ءسابيت مۇقانوۆ ستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولعان

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - رەسەي تاريحىندا، ءتىپتى الەمدىك تاريحتا ستاليننىڭ ءرولى تۋرالى تياناقتى كوزقاراس ءالى قالىپتاسىپ بولعان جوق. رەسەيدىڭ وزىندە قوعامدىق پىكىر ەكىگە جارىلعان.

بىرەۋلەر ءۇشىن ول ميلليونداعان جازىقسىز ادامداردى قىرىپ- جويعان قانىشەر، ەكىنشى بىرەۋلەر ءۇشىن رەسەيدى مەملەكەت رەتىندە جەر بەتىندە امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن تۋعان، ورىس ۇلتىنىڭ «ۇلىلىعىنا» تابىنىپ وتكەن جانكەشتى قايراتكەر.

ال، وسى جولداردىڭ اۆتورى مەن ءۇشىن، ك پ س س قاتارىندا 30 جىل بولعان بۇرىنعى كوممۋنيست، قازاق تاريحىن، رەسەي تاريحىن، الەم تاريحىن، مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن ءبىر كىسىدەي بىلەتىن، جەتپىس بەسكە قاراپ وتىرعان جورنالشى ءۇشىن يوسيف ستالين دەگەن كىم؟

ول - رەسەيدەگى 1917 -جىلعى قازان توڭكەرىسى قاھارماندارىنىڭ ءبىرى جانە اۋزى دۋالى اعىلشىن ايتىپتى دەگەن: «وگىز سوقا جەككەن، اعاش شاركەيلى رەسەيدى 30 جىل قاتاڭ تارتىپكە سالىپ، الەم مويىنداعان الىپ دەرجاۆاعا اينالدىرعان تەڭدەسسىز بيلەۋشى» رەتىندە ساقتالعان. سونىمەن بىرگە، ۆلاديمير لەنيننىڭ «ۇلى دەرجاۆالىق شوۆينيزمگە» قارسى كۇرەسىن جاقتاپ، ۇستازىنىڭ ايتقانىن ورىنداپ، پاتشالىق رەسەيدىڭ قۇلاقكەستى قۇلى بولعان ۇلتتارعا، سونىڭ ىشىندە قازاقتارعا دا كەڭەستىك اۆتونوميا بەرگەن، جەر- سۋىن تۇگەندەپ بەرگەن، باسقا ەمەس، ۇلتتار ءىسى جونىندەگى ناركوم ستالين ەكەنى تاريحي شىندىق... 1920 -جىلعى 26 - تامىزدا تۇساۋى كەسىلگەن سول بولىمسىز عانا «كيرگيز اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى»، كەيىن وداقتاس رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە جەتىلىپ، بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستانىمىزدىڭ ىرگەتاسى، ياعني، وسىناۋ تاريحي قۇبىلىستىڭ ورىس بولشيەۆيكتەرىنىڭ، سولاردىڭ كوسەمى ي. ءستاليننىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى ەكەندىگىن جوققا شىعارۋعا بولماس. بۇل - ءبىزدىڭ تاريحىمىز، اسىل تاريحىمىزدىڭ ءبىر پاراعى. مۇنى بۇگىنگى ۇرپاق ءبىلۋى كەرەك.

ال، ستالين اتى اتالعاندا، ءاربىر قازاقتىڭ تىتىركەنە قالاتىنى دا راس. «ساياسي قۋعىن- سۇرگىن» دەگەن زۇلماتقا كەز كەلىپ، جالامەن قۇربان بولعان مىڭداعان قانداستارىمىزدىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى. بۇل ارادا تاعى ءبىر ەسكەرتەتىن جاي - ءوز اكەسىنە، باۋىرىنا، قانداسىنا جالا جابۋ، سول كەزدەگى قوعامنىڭ دامۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى، ءتىپتى ساياسي قاراڭعىلىق جانە تاپ كۇرەسى دەگەن جالعان داقپىرتقا جاپپاي ەلىگۋشىلىكتەن جابىسقان دەرت ەدى عوي.
بۇگىنگى اڭگىمەمىزگە ارقاۋ بولعان ەكىنشى ەسىم دە وقىرمانعا تانىس. ستاليننىڭ ءجونىن ايتتىق، ال، ءسابيت مۇقانوۆ «قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، كلاسسيك جازۋشىمىز»، وزىمىزشە ايتقاندا، حالقى قادىرلەگەن سابەڭ ەكەنىن تانىستىرىپ جاتۋ ارتىق بولار. ول بارلىق جاعىنان كەسەك تۇلعا ەدى. مول پىشىلگەن كەسكىن- كەلبەتىنە ساي بويى دا، ويى دا قۋاتتى، جازۋشىلىق قارىمى مەن بەينەتقورلىعى، قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنداي جايساڭ مىنەزىنە جاراسقان جومارت پەيىلى - شىن مانىندەگى ىرىلىكتىڭ كۋاسى دەسەك- ءشى. بۇكىل ومىرىندە قىزعىشتاي قورعاپ وتكەن سوۆەتتىك ەلىنىڭ، قازاقستاننىڭ تاريحى - ءسابيتتىڭ ءومىرىنىڭ ايناسى ەدى. سوتسياليستىك تاپتىق يدەالدار ءۇشىن اقىرىنا دەيىن بىتىسپەس كۇرەسپەن وتكەن ومىرىندە ونىڭ دوستارى كوپ بولدى، دۇشپاندارى دا از ەمەس ەدى. ءقازىردىڭ وزىندە ءسابيتتىڭ كۇرەسكەرلىك تۇلعاسى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى كوزقاراس ءارقيلى. بۇل دا زاڭدى شىعار. مادەنيەتىمىز جەتىلگەن، وي- سانامىز وسكەن زاماندا تاريحتىڭ قالتارىس- بۇلتارىستارىن ءتۇسىنىپ، كەشىرىمشىل بولساق، ادىلدىككە ءبىر تابان جاقىنداي تۇسەرمىز...

وسىنداي ءالقيسسامىزدان كەيىنگى ءسوز، «پرولەتارلىق جاس قالامگەر» ءسابيت مۇقانوۆ پەن «حالىقتار كوسەمى» يوسيف ستاليننىڭ قالاي كەزدەسكەنى تۋرالى جانە وسى ىزدەنىس بارىسىندا كوزگە تۇسكەن باسقا دا وقيعالار جونىندە تۇيگەن ويلارىمىز بىلايشا قاعازعا ءتۇستى...

سابەڭنىڭ سوۆەت وداعىنىڭ ءبىرىنشى باسشىسى يوسيف ستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولعانى تۋرالى «ەسەيۋ جىلدارىندا» دەگەن ءومىرباياندىق كىتابىندا باياندالعان. سوناۋ 1925 -جىلدىڭ باسىندا، 25 جاستاعى قازاق جىگىتى ماسكەۋگە، كومپارتيانىڭ باس حاتشىسى يوسيف ستاليننىڭ وزىنە بارىپ، تىلدەسىپ، ولەڭدەرى ءوز ەلىندە كىتاپ بولىپ شىقپاي جاتقانى تۋرالى شاعىمدانۋى، وسىنىسى كەيىن ءبىرجولا جازۋشىلىققا باستاۋى - عاجاپ وقيعا ەمەس پە؟ ونىڭ ۇستىنە، كەزىندە قالىپتاسقان پىكىر بويىنشا ستاليننىڭ قابىلداۋىنا كىرۋ ءۇشىن م. گوركي، م. شولوحوۆ، د. بەدنىي، لاحۋتي سياقتى ايگىلى جازۋشى نەمەسە، كەمىندە رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى، ايتپەسە كەڭەس وكىمەتىن قولىمەن ورناتقان كۇرەستەس سەرىگى بولۋى شارت.

سوعان قاراماستان، سابەڭنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشىلەر بۇل وقيعا جونىندە ەشتەڭە جازعان جوق. مۇنىڭ ەكى سەبەبى عانا بولۋى مۇمكىن: بىرىنشىدەن، ءسابيت مۇقانوۆ سياقتى ادال كوممۋنيست، سوتسياليزم ىسىنە شىن بەرىلگەن، ەل ىشىندە قادىرى اسقان سابەڭنىڭ «قانىشەر، جاۋىز» ستاليننەن كومەك سۇراپ بارۋى، ءارى نانىمسىز، ءارى سۇيكىمسىز فاكت، نەمەسە، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ۇلى كوسەمنىڭ» قابىلداۋىندا بولدىم دەۋى - جالعان. سەبەبى - ي. ۆ. ستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولعاندار تىزىمىندە «ءسابيت مۇقانوۆ» دەگەن جازۋ جوق. ءبىراق، ءسابيتتانۋشىلار تاراپىنان: «قارادىق، سابەڭ تۋرالى دەرەك تابىلمادى» دەگەن لەبىز دە ەستىلمەگەن. وسىلايشا، جابۋلى قازان - جابۋىمەن قالا بەرگەن سياقتى.

