تاسادا قالعان «شىعىستىڭ بەس ەلىنىڭ تاريحى» اتتى قۇندى كىتاپ
سونداي ەڭبەكتىڭ ءبىرى - بۇدان ءبىر عاسىرداي بۇرىن جازىلىپ، 1910 - جىلى قازان قالاسىنداعى «ورنەك» باسپاسىنان جارىق كورگەن «تاۋاريح حامسا» («شىعىستىڭ بەس ەلىنىڭ تاريحى») اتتى تاريحي مۇرا.
كىتاپتىڭ جازباگەرى (اۆتورى) قۇربانعالي حاليد 1846 -جىلى اياگوز شاھارىندا تۋعان ءوز پەرزەنتىمىز. زاتى نوعاي دەمەسەڭ، قازاق ىشىنە سۋداي سىڭگەن، سۇيەگى اجىراماس تۋىس. سودان بولار، ول سول زامانداعى جانە ودان بۇرىنعى تاريحي ەڭبەكتەردى زەردەلەي كەلىپ، قازاقتىڭ قاعابەرىستە قالعان تاريحناماسىن مۇقيات جازىپ شىعۋدى ماقسات ەتكەن. ءبىراق ودان بەرى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، حالىق كوزىنەن تاسادا ۇستالىپ، عىلىمي اينالىمنان تىس قالعاندىقتان، ونى كوپ ەشكىم بىلە بەرمەيدى.
بۇلاي دەيتىنىمىز، اتالمىش كىتاپتى شاعاتاي تىلىنەن (ەسكى وزبەك ءتىلى) ب. توتەنايەۆ پەن ا. جولداسوۆ تۇڭعىش رەت قازاق تىلىنە اۋدارىپ، 1992 - جىلى «قازاقستان» باسپاسىنان «تاۋاريح حامسا» («بەس تاريح») دەگەن اتپەن شىعارتتى. ارينە، مۇنداي تاريحي تانىمى مول ەڭبەكتىڭ ەل- جۇرتقا ەرتە تانىلماي كەلگەنى وكىنىشتى- اق. ەندى وكىنگەننەن گورى، «ەشتەن كەش جاقسى» دەگەن جۇبانىش ماتەلدى قۋات ەتۋگە تولىق نەگىز بار.
اۆتورى «شىعىستىڭ بەس ەلىنىڭ تاريحى» دەپ اتاعان بۇل ەڭبەك تەرەڭ مازمۇنىمەن، ايتار ويىنىڭ ناقتىلىعىمەن، بايانداۋ جۇيەسىنىڭ شەبەرلىگىمەن، تاريحي شىندىقتى ايتۋعا ۇمتىلۋىمەن بارىنشا قۇندى. زەرتتەۋشىنىڭ بۇل كىتابى، ءوزىنىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي، بەس تاراۋدان تۇرادى. ول: بۇقارا، التىشار، قازاق، موڭعول، شين پاتشالىقتارىنىڭ ىشكى- سىرتقى جاي- كۇيىن، قارىم- قاتىناسىن، تاريحىن سىندارلى ءسوز ەتەدى.
قۇربانعالي ءوز زامانىندا بارىنشا ءبىلىمدار ادام بولعانعا ۇقسايدى. ونىڭ اكەسى حاليد قازان ۋەزىنىڭ ۋرناش- باشي دەگەن جەرىنەن شىققان تاتار ساۋداگەرى بولسا كەرەك. قۇربانعالي قولجازبالارىندا ونىڭ ارعى اتالارىنىڭ ءبىرى تۇركىمەن بولعان دەگەن دەرەك تە كەزدەسەدى. قۇربانعاليدىڭ اكەسى كەزىندە ساۋدامەن كوپ اينالىسىپ، قازاق جەرىن كوبىرەك ارالاسا كەرەك. حاليد ءومىرىنىڭ ءبىراز كەزىن تاشكەنتتە وتكىزىپ، ودان 1841 -جىلى اياگوز وڭىرىنە قونىس اۋدارعان. ارادا بەس جىل وتكەن سوڭ، قۇربانعالي وسى اياگوزدە دۇنيەگە كەلەدى.
اياگوزدە حاليد وتىز جىلداي تۇرعاننان كەيىن، باقتى شەكارالىق ايماعىنا، تاعى ءبىراز جىلدان سوڭ، قىتايدىڭ شاۋەشەك قالاسىنا ورىن تەبەدى. قۇربانعالي ساۋاتىن 1850 -جىلى قىزىلجارلىق كوپەس مۇرتازا ماقسۇتوۆ سالعىزعان اياگوز مەدرەسەسىندە اشىپ، كەيىننەن سەمەي مەدرەسەلەرىنىڭ بىرىنەن دايەكتى ءدارىس الادى. ونىڭ مەدرەسەدە اراب، پارسى، تۇركى تىلدەرىن مەڭگەرە ءتۇسۋى بولاشاقتا تاريحتى، اسىرەسە، شىعىس ەلدەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋىنە كوپ سەپتىگىن تيگىزەدى.
