:
جۇزدەن اسىپ بايىپ ءول،
تۇقىمىڭدى جايىپ ءول.
شوبەرەڭدى ءتاي- ءتايلاپ ءجۇرىپ،
نەمەرەڭنىڭ قۇمالاعىنا تايىپ ءول!
كەيدە قۇربى- قۇرداستار، جەڭگە مەن قاينىسى، جەزدە مەن بالدىزى قايسى ءبىر اڭقاۋىن الداۋ ءۇشىن جالعان انت بەرىپ، ءوزىن ءوزى وتىرىكتەن وتىرىك بىلايشا قارعاپ-سىلەپ جاتادى:
مەنىڭ بۇل ءسوزىم وتىرىك بولسا،
كونەكتەگى سۋعا كومىلىپ ولەيىن،
اياقتاعى سۋعا اعىپ ولەيىن.
قاسىقتاعى سۋعا قالقىپ ولەيىن،
سىرەڭكەدەن سەكىرىپ ولەيىن،
جەلكەمنىڭ شۇڭقىرىن كورمەي كەتەيىن،
باسقان ءىزىم ارتىمدا قالسىن،
ءبىر تال شاشىما بۋىنىپ ولەيىن.
سونىمەن بىرگە كەيبىر اڭىز، ەرتەك، ميفتەردە قارعىس ەلەۋلى مىندەت اتقارادى. مىسالى، كەيىپكەر قارعىستىڭ سالدارىنان تاۋ- تاسقا اينالىپ كەتەتىن سارىن ءجيى كەزدەسەدى. ال، ەندى ءبىر ەرتەكتە كەمپىر ءوز بالاسىن وتىرىك قارعاپ، جاۋىز پاتشانى الداپ سوعادى:
قاراقۇرتتىڭ قاسى كەلگىر،
ەرەگەسپەنىڭ باسى كەلگىر.
تاياقسىز تۇرا المايتىن،
توقسانعا جاسى كەلگىر.
قاڭعىرىپ دالاعا كەتكىر،
قازانىمنان ساداعا كەتكىر.
داۋلەتتەن كوزىڭ اشىلماي،
التىنىڭدى دالاعا تەپكىر.
ارينە، مۇندا اناسى بالاسىن وتىرىك قارعاپ، شىن مانىسىندە «توقسانعا جاسى كەلگىر»، «داۋلەتتەن كوزىڭ اشىلماي، التىنىڭدى دالاعا تەپكىر» دەپ اق باتاسىن جاۋدىرعان. ال، ەندى باۋىرلاس قۇمىق ەرتەگىسىندەگى قاسقىردىڭ بورسىقتى ىننەن شىعارعالى ازعىرىپ ايتقان مىنا ءبىر «قارعىسىن» ەستيىك:
سەنى اساسام، سونگەن وتقا تۇسەيىن،
جازدا سۋىق سۋعا ءتۇسىپ، پىسەيىن.
قارقارامدى ولگەن يتتەر كەمىرسىن،
كوزلەرىمدى سوقىر قارعا شوقىسىن،
جانازامدى ولگەن موللا وقىسىن.
ماعان قارسى وقسىز مىلتىق اتىلسىن،
بۇل دۇنيەلەر ءبارى بولماي شاتىلسىن!
پىسكەن تاۋىقتى الدىما كەلتىر،
اساماسام، مەنى ۇرىپ ءولتىر.
سۋى جوق تەڭىزدەرگە باتايىن،
قۇرعاق ورعا قۇلاپ ءتۇسىپ اعايىن،
ناۋاداعى ساز- بالشىققا تىعىلايىن،
تويلاردا ءىشىپ، ەسىرىپ كەلىپ،
سەنىڭ ۇستىڭە جىعىلايىن!
قورىتا ايتقاندا، ەجەلگى زاماندا ماگيالىق سەنىمدى تىرەك ەتكەن قاتەرلى سەكىلدى سەزىلەتىن ايباتتى قارعىس جانرى قوعام دامي كەلە سانانىڭ جاڭارۋىنا بايلانىستى تۇرمىس- تىرشىلىكتەن ىعىسىپ، شەتتەتىلەدى. ارنايى قارعىس ايتاتىن قارعىسشى دا، ءسوزى دۋالى باقسى دا ەل ىشىندە كەزدەسپەيتىن بولادى. ءبىراق قارعىس ۇلگىسى مۇلدە ءوشىپ كەتپەي، كوپ جاعدايدا ادامدارعا ويىن- كۇلكى سىيلايتىن سەيىلدىك جانرعا اۋىسىپ، تاسىمالدانادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قارعىس سالتتىق تامىرىنان ءبىرجولاتا اجىراپ، كوركەم فولكلورعا جاڭاشا پىشىندە جەرسىنەدى. اۋەلى كەيبىر باتا، ايتىس، ەرتەكتەردە قارعىسقا پاروديا تۋا باستاعان دەۋگە بولادى، ال ليريكالىق ءان مەن جوقتاۋدا قارعىس كەيىپكەردىڭ كۇيىنىشتى ءحالىن بىلدىرەتىن تراگەديالىق يشارا تۇرىندە كورىنىس تابادى. ەپوس، اڭىز، ءاپسانا، ميفتەردە اتا- انانىڭ، نەمەسە ەل يەسى اقساقالدىڭ، ءدىن باققان اۋليە جاننىڭ تەرىس باتاسىنا دۋشار بولعان (تىيىمدى بۇزىپ) ۇرپاقتىڭ جولى بولمايتىنى ايتىلىپ، ەل ءداستۇرىنىڭ بۇزىلماۋ كەرەك ەكەنى كوركەمدىكپەن دارىپتەلە تۇسەدى.
اقەدىل تويشان ۇلى، حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى عىلىمي قىزمەتكەرى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى. 2016
elana.kz