وسىدان 40 جىل بۇرىن عانا قاتارىمىزدان كەتكەن داڭقتى جەرلەسىمىز بۇل وقيعانى نەگە عانا ويدان شىعاردى ەكەن»، - دەگەن وي كوكەيدەن كەتەر مە؟ راس، كەيدە كوپ ۋاقىت وتكەندىكتەن، ەستەلىكتەردە ادامداردىڭ اتى- ءجونى، مەكەن- جايى تۋرالى ارتىق- كەمدى سايكەسسىزدىكتەر بولىپ جاتادى. ولار كەشىرىمدى دەيىك. ال، مىنا جاعداي ولاردان مۇلدە باسقا. جانە، سابەڭ بۇل ەستەلىكتەرىن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى، كومپارتيانىڭ ايگىلى 20 - سەزىنەن كەيىن، ستاليننىڭ ەسىمىمەن ماقتانۋ ابىروي اپەرمەيتىن كەزدە حاتتاعان، كىتابىنا قوسقان.

ءسابيت مۇقانوۆ ومىرىندەگى تاريحي دەپ اتاۋعا تۇرارلىق وسى فاكتىنىڭ انىق- قانىعىنا قازىر جەتىپ وتىرمىز. ءسابيت مۇقانوۆتى يوسيف ستالين ءوزىنىڭ كرەملدەگى كابينەتىندە ءسابيت مۇقانوۆتى باسپا ءسوز قىزمەتكەرى 1925 -جىلعى قاڭتاردىڭ 7-جۇلدىزىندا قابىلداعان ەكەن.
ەندى وسى دەرەكتىڭ قالاي تابىلعاندىعى تۋرالى:

2007 -جىلى ماسكەۋدەگى «نوۆىي حرونوگراف» باسپاسىنان «ستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولعاندار» دەگەن 1784 بەتتىك جيناق، نەبارى 350 دانا بولىپ باسىلىپ شىقتى.

كىتاپقا بەرىلگەن اڭداتپادا: «1924-1953 -جىلدارى ستاليننىڭ قابىلداۋ بولمەسىندەگى حاتشىلاردىڭ ر ف پرەزيدەنتىنىڭ مۇراعاتىندا ساقتالعان جازبالارى جاريالانىپ وتىرعانى، سول جىلدارى ستاليننىڭ كرەملدەگى كابينەتىندە بولعانداردىڭ ءارقايسىسى مينۋتقا دەيىنگى دالدىكپەن تىركەلگەنى» كورسەتىلگەن. باسىلىمعا بەرىلگەن تۇسىنىكتەردە ستالين ءداۋىرىن سيپاتتايتىن دەرەكتەر بار.

كىتاپقا بايىپتى كىرىسپە بەرىلىپ، وندا كەڭەس وداعىنداعى ەڭ بيىك لاۋازىم يەسىنىڭ ادامداردى قابىلداۋ ءتارتىبى، كەلۋشىلەردى تىركەۋ جۇيەسى كورسەتىلگەن. ءبىز قازاق تاريحىنا كەرەك بولادى- اۋ دەپ، ستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولعاندار اراسىنان وزىمىزگە كوزتانىس ەسىمدەردى ىرىكتەپ الدىق جانە سولارعا عانا توقتالدىق. البەتتە، ىزدەگەنىمىز - ءسابيت مۇقانوۆ!

ستاليننىڭ قابىلداۋ بولمەسىندە ءارتۇرلى حاتشىلار وتىرعان. ولار كەلگەن ادامداردى اۋەلدە فاميلياسىمەن جاي عانا تىركەگەن، كەيىنىرەك قايدان، نە سەبەپپەن كەلگەنىن جازاتىن ءتارتىپ بولعان. اتاپ ايتۋ كەرەك، اتى- ءجونى تولىق جازىلماعان، تەك قانا فاميليالار. سوندىقتان ۇقساس فاميليالاردى اجىراتۋ وڭاي ەمەس.

تاقىرىبىمىزعا قاتىستى بولماسا دا، جالپى تۇسىنىك ءۇشىن العان دەرەكتەرىمىز مىناۋ:

1924 -جىلدىڭ 15 شىلدەسىندە 14 ادام، 21 شىلدەدە 10 ادام قابىلدانعان.

1925 -جىلعى 7 - جەلتوقسادا ستاليننىڭ قابىلداۋىنا 1 ادام جازىلعان، قابىلداۋ بولماعان، 14 - جەلتوقساندا جازىلعان 6 ادامنىڭ ۇشەۋى قابىلدانعان.

1926 -جىلعى 2 - قاڭتاردا 7 ادام قابىلداۋدا بولعان، 8 - اقپاندا 12 فاميليا تىركەلگەن، قابىلدانعانى 7, 9 - اقپاندا 1 ادام، 12- اقپاندا 1 ادام.

1926 - جىلى ستالين قابىلداعانداردىڭ ىشىندە ءبىز بىلەتىندەردەن اسفەندياروۆ سانجار، ۆتسيك مۇشەسى، بۇكىل رەسەيلىك ورتالىق اتكومنىڭ ورتالىق اپپاراتىندا ىستەگەن، (1926:15.02؛ 15.03؛ 30.03؛ 5.04؛ 20.04 كۇندەرى) جانە جانگەلدين ءالىبي توعجان ۇلى، قازاق رەسپۋبليكاسى الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ حالىق كوميسسارى (1926.15.02.)

1926 -جىلعى 22 - اقپاندا ستالين سەيتقالي مەڭدەشيەۆتى قابىلداعان. سونىڭ الدىندا قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولعان مەڭدەشيەۆ تىزىمگە «قازاقستان تۇتىنۋشىلار كووپەراتسياسىنىڭ ءتوراعاسى» دەپ تىركەلگەن جانە ۆ ك پ(ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ كادر ءبولۋ ءبولىمىنىڭ رەزەرۆىندە ەكەنى قوسىپ جازىلعان.

سول جىلعى 1 - ناۋرىزدا ستاليننىڭ قابىلداۋىنا سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ كىرگەن.

1926 -جىلعى 5 - ساۋىردە باس حاتشىنىڭ قابىلداۋىنا جازىلعاندار اراسىنان سەيتقالي مەڭدەشيەۆتى، نىعىمەت نۇرماقوۆتى جانە سانجار اسفەندياروۆتى كورەمىز. ءبىراق قابىلداۋ كەيىنگە قالدىرىلعان.

1926 -جىلعى 23 - ساۋىردە ستاليننىڭ قابىلداۋىنا كىرگەندەر: جالاۋ مىڭبايەۆ، قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جاڭا ءتوراعاسى، نۇرماقوۆ نىعىمەت نۇرماق ۇلى، قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ جاڭا ءتوراعاسى. ياعني، مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل قابىلداۋى قازاقستاننىڭ باسشى قىزمەتكەرلەرىنىڭ اۋىس- تۇيىسىنە بايلانىستى ەكەنىن كورەمىز.

كازسيك- ءتىڭ بۇرىنعى ءتوراعاسى مەڭدەشيەۆ 18- مامىرعا تاعى جازىلعان ەكەن، ستالين قابىلداماپتى.

1928 -جىلعى 30- ناۋرىزدا 13 ساعات 25 مينۋتتا ستالينگە كىرگەن نىعىمەت نۇرماقوۆ كابينەتتە ءبىر ساعاتتاي بولعان.

1931 -جىلعى 14 -مامىردا مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ماسەلە قارالعان بولۋى كەرەك، ستاليننىڭ كابينەتىندە 21 ساعات 10 مينۋتقا دەيىن سوزىلعان بولعان جيىنعا مولوتوۆ، ۆوروشيلوۆ، كۋيبىشيەۆ، كاگانوۆيچ باستاعان 26 ادامنىڭ اراسىنان ر س ف س ر ۇكىمەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆ قاتىسقان.

1952 -جىلعى 21 - قازاندا ستاليننىڭ كابينەتىنە گ. م. مالەنكوۆ باستاپ كىرگەن ق ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ج. شاياحمەتوۆ پەن قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى ە. ب. تايبەكوۆ (ەلۋباي ءبازىم ۇلى تايبەكوۆ. - ز. ت. ) 22 ساعات 45 مينۋتتان، 23 ساعات 35 مينۋتقا دەيىن وتىرعان.

سونىمەن، 1925-26 -جىلداردىڭ قۇجاتتارىن مۇقيات قاراساق تا، ۇلكەن تىزىمنەن ءسابيت مۇقانوۆ دەگەن جازۋدى تابا المادىق.

سوندا دا، ودان ءارى ىزدەۋ ۇستىندە «1925-1928 -جىلدارى ستاليننىڭ قابىلداۋى تۋرالى جيىنتىق دەرەكتەر» دەگەن باسقا ءبىر قورعا كەز بولدىق. بۇل ءتىزىم نەگىزگى بولىمگە قوسىمشا ەكەن. تۇسىنىكتە بۇل «دەرەكتەردىڭ رەسەي الەۋمەتتىك- ساياسي تاريحىنىڭ مۇراعاتىندا ساقتالعان «ستاليننىڭ جەكە قورىنان» الىنعاندىعى» جازىلىپتى. كىلتيپان ءدال وسى «ستاليننىڭ جەكە قورى» دەگەننەن اشىلدى.

كەڭەستىك رەسەي تاريحىن زەرتتەۋ كەزىندە جازۋشىلار مەن ونەر قايراتكەرلەرىنەن تىكەلەي ءوز اتىنا كەلگەن كەيبىر حاتتارعا ستالين «مەنىڭ ءوز ارحيۆىمە» دەپ بەلگى سوققانىن بىرنەشە رەت بايقاعان ەدىم. ي. ستاليننىڭ بۇل حاتتاردى عانا ارنايى «ءوز ارحيۆىندە» ساقتاعىسى كەلىپ، ءبولىپ كورسەتۋىنىڭ سەبەبىن جورامالداۋعا بولار. زاتى، ادىلىنە كەلسەك، «ۇلى كوسەم» كومپارتيانىڭ يدەولوگتارى رەتىندە ونەر ادامدارىن، اسىرەسە جازۋشىلاردى جاقىن تارتقانى، كەيبىرىنىڭ (مىس. د. بەدنىي، لاحۋتي، شولوحوۆ) ەركەلىگىن كەشىرىپ، قولپاشتاپ وتىرعانى سوزىنەن دە، ىسىنەن دە كورىنەدى. بالكىم، مۇنى «ي. ستالين جانە جازۋشىلار» دەگەن ارنايى توقتالۋعا تۇرارلىق تاقىرىپتا ءسوز ەتۋ كەرەك شىعار («جۇلدىزىم» قاجەت ەتسە، ونى دا ۇسىنارمىز.)

جوعارىدا جازعانىمداي، ءسابيتتانۋشىلاردىڭ بۇل دەرەككە كەزدەسە الماي جۇرگەن سەبەبى وسى بولۋعا ءتيىس. ءسابيت مۇقانوۆقا قاتىستى دەرەك «ي. ستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولعانداردى تىركەيتىن» نەگىزگى جۋرنالدار مەن داپتەرلەردەن بولەك، «ستاليننىڭ جەكە ارحيۆىندە» ساقتالىپ، تيىسىنشە، رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ مۇراعاتىندا ەمەس، رەسەي الەۋمەتتىك- ساياسي تاريحىنىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا دەگەن اتپەن بولەك ساقتالعان.

اتالعان قور تۋرالى قۇراستىرۋشىلار بىلاي دەپتى: «بالكىم، بۇل دەرەكتەردى حاتشىلىقتىڭ نەمەسە مۇراعاتتىڭ قىزمەتكەرلەرى قابىلداۋ ۇستىندە دە، ءتىپتى قابىلداۋ بىتكەننەن كەيىن دە جەدەل تولتىرىپ وتىرماعان. دەمەك، ۋاقىت وتكەن سوڭ، بەلگىلى ءبىر قورىتىندى جاساۋعا قاجەت بولعاندىقتان، ارنايى زەرتتەپ، تولىق ءماندى ساياسي قۇجات تۇرىندە دايىنداعانى بايقالادى» . جيناقتاعى ماتەريالداردىڭ ىرىكتەلىپ، جىكتەلىپ، سارالانىپ بەرىلۋىنە قاراپ، ءبىز دە سونداي بولجامعا كەلدىك.

...

قابىلداۋعا كەلۋشىلەردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ اتى- ءجونى، قاي جەردەن ەكەنى، قابىلداۋعا كەلۋ سەبەبى، ءتىپتى كەيبىر جاعدايدا، مىسالى، 1925 -جىلى 25 - مامىردا جولىققان ساكەن سەيفۋلليندى «سەيفۋللين- ب. پرەدسەداتەل سنك كيرگيزي»، دەپ بەلگىلەگەن. كوممۋنيستىك اكادەميا جانىنداعى ماركسيزم كۋرسىنىڭ تىڭداۋشىسى سۇلتانبەك قوجانوۆتى تىركەگەندە (23.02. 1927) «ستاليننىڭ ءوزى بىلەدى»، ال، ماسكەۋدەگى سەنترويزدات باسپاسىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ءاليحان بوكەيحان (11.05.1927) قابىلداۋعا جازىلعاندا «جەكە باستىڭ ماسەلەسى» دەگەن سياقتى ەسكەرتپەلەر جازىلعان.

وسى رەتپەن قاراپ كەلە جاتقاندا، «پريەم ي. ۆ. ستالينىم رابوتنيكوۆ پەچاتي. 1925 گود. 1. دوسوۆ ي لۋكانوۆ - كيرگيزيا، و كيرگيزسكوي پەچاتي 7 يانۆاريا» دەگەن جازۋعا كەز بولدىق. وسى تۇستا سابەڭ كىتابىندا باسقاشا جازعان ءبىراز جۇمباقتى شەشۋگە تۋرا كەلدى.

بىرىنشىدەن، «دوسوۆتىڭ» ءابىلقايىر ەكەندىگىن، كوكشەتاۋ- قوتىركولدىڭ تۋماسى ەكەندىگىن، جاسىنان پىسىق، زەرەك، ومبىدا ماعجان، ساكەن، نيعىمەت، حوشمۇحاممەتتەرمەن بىرگە قازاق جاستارىنىڭ «بىرلىك» ۇيىمىندا بولعانىن، 1920 -جىلى سول ومبىدا «كەدەي ءسوزى» گازەتىن شىعارىسقانىن، ورىنبورداعى كەڭەستەر سەزىنە سابەڭمەن بىرگە قاتىسىپ، كەيىندە قازاقتان شىققان العاشقى توڭكەرىسشى- بولشيەۆيكتەردىڭ الدىڭعى شەبىندە بولعانىن، سەمەيدە، اقتوبەدە، شىمكەنتتە باسشى قىزمەتتەر اتقارعانىن، قازاقستاننىڭ ماسكەۋدەگى وكىلى، ورتالىق كوميتەتتە نۇسقاۋشى بولعانىن بىلەمىز.

سونداي- اق، 1926 -جىلعى 29 - جەلتوقساندا ستاليننىڭ قابىلداۋىنا كىرگەنى تۋرالى «دوسوۆ ابەل- كاير» - پرەدستاۆيتەل كازاحسكوي رەسپۋبليكي» دەگەن دەرەكتى كورگەنبىز. سابەڭ كەيىن ءوزى جازعانداي، 1933 -جىلى « قىزىل پروفەسسورلار ينستيتۋتىندا جۇرگەندە ر ك پ(ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋشىسى ءابىلقايىر دوسوۆتى «ەڭ كوپ بىلەتىنىم دە، ەڭ جاقىن سىرلاسىم دا» (425-بەت) دەيدى. ءبىراق، ستالينگە بارعاندا ونىڭ ەسىمىن اتامايدى.

ەكىنشىدەن، «لۋكانوۆ» دەگەن كىم؟ كرەمل قىزمەتكەرلەرىنىڭ ورىس ەمەس ءناسىل وكىلدەرىنىڭ اتى- ءجونىن قاعىس ەستۋگە بەيىم، سوندىقتان ايتۋعا، جازۋعا شورقاق كەلەتىنىن دە بايقادىق. مىسالى، وسى قۇجاتتاردىڭ وزىندە نىعىمەت نۇرماقوۆتى بىرەسە «نوۆمەت»، بىرەسە «نۋرمانوۆ»، ءاليحان بوكەيحاندى «اليزان»، سۇلتانبەك قوجانوۆتى «حودجانوۆ»، «حادجانوۆ»، جالاۋ مىڭبايەۆتى «مۋنبايەۆ»، قاراتىلەۋوۆتى «كاراتيساۋۆ»، قوزىباعاروۆتى «كازىباگاروۆ»، تۇرار رىسقۇلوۆتى «رىسكۋنوۆ» دەپ بۇرمالاپ جازعان.

ولاي بولسا، «لۋكانوۆ» دەپ وقىعانىمىز «مۋكانوۆ» بولىپ شىعادى. داپتەرگە دۇرىس جازىلعاننىڭ وزىندە، قولتاڭباسى قيسىقتاۋ بىرەۋ «م» ءارپىن كالليگرافيا تۇرىندە كورىكسىزدەۋ تاڭبالاۋى مۇمكىن. باسپامەن تۇسكەن ەمەس، قولدان جازىلعان ءتۇپنۇسقاسى دۇرىس بولسا دا، كوشىرۋشى قاتە جىبەرۋى عاجاپ ەمەس. سابەڭنىڭ ءوز جازعاندارىنا قاراعاندا، 1924 -جىلدىڭ اياعىندا، دالىرەك ايتقاندا، جەلتوقساننىڭ 24-25 - جۇلدىزى شاماسىندا ماسكەۋگە بارعان، ون كۇندەي كۇتىپ، ستاليننىڭ قابىلداۋىنا كىرگەن.

ءۇشىنشى تۇيتكىلىمىز دە جوق ەمەس. كىتابىندا س. مۇقانوۆ ورىنبوردان اتتانعاندا، قاسىنا وزىمەن بىرگە وقيتىن اۋىلداسى ءۇمىتباي بالقاشيەۆتى ەرتىپ بارعانىن جازادى. مەيمانحانادا ەكەۋى بىرگە جاتقان، ماسكەۋدى بىرگە ارالاعان، وقۋدا جۇرگەن ابدوللا اسىلبەكوۆتى تاۋىپ العاندا دا جانىندا ءۇ. بالقاشيەۆ بولعان. ءبىراق، جازۋشى وسى ساپارى تۋرالى ەگجەي- تەگجەيلى بايانداعاندا، ءابىلقايىر دوسوۆ تۋرالى اۋزىنا المايدى.

ال ەندى ستاليننىڭ قابىلداۋىنا ءسابيت مۇقانوۆ ءوز بەتىنشە، دوسوۆ ءابىلقايىر جەكە كىرىپ شىققان دەۋگە دە كەلمەيدى. تىركەۋ قۇجاتىندا ەكى فاميليا ەكى جولعا، بولەك جازىلماعان جانە ۋاقىتى دا وزگەشە ەمەس. جوعارىدا كورىپ تۇرعانىمىزداي: دوسوۆ ي لۋكانوۆ. ايتا كەتۋ كەرەك، ستاليننىڭ كرەملدەگى كابينەتىندە كىسى قابىلداۋ تارتىبىندە مۇنداي قوسارلاپ جازۋدىڭ جالعىز عانا مىسالى وسى: «دوسوۆ ي لۋكانوۆ». وسىلايشا، دوسوۆ پەن مۇقانوۆتىڭ كابينەتكە بىرگە كىرگەنى دالەلدەنگەن سياقتى. ءتىپتى، ەكەۋى بىرگە بارىپ، دوسوۆ قابىلداۋ بولمەسىندە قالىپ قويىپ، ستالينگە سابەڭ جالعىز كىرگەن دەۋگە دە بولمايدى. ءبىر عانا ماسەلەمەن كىرگەن ەكى- ءۇش ادام، «جانە» دەگەن شىلاۋ ارقىلى نەمەسە ءۇتىر ارقىلى، ءبىر رەت سانىمەن بىرگە تىركەلەدى. مىسالى، 1925 -جىلى موردوۆيانى اۆتونوميا دارەجەسىنە كوتەرۋ جونىندە ۇسىنىسپەن كىرگەن دوروفەيەۆ پەن ديمانشتەين، تۇركىمەنستان و ا ك ءتوراعاسى ايتاقوۆ، سوۆناركوم ءتوراعاسى اتابايەۆ، پارتيا جەتەكشىسى مەجلاۋك وسىلاي ءبىر نومەردە. ال، ستالينگە كىرمەگەن ادامنىڭ ەسىمى قابىلداۋدا بولعاندار قاتارىنا تىركەلمەيتىنىن كوردىك. وندايلارعا «نە پرينيات» دەگەن بەلگى سوعىلعان.

توقسان جىل بۇرىن بولىپ كەتكەن وقيعا تۋرالى كۇمانىمىزدى تارقاتپاي- اق، وسى جۇمباقتىڭ شەشۋىن وزىمىزشە دولبارلايىق. سابەڭ ماسكەۋگە بارعان بۇل ساپارى جاريالانعان كىتاپتىڭ ورىسشاسى «گودى ۆوزمۋجانيا» دەگەن اتپەن، ءارى كەتكەندە، 1965 -جىلى باسپاعا بەرىلگەن (375-بەتتى قاراڭىز. -ز. ت.). بۇل كەزدە سوۆەت وداعىندا «جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتىڭ زارداپتارىن جويۋ» ناۋقانى قىزىپ تۇرعان، ستاليننىڭ ەسىمىنە دەگەن قۇرمەت جوعالعان، 1937 -جىلعى ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ءبىرازى، ولاردىڭ ىشىندە ءابىلقايىر دوسوۆ تا «قىلمىسى دالەلدەنبەگەندىكتەن» اقتالعان.

سابەڭنىڭ وسى ساپارى تۋرالى ءوز اۋزىنان ايتتى دەگەن مىناداي جاناما دەرەك تاعى بار. مۇندا جازۋشى ستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولعانىن بەكىتەدى، ءبىراق وقيعانى مۇلدە باسقاشا باياندايدى. كۇمانسىز اقيقات ەكەنىنە كوزىمىز جەتپەيدى، الايدا، سول اڭگىمەنى تىڭداپتى دەگەندەردىڭ اتى دا، ابىرويى دا سالماقتى، ارتىق- كەمى بولسا، بىزگە جەتكىزۋشىنىڭ ارىنا تاپسىرىپ، مىنا جاعدايعا توقتالماقپىن:

2010 -جىلعى 5 - قازاندا «يۋريديچەسكايا گازەتا» دەپ اتالاتىن ورىسشا باسىلىمدا «دۋح سيلنىي ي نەپودكۋپنىي» (اۆتورى اليلا ۋتەشيەۆا) دەگەن ماقالا شىقتى. «بەلگىلى جۋرناليست جانە جازۋشى كەمەل توقايەۆ تۋرالى رەسپۋبليكاداعى يۋستيتسيا ارداگەرى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ مۇگەدەگى ىزگىلىك نۇرماعامبەت ۇلى دابايەۆتىڭ ايتۋىنان جازىپ الىنعان» ەستەلىكتە سابەڭ تۋرالى دا دەرەك بەرىلگەن. ماقالانىڭ وسى تۇسىن ىقشامداپ، قازاقشالاعاندا، اڭگىمەنىڭ ۇزىن- ىرعاسى مىناداي:

قازاقستان ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى نۇرىمبەك جاندىلدين رەسپۋبليكا جوعارعى سوۆەتىنىڭ ماراپات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ىزگىلىك دابايەۆپەن سىيلاس ەكەن، سول كىسىنى ءبىر كۇنى داستارحانداس بولۋعا شاقىرادى. جينالعاندار: جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ، باتىس قازاقستان وبكومىنىڭ حاتشىسى بيسەن جۇماعاليەۆ، جوعارعى سوۆەت ۆەدوموستىلارىنىڭ باس رەداكتورى كەمەل توقايەۆ. العاشقى ءسوز سابەڭە بەرىلگەندە، ول: «قازاقتار جەك كورگەن ادامىن تورە، جەك كورگەن اسىن كەرە دەيدى، مەن ورتالارىڭدا جۇرە تۇرايىن» دەيدى، دە ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. الدەن ۋاقىتتا جاندىلدين: «سابە، ءسىز وسى ستاليننىڭ قابىلداۋىندا قاشان بولىپ ەدىڭىز؟» دەپ سۇرادى.

ءسابيت مۇقانوۆ: «مەن ول كەزدە قىزىل پروفەسسورلار ينستيتۋتىندا وقۋشى ەدىم. بىردە ستالينگە جولىققىم كەلدى. قابىلداۋ بولمەسىندەگى حاتشى: «قانداي ماسەلەمەن كىرەتىنىڭىزدى قاعازعا ءتۇسىرىپ بەرىڭىز، كەيىنىرەك ءوزىمىز شاقىرامىز» دەدى. ايتقانداي، بىرنەشە كۇننەن كەيىن شاقىرتۋ الىپ، باس حاتشىعا كىردىم. كابينەتى شاعىن ەكەن، ستالين اسكەري گيمناستەركا كيگەن. «قانداي شارۋامەن كەلدىڭىز؟ « دەدى. «جازۋشى بولعىم كەلەدى، ءبىراق قازاقستاندا جازعاندارىمدى باسپايدى، دەماگوگسىڭ، سەنەن جازۋشى شىقپايدى» دەيدى.

- ستالين: «بىزدە، ورتالىق كوميتەتتە ماعجان جۇمابايەۆ دەگەن قازاق جازۋشىسى بار. ول بىزگە قازاقتىڭ بارلىق جازۋشىلارى تۋرالى تۇسىنىك، ماعلۇمات بەرىپ وتىرادى. سوعان تاپسىرىپ، جازعاندارىڭىزدى باسىپ شىعارىپ، ءسىزدى جازۋشى قىلىپ شىعار دەيمىز» - دەدى.

- مەنى دەماگوگسىڭ دەپ جۇرگەن سول جۇمابايەۆتىڭ ءوزى عوي. ول ماعان قول ۇشىن بەرە قويار ما ەكەن؟ دەيمىن.

- مەن ودان سۇرامايمىن. بۇيىرامىن، - دەدى ستالين.

وسىلايشا ول مەنىڭ جازۋشى بولۋىما كومەكتەستى، ال قولجازبالارىمدى جۇمابايەۆتىڭ ءوزى رەداكسيالادى»، دەدى ءسابيت مۇقانوۆ. بۇل اڭگىمەنى نۇرەكەڭنىڭ سول جەردە وتىرعان قوناقتارى تۇگەل ەستىگەن». ماقالا اۆتورى قارت ادامنىڭ اۋزىنان جازىپ الدىم دەگەن ماتەريالىندا، ءسابيتتىڭ ماعجانعا جاساعان قياناتى تۋرالى جايسىز پىكىردى دە سول جەردە كەمەل توقايەۆتان ەستىگەنىن جازىپتى.

ءبىز ولاردى تاتپىشتەمەي- اق قويايىق. كورگەن كوزدە جازىق جوق، گازەتكە شىققان ماقالادا وسى جايلار بار.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، بۇل جەردە ءسابيت مۇقانوۆ ستاليننىڭ قابىلداۋىنا ءوزى ماسكەۋدە وقۋدا جۇرگەندە بارعانىن ايتادى دا، وعان ماعجان ەسىمىن قوسقان. جانە ءوز كىتابىندا «بىرگە باردىق» دەگەن ءۇمىت بالقاشيەۆ تۋرالى نەمەسە تىركەۋ قۇجاتىنان ءبىز كورگەن ءابىلقايىر دوسوۆ تۋرالى ەشتەڭە ايتپاعان.

بۇلاردىڭ قايسى دۇرىس، قايسى بۇرىس ەكەنىن قازىر دالەلدەۋ مۇمكىن ەمەس، ءبىر عانا داۋسىز شىندىق - 25 جاستاعى رابفاك وقۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ سونشا باتىلدىق جاساپ، ورىنبوردان ارنايى اتتانىپ، كەڭەس مەملەكەتىنىڭ ءبىرىنشى باسشىسى يوسيف ستالينگە بارعانى، ستاليننىڭ ونى قابىلداعانى.

ەندىگى اڭگىمەنى سابەڭنىڭ ءوز كىتابىنان وقيىق. (ءسابيت مۇقانوۆ. تاڭدامالى شىعارمالار. ون التى تومدىق. ون ءبىرىنشى توم. ءومىر مەكتەبى. رومان. ەسەيۋ جىلدارى. ءۇشىنشى كىتاپ. الماتى، 1977. 66-93-بەتتەر).

ءالقيسسا، س. مۇقانوۆ ءوزى جازعان، مەرزىمدى باسپا سوزدە جاريالانعان، جاريالانباعان ولەڭدەرى مەن ماقالالارىن جيناق ەتىپ باستىرۋ تۋرالى تالپىنىسى ىسكە اسپاعان سوڭ، ماسكەۋگە بارىپ، پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە شاعىم ايتپاق بولادى. قاسىنا «ساباقتاس جولداستارىنىڭ ءبىرى» - ءۇمىتباي بالقاشيەۆتى الىپ، پوەزعا وتىرىپ، ءتورت جارىم تاۋلىكتە، قازان ۆوكزالىنان تۇسەدى. ءوزىنىڭ «كيرتسيك- كە مۇشەلىك بيلەتىن كورسەتىپ، «دەلەگاتتار ءۇيى» مەيمانحاناسىنان ورىن الادى. كوم. اكادەميادا وقىپ جۇرگەن ابدوللا اسىلبەكوۆتى تاۋىپ الىپ، ورتالىق كوميتەتكە ورىسشا جازعان ارىزىن قاراتىپ الادى. بۇل 1924 -جىلدىڭ 25 جەلتوقسانى. ەرتەڭىنە ورتالىق كوميتەتتىڭ كرەملدەگى قابىلداۋ بولمەسىنە تىركەلىپ، ارىزىن وتكىزەدى. مەيمانحانانىڭ تەلەفون نومەرىن بەرىپ، كۇتەتىن بولادى. شاقىرعان كۇنى كرەملگە كەلەدى.

«... جاردەمشى ماعان: «كىرىڭىز!» دەدى. مەن كىرە بەرگەندە، كابينەتتىڭ تورىندەگى تىكشىلدەۋ شاعىن ستولدىڭ ارجاعىندا وتىرعان قارا بۇيرا شاشتى، قالىڭ مۇرتتى ادام ماعان قاباعىن تۇيە قاراپ الدى دا، ورنىنان كوتەرىلىپ، سالماقتى ادىممەن بەرى قاراي اياڭدادى. ىشىمنەن «ستالين، ارينە، وسى!» دەپ جورىدىم.

مەنىڭ اتىمدى جازعان زاپيسكامنان جاتتاپ العان بولۋى كەرەك، ول بولمە ورتاسىنا تۇيىسە كەلە، قولىن سوزدى دا:

- سالەم، جولداس مۇقانوۆ! - دەدى.

- سالەم، جولداس ستالين.

تىكشە ستولدىڭ بەرجاعىندا تالدان توقىلعان ەكى ورىندىق بار ەكەن. ستالين سولاردى نۇسقاپ:

- وتىرىڭىز! - دەدى.

مەن ادەپ ساقتاپ، ورىندىققا جالپ ەتە قالماي، قاسىنا بارا ءسال كىدىرىڭكىرەپ ەدىم، ونىمدى تۇسىنگەندەي، ستالين ءوز كرەسلوسىنا بۇرىن وتىردى. مەن دە وتىردىم. ول ستول ۇستىدەگى الدە نە قاعازعا كوزىن جۇگىرتە باستادى. شاماسى، مەنىڭ ت س ك اتىنا جولداعان حاتىم...» (88-بەت).

سابەڭنىڭ ءوزى جازىپ كەتكەندەي: «كوشىرمەسى وزىمدە ساقتالعان بۇل ارىزدىڭ تاريحتىق جانە ادەبيەتتىك ءمانى بولعاندىقتان، قۇرمەتتى وقۋشى جولداستار، سىزدەردىڭ الدارىڭىزعا سول قالپىندا تارتقىم كەپ وتىر». (ءتۇپنۇسقاسى ورىسشا، قازاقشالاعان ءسابيت مۇقانوۆ، تىنىس بەلگىلەرىنە دەيىن ساقتالدى. -ز. ت. )

ر ك پ (ب) پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ گەنەرالدىق سەكرەتارى
جولداس ي. ۆ. ستالينگە.

1920 - جىلدان ر ك پ(ب) پ- ءنىڭ مۇشەسى،
بيلەت سانى 517640،
ورىنبور قالاسىندا تۇرۋشى،
مەملەكەتتىك ر ا ب ف ا ك ستۋدەنتى مۇقانوۆ سابيتتەن.

بۇل بايانداۋ حاتتىڭ جازىلۋ ماقساتى - ر ك پ(ب) ورتالىق كوميتەتىنە قىرعىز حالقىنىڭ مادەني دارەجەسىن وسىرۋگە سەبەپكەر بوپ جاتقان وبەكتيۆتىك جانە سۋبەكتيۆتىك جاعدايلاردى سيپاتتاپ بەرۋ.

روسسيا كوممۋنيست (بولشيەۆيكتەر) پارتياسىنىڭ ماقساتى: پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن ىسكە اسىرۋ ارقىلى حالىقتاردىڭ مادەنيەتىن كوتەرىپ، كوممۋنيزم قۇرىلىسىنا اپارۋ ەكەنى ەشكىمگە جاسىرىن جايت ەمەس. ر ك پ(ب) - ءنىڭ س س سر- داعى حالىقتاردى كوممۋنيزمگە جەتكىزۋ ىسىندە، بۇل ساياساتتى ۇلت رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبارىنىڭ اراسىندا دا جۇرگىزۋ ىسىندە، سولاردىڭ ىشىندە مادەنيەتى ەڭ ارتتا قالعان حالىقتىڭ ءبىرى - قىرعىز رەسپۋبليكاسىندا ەرەكشە تاباندىلىقپەن جۇرگىزۋ ىسىندە بۇل ماقساتتىڭ اسا قاجەتتى ەكەندىگى بايقالادى.

1924 -جىلدىڭ كۇزىندە قىرعىز رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ ءتورت جاسقا تولۋىن تويلادى دا، وتكەن كۇندەردىڭ ىستەرىن ەسكە الا وتىرا، الداعى ۇلى مىندەتتەرگە جوسپار جاسادى.

وتكەن كۇندەرگە كوز تاستاساق، اتقارىلعان جۇمىستار دا كوپ، اتقارىلماعانى دا از ەمەس. حالىقتىڭ مادەنيەتتىك دارەجەسىن جوعارىلاتۋ رەتىندە ر ك پ(ب) تاستاعان نەگىزگى ۇرانداردىڭ قالاي ىسكە اسۋىن ەسكە الساق، سول ىستەردىڭ ىسكە اسۋىنا بايلانىستى پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ ىسكە اسۋىن ويلاساق، قىرعىز رەسپۋبليكاسىندا جەتىسپەگەن نارسەلەر ءالى دە كوپ.

جالپى ادەبيەتتىڭ ونىڭ ىشىندە كوركەم ادەبيەتتىڭ حالىقتار مادەنيەتىن كوتەرۋدە ورنى ەرەكشە ەكەنى ءمالىم. وسىنداي ادەبيەتتى قاراڭعى حالىقتاردىڭ ىشىنە تاراتىپ، سول ارقىلى حالىقتى پرولەتاريات يدەولوگياسىمەن تاربيەلەۋدى قىرعىز رەسپۋبليكاسىنداعى وقۋ- اعارتۋ ورىندارى، وكىنىشىن قوسا ايتقاندا، ويداعىداي ىسكە اسىرعانى كورىنبەيدى.

قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ وقۋ- اعارتۋ ورنى، اتاپ ايتقاندا - وقۋ كوميسسارياتى، ونىڭ اكادەميالىق ورتالىعى قىرعىزدىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىن وركەندەتۋ ىسىنە كوڭىلىن از بولەدى. اكادەميالىق ورتالىق قۇرىلعاننان بەرى وقۋ كوميسسارياتى ازعانتاي عانا كىتاپ شىعاردى. ولار: ءبىرىنشى - ماعجان جۇمابايەۆتىڭ ولەڭدەر جيناعى، ەكىنشى - دۋلاتوۆتىڭ درامالىق پەسالارى، ءۇشىنشى - بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇلتشىلدىق ولەڭدەرى...

بۇل اۆتورلاردىڭ ءبارى وزدەرىنىڭ وي- پىكىرىندە پرولەتارياتقا جات ادامدار. كەڭ تولعاپ سىن بەرمەي، قىسقاشا جانە شاعىن ايتقاندا، ولاردىڭ شىعارمالارى مازمۇنى جاعىنان ريەۆوليۋتسياعا قارسى جازىلعاندار. باسقاشا بولۋعا مۇمكىن ەمەس. جۇمابايەۆ، دۋلاتوۆ جانە بايتۇرسىنوۆ بۇرىنعى ۇلتشىلدار پارتياسى - الاشوردانىڭ بەلسەندى باسقارۋشىلارى، قازىر توندارىن اينالدىرىپ سوۆەتكە قىزمەت ىستەۋشىلەر. ولاردىڭ سوۆەت تۋرالى جاقسى شىعارما جازۋى مۇمكىن ەمەس. وعان قوسىمشا اكادەميالىق ورتالىقتى بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، شونانوۆ جانە جولدىبايەۆ باسقارادى. ولاردىڭ ىشىندە تەك جولدىبايەۆ قانا ر ك پ(ب) مۇشەسى، قالعاندارى تىرناقشا ىشىنە العاندا، قازىرگى «پارتياسىزدار»، ياعني بۇرىنعى الاشوردا مۇشەلەرى. سوندىقتان جولدىبايەۆتىڭ، اناۋ ءتورت «پارتياسىزدىڭ» ىقپالىندا بولۋى ۇعىمدى. سول سەبەپتى پرولەتاريات رۋحىندا جازعان اۆتور شىعارمالارىن، «كوركەمدىگى» جەتپەيدى دەگەن سياقتى سىلتاۋلار تاۋىپ، اكادەميالىق ورتالىق باسپاعا وتكىزبەيدى.

مەن دە بالالىق شاقتان ادەبيەتكە اۋەستەنىپ جۇرگەن ادامنىڭ ءبىرى ەدىم. ءوزىم پرولەتارلىق سەميادان شىققان ادام بولعاندىقتان، قىرعىز تىلىندە جازاتىن ولەڭدەرىمدى مەن، ارينە، قاراڭعى حالقىمنىڭ وتكەن ۋاقىتتاعى اۋىر حالىنا، بۇگىنگى وسكەلەڭ تۇرمىسىنا، الاشورداشىلاردى سىناۋعا ارنادىم. وسى ولەڭدەرىمدى كىتاپ جاساۋ ماقساتىمەن جولداس جولدىبايەۆقا بەرىپ ەدىم، ول «ولەڭدەرىڭىزدى الامىن، ءبىراق باعاسىن بەرۋدى بايتۇرسىنوۆقا تاپسىرامىن» دەدى. بۇل جاۋاپتىڭ استىندا كورىنىپ تۇرعان ءسوز، - اكادەميالىق ورتالىقتىڭ مەنىڭ ولەڭدەرىمدى باسپاعا وتكىزبەۋى.

وسىنداي جاعداي مەنى ر ك پ(ب) ورتالىق كوميتەتىنەن جاردەم سۇراۋعا، جيناعىمدى «شىعىس» باسپاسىنان كىتاپ قىپ باستىرۋعا جاردەمدەسۋىن وتىنۋگە ءماجبۇر ەتتى. قولجازبانىڭ ساپاسىن ايىرىپ بەرۋدى، قىرعىز كوركەم ادەبيەتىن جاقسى بىلەتىن، مەنىڭ ءومىربايانىمدى دا جاقسى بىلەتىن، ر ك پ(ب) مۇشەسى جولداس اسىلبەكوۆكە تاپسىرۋلارىڭىزدى وتىنەم! 25 - دەكابر 1924 -جىل».

بۇدان ءارى اۆتور كابينەت يەسىنىڭ ءتۇر- تۇرپاتىن، بولمە ىشىندەگى زاتتاردى سانامالاپ، سۋرەتتەپ كەتەدى دە، قاعازدى وقىپ بولعان ستاليننىڭ وعان نازار اۋدارىپ، شىلىم شەگەتىن- شەكپەيتىنىن سۇراعانىن، بۇل «شەگەم» دەگەن سوڭ باستالماعان ءبىر قوراپ پاپيروس تەمەكى مەن سىرىڭكە ۇسىنعانىن، ءسوزدى ستاليننىڭ ءوزى باستاپ، ماسكەۋگە قالاي جەتكەنىن، سابەڭ وقيتىن رابفاكتىڭ جايىن، ەلدەگى جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ ناتيجەسىن، قازاق ايەلدەرىنىڭ جاعدايىن سۇراعانىن تاتپىشتەپ جازادى (89-90-بەتتەر). «ستالين قاجەت كورگەن مالىمەتتەرىن بلوكنوتىنا ءتۇرتىپ» وتىرادى دا، ءبىر ساتتە سابيتتەن:

«- ءالىبي جانكەلديندى بىلەسىڭ بە؟ - دەپ سۇرايدى. ءسابيت ءۇستىرت قانا بىلەتىنىن ايتادى.

- قازاقتىڭ حانى بولۋدى ويلاي ما، ول؟ - دەدى جىميىپ.

- ويلامايتىن بولۋى كەرەك، - دەدىم مەن.

- ويلايدى، - دەدى ستالين جىميا ءتۇسىپ، - دۇرىسىنا كەلگەندە قازاق رەسپۋبليكاسىن سول باسقارۋ كەرەك ەدى. ويتۋگە ازاماتتىق جانە كوممۋنيستىك تازالىعى جەتكەنمەن، ءبىلىمى، باسقارۋشىلىق بىلگىرلىگى جەتىڭكىرەمەيدى. ءبىراق ول ادال ريەۆوليۋتسيونەر، شىن بولشيەۆيك، باتىر جاۋىنگەر!...

- ءبىز دە ول كىسىنى سولاي تۇسىنەمىز جانە قادىرلەيمىز، - دەدىم مەن.

ستالين بىلەك ساعاتىنا قارادى دا،

- ءبىراز ۋاقىت بولىپ قالعان ەكەن، ەندى ماقساتتى سوزىمىزگە كوشەيىك، ت س ك- نىڭ اتىنا جازعان حاتىڭدى وقىپ شىقتىم، اقىندىققا تالپىنۋىڭ دۇرىس. سوندىقتان، ولەڭدەر جيناعىڭدى باستىرۋ، باستىرماۋ ماسەلەسىنەن بۇرىن، ونى سىننان وتكىزۋىمىز كەرەك.

- مەن وعان بەيىلمىن.

- وكىنىشىن قوسا ايتقاندا، مەن قازاق ءتىلىن بىلمەيمىن. جاس كەزىمدە ازەربايجان ءتىلىن ءتۇسىنۋشى ەدىم. ونى قازىر ۇمىتتىم. بۇل موسكۆادا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن بىلەتىن كىم بار؟

مەن ابدوللا اسىلبەكوۆتى اتاپ ەم:

- تاعى؟ - دەدى ستالين»... بۇدان ءارى سابەڭ وسى ورتالىق كوميتەتتە قىزمەت ەتەتىن عابباس توعجانوۆتىڭ ەسىمىن اتاپ، ونىڭ اتاقتى باي بالاسى ەكەنىن كورسەتىپ، ءبىراز تەرىس مىنەزدەمە بەرگەنىنە قاراماستان، ستالين قولجازبانى سوعان بەرەتىنىن «كەسىپ ايتادى».

« - ول ماعان ءادىل سىن ايتا ما؟ - دەدىم مەن.

- ايتادى، - دەدى ستالين شەگەلەپ. قارسىلاسۋعا ۇيالدىم. ستالين جاردەمشىسىن شاقىرىپ الدى دا، - مىنا ماتەريالدى توعجانوۆقا مەنىڭ اتىمنان تاپسىر، وبەكتيۆتى رەتسەنزيا بەرسىن! - دەدى، سودان كەيىن ماعان:

- سەنى تاعى دا قابىلداۋعا ۋاقىتىم بولا بەرمەس، توعجانوۆتىڭ جاۋابىن كەڭسەدەن الاسىڭ، - دەدى»

بىرنەشە كۇننەن كەيى توعجانوۆتىڭ سىن- پىكىرى اۆتوردىڭ قولىنا تيەدى. «وقىپ شىقسام، ءادىل جازىلعان»، - دەپ ءسابيت مۇقانوۆ ورىسشا جازىلعان سول رەتسەنزيانىڭ «دالمە- ءدال اۋدارماسى» رەتىندە مىنا ءماتىندى كىتابىنىڭ 92-93- بەتتەرىنە بەرگەن ەكەن. اماناتقا قيانات بولماسىن، سول ءماتىندى بۇگىنگى وقىرمانعا ۇسىنساق، ارتىق بولماس.

«رەتسەنزيا. ر ك(ب) پ ورتالىق كوميتەتىنە.
جولداس مۇقانوۆ ءسابيتتىڭ ولەڭدەر جيناعى تۋرالى

جولداس مۇقانوۆتىڭ جيناعىنا 1918-24 -جىلدارداعى (ورىسشاسىندا 1916-24.- ز. ت. ) جازعان ولەڭدەرى كىرگەن. ولەڭدەر ءار تاقىرىپقا جازىلعان. جولداس مۇقانوۆ ۇلتشىلدارعا قارسى شىققان، بايشىلدارعا، وتىرىك كوممۋنيستەرگە قارسى جازعان. قازاقتىڭ باتىراق- جۇمىسكەرلەرىن سۋرەتتەگەن. بىرنەشە ولەڭدەرىندە قازاق ەڭبەكشىلەرىنە لەنيندى، كالينيندى تانىستىرعان.

ىشكى مازمۇنىنا، العان باعىتىنا قاراعاندا، ولەڭدەرى جالپى جاقسى. الەۋمەت ومىرىنە كوممۋنيسشە قاراعان. بارلىق شىعارمالارىندا دا ول قاناۋشى تاپقا دۇشپان بوپ، ەڭبەكشى تاپتىڭ وكىلى بولىپ سويلەگەن.

ءبىراق، ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە، ونىڭ كەيبىر شىعارمالارى ءوزىنىڭ نەگىزگى جولىنا قايشى كەلىپ وتىرادى. ءبىر ولەڭىندە ول قازاقتىڭ وتكەن ءداۋىرىن دارىپتەيدى. ول كەزدەگى باي دا، كەدەي دە بىردەي ەل ەدى دەيدى؛ مۇقتاجدىق، قۇلدىق جوق ەدى دەيدى. بۇل ارادان مۇقانوۆتىڭ ماركس عىلىمىمەن تانىس ەمەس ەكەندىگى كورىنىپ تۇر. جەڭىل تاقىرىپقا جازعان ولەڭى جاقسى بولىپ شىعادى. اۋىر تاقىرىپقا: قازاقتىڭ وتكەن كۇنىنە، ءبىلىم كۇشىنە، تاپ تارتىسىنا كەلگەندە ءسۇرىنىپ وتىرادى. بۇنداي ولەڭدەرىنىڭ كوبى ناشار.

كوركەمدىك جاعىنان ءتاۋىرى دە بار، جامانى دا بار. مۇقانوۆتىڭ ءتۇرى مازمۇنىنان كوپ جەردە اقساپ وتىرادى. ونىڭ ولەڭىندە كوركەمدىك ءالى از. ولەڭدەرىنىڭ كوبى اڭگىمە سىقىلدانىپ، وقىعان ادامدى جالىقتىرادى.

وسى كەمشىلىكتەرىنىڭ بارىمەن قاتار، جولداس مۇقانوۆ قازاقتىڭ كوممۋنيست اقىنى. جوعارىدا ءبىز، بۇل ولەڭدەردىڭ كوبى كوممۋنيسشە جازىلعان دەدىك. ونداي ولەڭدەر قازاقتا وتە از. مۇقانوۆتار قازاقتىڭ سوۆەتتىك ادەبيەتىنىڭ ءبىرىنشى قارلىعاشتارى.

ول ءالى جاس. كەشەگى اۋىلداعى باتىراق. قازىر وعان وتە قاتتى شارت قويۋ (مازمۇنى مەن ءتۇرىن بىردەي شىعار دەۋ) دۇرىس ەمەس. ول جاڭا جازا باستادى. جانە ءۇمىتى كوپ ەڭبەك كورسەتىپ وتىر. مۇنداي جازۋشىلاردى سۇيەۋ، كوتەرمەلەۋ كەرەك.

مەنىڭشە، بۇل شىعارمانىڭ ناشار ولەڭدەرىن الىپ تاستاپ، تاۋىرلەرىن باسۋ كەرەك.

عابباس توعجانوۆ. 13/1-1925 -جىل».

ءسابيت مۇقانوۆتىڭ كورسەتۋىنە قاراعاندا، قۇجاتقا ستالين قىزىل قارىنداشپەن: «موسكۆاداعى «شىعىس» باسپاسىنا! جولداس ءسابيت مۇقانوۆتىڭ بۇل جيناعىنداعى ولەڭدەردىڭ جاقسىلارى تاڭدالسىن دا، ولار جيناق بولىپ باسىلسىن. ي. ۆ. ستالين»، دەپ بۇرىشتاما سوققان. (قازاقشالاعان س. مۇقانوۆ. -ز. ت. )

سابەڭ «ءبولىم قىزمەتكەرىنە» رەتسەنزياعا ريزا ەكەنىن ايتادى. ونىڭ «تورەقۇلوۆتى شاقىرىپ الىپ، ءوز قولىممەن تاپسىرام» دەگەنىنە ءوزىنىڭ كۇدىگىن دە جاسىرماي، باسپا ديرەكتورىنا سەنىمسىزدىك بىلدىرەدى. «ت س ك ۇسىنعاننان كەيىن باسۋعا ءتيىس، باسپا باستىعىنا جولىعىڭىز» دەيدى. تورەقۇلوۆ ءسابيت مۇقانوۆقا وڭ قاباعىن بەرمەي، «كورەرمىز، وقىرمىز، پىكىرىمىزدى ايتىپ حات جازارمىز»، دەپ شىعارىپ سالادى. اۆتوردىڭ بايانداۋىنشا، ءبىراز كۇندەردەن كەيىن قولجازبا پوشتامەن وزىنە قايتىپ كەلەدى.

«تورەقۇلوۆ «شىعىس» باسپاسىندا ديرەكتور بوپ تۇرعان شاعىندا (1922-28) بوكەيحانوۆ، جۇمابايەۆ سياقتى الاشورداشىلارعا ورىس تىلىنەن اۋدارىلاتىن وزگە شىعارمالار تۇگىل، لەنيننىڭ شىعارمالارىن اۋدارتۋى، الاشورداشىلاردىڭ ول شىعارمالاردى قاساقانا بۇزىپ اۋدارۋى الدەنەشە تالاسسىز فاكتىلارمەن دالەلدەنگەن نارسە... تورەقۇلوۆتى بۇل كىتاپتا اتاعان سەبەبىم، ولەڭدەرىمنىڭ جيناعىن «شىعىس» باسپاسىنا وتكىزبەۋىنە بايلانىستى قىلىعىن ايتۋ عانا» (105-106-بەتتەر).

«موسكۆادا قالدىرعان قولجازبام وزىمە قايتىپ كەلگەننەن كەيىن... ساكەنگە بارىپ مۇڭ شاقتىم» (107-بەت).

مىنە، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ماسكەۋ ساپارى وسىمەن اياقتالادى.

* * *

ەندى وسى زەرتتەۋدىڭ بارىسىندا، «ءبىر جوقتى ءبىر جوق تابادى» دەگەندەي، ساكەن سەيفۋلليننىڭ ءومىربايانىندا كەزدەسپەگەن تاعى دەرەك تۋرالى. ساكەن سەيفۋللين 1925 -جىلدىڭ 25 - مامىرىندا ي. ستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولعان. تىركەۋ تىزىمىنە «پرەد. سوۆناركوما كيرگيزي» (قازاق رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ بۇرىنعى ءتوراعاسى) دەپ قاعازعا تۇسكەن. ءوزى جازباعان سوڭ، قانداي ماسەلە جونىندە ءسوز بولعانىن ايتۋ قيىن، ساۋەگەيلىك جاساۋ ابىروي اپەرە قويمايدى، دەگەنمەن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ: «جۋىق ارادا (1960-جىلدارى. -ز. ت. ) ، موسكۆادا.. .ماركسيزم- لەنينيزم ينستيتۋتىنان، ساكەن سەيفۋلليننىڭ 1925 - جىلى ۆ ك پ(ب) ورتالىق كوميتەتىنە، قازاق ۇلتشىلدارىمەن كۇرەسى تۋرالى جازعان ۇزاق حاتى تابىلدى»، - دەپ كۋالىك ەتۋى دە ساكەننىڭ ماسكەۋگە بارىپ، ستالينگە جولىققانىن بەكىتە تۇسەتىن تاعى ءبىر دالەل. («ەسەيۋ جىلدارى»، 1977. 1425-بەت).

1927 -جىلعى 11 - مامىردا ستاليننىڭ الدىندا بولعان ءاليحان بوكەيحان تسەنترويزداتتىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى رەتىندە «باسپا ءسوز قىزمەتكەرى» دەپ تىركەلگەن جانە «ءوز شارۋاسىمەن» دەپ بەلگى قويىلعان. بۇل ارادا الەكەڭ ستالينگە ءوزى سۇرانىپ باردى ما، جوق شاقىرتىلدى ما؟ دەگەن سۇراق تا ويلانۋعا تۇرارلىق. سەبەبى، ءاليحانتانۋشى سۇلتان حان اقۇل ۇلىنىڭ كورسەتۋى بويىنشا (03.01. 2011 ج.) ستاليننىڭ قولى قويىلىپ، قازاقستانعا وسىدان 6 كۇن كەيىن، 17- مايدا جەدەلحات جونەلتىلگەن ەكەن. ياعني، بۇدان مىناداي جورامال جاساۋعا بولادى: ءاليحان بوكەيحاننىڭ قازاقستانعا ىسساپارمەن بارۋ ماسەلەسى قوزعالىپ، جۇمىس ورنىندا رۇقسات بەرىلمەگەننەن كەيىن، ول ستاليننىڭ وزىنە بارىپ، جاعدايدى تۇسىندىرمەك بولعان. سودان كەيىن عانا ستالين تاراپىنان قازاقستانعا سۇراۋ سالىنعان.

ءدال وسى ارادا «ستالين الەكەڭە جاۋلىق ويلاعان» دەپ، ارتىق ايتىپ، كۇنالى بولمايىق. جاۋلىق ويلاسا، قابىلداي ما؟ كەرىسىنشە، الەكەڭنىڭ جەكە باسىنىڭ ەرەكشە قاسيەتىن سىيلاپ، ونىڭ قازاق حالقىنىڭ ساناسىنداعى قىمبات ورنىن باعالاپ، قابىلداعان، پىكىرلەسكەن. جەرگىلىكتى ماڭىزى بار ماسەلەنى باسا- كوكتەپ شەشپەي، قازاقستان باسشىلارىنا جەدەلحات سوقتىرىپ، سۇراۋ سالعان. البەتتە، ونسىز دا جىك- جىككە ءبولىنىپ، جەتەسىز شارۋامەن اۋرە بولعان اعالارىمىزدىڭ اراسىن ۋشىقتىرمايىن دەپ، گولوشەكين قارسىلىق تانىتقان، الەكەڭدى ەلىنە كەلتىرمەگەن. ال، سۇلتان حان جازعانداي «ستالين الەكەڭە جاۋلىق ويلاپ»، قايتسەم، كوزىن جويام دەسە، ۋاقىت شىعىنداپ ونى قابىلداي ما، قازاقستانعا حابار بەرىپ... اۋرە بولا ما؟ سوندىقتان، كەيدە ادىلدىككە جۇگىنگەن ارتىق بولمايدى.

ستاليننىڭ جەكە باسى تۋرالى ويدان ۇيقاستىرىپ، كۇپىرلىك جاساعاننان گورى، جوعارىداعى جانە بۇدان كەيىنگى ناقتى فاكتىلەردى سالماقتاپ كورسەك- ءشى.

ءۇشىنشى دەرەك، ءبىرىنشى باسشى ف. گولوشەكينمەن سيىسپاي، قازاقستانداعى باسشىلىق قىزمەتىنەن بوساپ، كوممۋنيستىك اكادەميا جانىنداعى ماركسيزم كۋرسىنا تىڭداۋشى بولىپ ماسكەۋدە جۇرگەن جۇمىسسىز سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ باس حاتشىنىڭ قابىلداۋىندا بولۋى. وبالى قانشا، ءدال وسى جەردەن دە، ستاليننىڭ ىرىلىگىن كورىپ تۇرمىن. زامانداستارىنىڭ ايتۋىنشا، جيىن- توپتاردا ستالين سۇلتانبەككە: «ەي، شىڭعىسحان!» دەپ ونىڭ بەتتىلىگىن، وتكىرلىگىن، العان بەتىنەن قايتا قويمايتىن تاباندىلىعىن ەسىنە سالىپ وتىرادى ەكەن. مىنا قۇجاتتاردى قاراپ وتىرعاندا، قوجانوۆ ستاليننىڭ الدىندا بىرنەشە مارتە بولىپ، رەسپۋبليكانىڭ ماسەلەلەرىن شەشكەن. دالىرەك ايتساق، ستالين ونى كەمى 5 رەت قابىلداعان، ال ف. گولوشەكيندى ءبىر- اق رەت، 1927 -جىلى قابىلداعان.

ال، سۇلتانبەكتى 1927 -جىلعى 23 - اقپاندا قابىلداعاندا، «نە ماسەلەمەن؟» دەگەن سۇراقتىڭ تۇسىندا: «توۆ. ستالين زناەت» (ستالين جولداس بىلەدى») دەپ بەلگى قويىلۋى دا، سۇلتانبەك قوجانوۆ پەن ستاليننىڭ اراسىندا قالىپتاسقان كوزتانىستىقتان گورى، جاقىنىراق تانىستىعىن، ءتىپتى سىيلاستىق سەنىمىن كورسەتۋگە ءتيىس. زەرتتەۋ بارىسىندا بۇعان دا كوز جەتكىزگەندەيمىز.

سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ 1928 -جىلعى 21- ناۋرىزدا قابىلداۋعا كىرگەندە «بىۆ. ناركومپروس كاز. رەسپ.» دەپ تىركەلىپ، «ۆ راسپورياجەنيە كازكرايكوما» دەپ قوسا جازىلىپتى. بۇل دا سماعۇلدىڭ بۇرىنعى ناركومدىعىن ەمەس، ستالين تاراپىنان (ول كەزدە تالاي ساۋاتسىز ناركوم بولعان) ءوزىنىڭ الدىندا بىرنەشە رەت بولعان العىر قازاق جىگىتىنىڭ قادىرىن باعالاعاندىق بولار.

1926 -جىلعى 22 - اقپاندا ستالين سەيتقالي مەڭدەشيەۆتى قابىلداعان. سونىڭ الدىندا قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولعان مەڭدەشيەۆ تىزىمگە «قازاقستان تۇتىنۋشىلار كووپەراتسياسىنىڭ ءتوراعاسى» دەپ تىركەلگەن جانە ۆ ك پ(ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ كادر ءبولۋ ءبولىمىنىڭ رەزەرۆىندە ەكەنى كورسەتىلگەن. قازاق اۆتونومياسىنىڭ نەگىزىن قالاپ، العاشقى ءتوراعاسى بولعان جاسامىس قايراتكەرگە وسىنداي قۇرمەت كورسەتىلگەن.

سابەڭ ءوزى جازعانداي، اڭگىمە ۇستىندە ءوزى ماقتاپ، قولداۋ بىلدىرگەن قازاق قايراتكەرى ءالىبي جانگەلديندى ستالين ءبىر جىلدان كەيىن ءوز كابينەتىندە 1926 -جىلعى 15- اقپاندا قابىلداپ، تىلدەسكەنىن كورەمىز. ەسىمىزدە بولسا، ستالين الەكەڭنىڭ كىسىلىگىن، ۇستامدىلىعىن، تازالىعىن باعالاپ، «اتتەڭ، ءبىلىمى جانە باسقارۋشىلىق الىمى جەتىسپەيدى، ايتپەسە قازاقستاندى باسقارۋعا سول لايىق ەدى» دەپ ايتقان ەدى عوي. مىنە، مەملەكەت ماسەلەسىن شەشۋگە كەلمەسە دە، جەكە باسىن سىيلاپ، ءالىبي جانگەلديندى ءوز كابينەتىندە كورۋگە كوڭىل ءبولىپ، ۋاقىت تاپقان تاعى ستالين.

ايتىلعاندارعا ءتۇيىن رەتىندە ەسكەرتەيىك. ستاليننىڭ قابىلداۋىنا تىلەك بىلدىرگەندەر اۋەلى حاتشىلىق ارقىلى تىزىمگە جازىلادى. ءتىزىم قابىلداۋشىنىڭ الدىنا كەلەدى. بۇل ءتىزىمدى ستالين ءوزى قاراپ شىعادى دا، كىمدى قابىلدايتىنىن، كىمدى قابىلدامايتىنىن شەشىپ، ءتيىستى بەلگى سوعادى. قابىلداۋ كەزىندە ءسوز بولاتىن ماسەلەلەر جونىندە ماتەريال دايىنداۋ جونىندە حاتشىلىق ارقىلى ءتيىستى بولىمدەرگە تاپسىرما بەرىلەدى. قابىلداناتىندار ءتيىستى تارتىپپەن جىكتەلەدى. الدىمەن جۇمىسشىلار، ودان كەيىن شارۋالار، سوۆەت قىزمەتكەرلەرى، پارتيا قىزمەتكەرلەرى، باسپا ءسوز قىزمەتكەرلەرى، كاسىپوداق، جاستار ۇيىمدارىنىڭ وكىلدەرى،... شەتەلدىكتەر دەگەن سياقتى. بۇلاردىڭ رەتىمەن ارالاسىپ كەلەتىنىن، سان جاعىنان دا سارالاناتىنىن بايقادىق. دەمەك، ستاليننىڭ قابىلداۋىندا كىم كورىنگەندەر ەمەس، كابينەت يەسىنىڭ نازارىنا ىلىككەندەر عانا بولعانىن تاعى ەسكە سالامىز.

زارقىن تايشىباي

«جۇلدىز» جۋرنالى