سول كەزدە مەدرەسەدە نەگىزىنەن ءدىني- سحولاستيكالىق پاندەردىڭ وقىتىلۋىنا قاراماستان، قۇربانعالي قابىلەتتىلىگى مەن ىزدەنىمپازدىعىنىڭ ارقاسىندا قوعامدىق عىلىمدار سالاسىندا بەلگىلى دارەجەدە ءبىلىم الۋعا جەتىسەدى. قۇربانعالي ءوزىنىڭ انا ءتىلى - تاتار تىلىنەن باسقا ورتا ازيالىق تۇركى تىلدەرىن جاقسى بىلگەن، قازاق تىلىندە دە تازا سويلەگەن. بۇعان ونىڭ ەڭبەكتەرىندەگى قازاق ءتىلى تۋرالى كوپتەگەن وي- پىكىرلەرى مەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى مىسال بولا الادى.
قۇربانعالي رەسەيلىك مۇسىلمانداردىڭ مادەني ورتالىقتارىنان الىستا جۇرگەنىنە قاراماستان، ءوز زامانىنىڭ رۋحاني ومىرىنەن استە تىس قالعان جوق. عالىم ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا ورىس- تۇرىك تىلدەرىندە شىعاتىن كىتاپ، گازەت- جۋرنالداردى ۇدايى جازدىرىپ، الدىرىپ وتىرعان. اسىرەسە، ول 1905 -جىلدان باستاپ ورىنبوردا ايىنا ەكى رەت تاتار تىلىندە شىققان «شۋرو» جۋرنالىنىڭ تۇراقتى وقىرمانى بولعان. وسى جۋرنالدىڭ رەداكتورى، بەلگىلى تاريحشى ريززادين فاحرۋددينوۆپەن حات جازىسىپ تۇرعان.
قۇربانعالي قىزمەتىنىڭ اجىراماس بولىگى ونىڭ ساياحاتتارى بولىپ تابىلادى. ول ءار ولكەنىڭ، تۇتاس ەلدىڭ گەوگرافياسى مەن توپونوميكاسىنا قاتىستى قالالاردىڭ، بەكىنىستەردىڭ، ءىرى ەلدى مەكەندەردىڭ تاريحى تۋرالى زەرتتەۋلەرىن نەگىزىنەن ءوزىنىڭ جەكە باقىلاۋلارى مەن جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن پىكىرلەسۋى ناتيجەسىندە جانە سونىمەن بىرگە، جەكە اۋداندار مەن قالالاردىڭ ىشكى ومىرىنە قاتىستى ءوزى جيناپ، قۇراستىرعان جىلنامالىق ماتەريالدارىنا سۇيەنە وتىرىپ جاسادى.
1897-1898 -جىلدارى قۇربانعالي مەككە- ءماديناعا قاجىلىق ساپار شەگىپ، جولشىباي باتىس ەۋروپانىڭ بىرنەشە مەملەكەتتەرىنىڭ استانالارى مەن تاياۋ شىعىستىڭ كوپتەگەن قالالارىن ارالايدى. 90 بەتتەن تۇراتىن ساپارناماسى مەن كۇندەلىك- ەستەلىگى «تاۋاريح حامسادا» ورىندى پايدالانىلعان. بۇل ساپارنامادا ەتنوگرافيا مەن توپونوميكاعا قاتىستى قىزىقتى مالىمەتتەر مەن سالىستىرۋلار كوپتەپ كەزدەسەدى.
حاليدتىڭ ءوز زامانىندا اسا ءبىلىمدار عۇلاما بولعانى «تاۋاريح حامسادا» انىق بىلىنەدى جانە بۇل ەڭبەكتى جازۋعا 21 جىل ۋاقىتىن جىبەرگەن، شىعىستىڭ بەس ەلىنە قاتىستى كوپتەگەن تاريحي جازبالاردى مۇقيات ەكشەپ، ەلەپ بارىپ، جاڭساقتىعى جوق دالەلدى پىكىرلەرگە زەيىن قويعانى ايقىن اڭعارىلادى. بار- جوعى اياگوز بەن سەمەيدەگى مەدرەسەلەردە وقىعان، ءبىراق بىلىمدارلىعىمەن قاتار، بىرنەشە تىلدەردى ەركىن مەڭگەرگەن عۇلاما، كەيىننەن شاۋەشەكتە ءوزى دە مەدرەسە اشىپ، كوپتەگەن مۇسىلمان جاستارىنا اراب، پارسى، تاتار تىلدەرىندە ءبىلىم بەرگەن ۇلاعاتتى ۇستاز بولعان.
قۇربانعاليدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى دەگەندە، الدىمەن، ونىڭ ءوزى كىندىگىنەن ءتورت ۇل، ءتورت قىز بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. بۇلار نەگىزىنەن قازاقستان، قىرعىزستان جانە وزبەكستاندا تۇرىپ جاتىر. باسقاسىن ايتپاعاندا، قۇربانعاليدىڭ كىندىك قانى تامعان اياگوز قالاسىندا عانا ونىڭ 3 نەمەرەسى مەن 9 شوبەرەسى مەكەندەيدى. ولاردىڭ قولىندا ازدى- كوپتى بولسا دا قۇربانعاليعا بايلانىستى تاريحي دەرەكتەر بارشىلىق. اتاپ ايتقاندا، قۇربانعاليدىڭ شوبەرەسى سانيا تۇرسىنمۇحامەت قىزى تەڭىزبايەۆا (قازىر الماتىداعى رەسپۋبليكالىق جاسوسپىرىمدەر كىتاپحاناسىنىڭ باس بيبليوگرافى) بۇدان ون بەس جىل بۇرىن، ۇلى اتاسى پايدالانعان ەكى فارفور تارەلكانى (تىركەۋ №200) اياگوز قالاسىنداعى تاريحي ولكەتانۋ مۇراجايىنا سىيعا تارتقان ەكەن. ال قۇربانعاليدىڭ تاعى ءبىر نەمەرەسى - اياگوز قالاسىنداعى №58 ورتا مەكتەپ مۇعالىمى راقيلا حاليدوۆادا (مارقۇم) اتاسىنىڭ ءار جىلداردا تۇسكەن سۋرەتتەرى ساقتالۋدا. بۇل كۇندەرى اياگوز قالاسىندا ءبىر كوشە قۇربانعالي حاليد اتىمەن اتالادى.
قۇربانعالي حاليد قازاقتىڭ تاريحىن جازۋعا نە سەبەپ بولعانىن ءوز كىتابىندا بىلايشا تۇسىندىرەدى: «بۇل حالىقتىڭ تاريحى جالپى ەل اۋزىندا بار. الايدا، جەكەلەگەن جازبا تاريحتارى مەن ەستەلىكتەرى بولماعاندىقتان، اركىم ءارتۇرلى پىكىر ايتىپ، بىرەۋلەر جامان نيەت، ارام ويمەن، ەندى بىرەۋلەر تەك مۇقاتۋدى ماقسات ەتكەن. باعزىلار تاريحتا انىعىراق تۇسىنىكتەمە بەرۋگە بىلىمدەرى جەتە تۇرا، وعان ءمان بەرمەگەن. ناتيجەسىندە ماعىناسى انىق ەل تاريحى باياندالمادى. وسىنداي سەبەپتەرمەن مەن بار كۇشىمدى جۇمساپ، جيىرما جىلدان استام ۋاقىت جينالعان مالىمەتتەردىڭ قايماعىن قالقىپ الىپ، وسى كىتاپتى جازدىم» دەپ كەسىمدى پىكىر بىلدىرگەن. ال، نايمان رۋىنىڭ وتكەن- كەتكەنىن زەرتتەپ، قازاقستاننىڭ شىعىس شالعايىنداعى بۇل رۋدى ەش زەرتتەۋشى جازعان ەڭبەكتەرىنە كىرگىزبەگەنىن دە ايتا كەتكەن. جازباگەردىڭ «اياگوز- تۋعان جەرىمىز، نايمان - جۇرگەن ەلىمىز» دەپ ءىش تارتۋى سودان.
قۇربانعالي بۇل ەڭبەگىنە شىعىستىڭ بەس ەلىنىڭ ىشىندە، اسىرەسە، قازاق حالقىنىڭ تاريحىن كەڭىرەك بايانداۋعا تىرىسقان. وسى سەبەپتى عالىم حالقىمىزدىڭ وتكەندەگى ونەگەلى ىسىنە كوپ كوڭىل ءبولىپ، ابىلاي جايلى جان- جاقتى ايتا كەلىپ، مىناداي تۇجىرىمدى وقۋشىسىنىڭ الدىنا تارتادى:
«ابىلاي حاننىڭ سوعىستارى قالماقپەن بولدى دا، ابىلاي قالماق ەلىن قىزىلجار، قارقارالى ماڭىنان، اياگوز وزەنىنەن وتكىزە قۋىپ، قازاق جەرىن كەڭەيتكەن كىسى. قازاق پەن قالماق ەجەلدەن بەرى اتىسىپ، شابىسىپ ءوتىپتى. كوبىنەسە قالماق جەڭىپ وتىرادى ەكەن. شىعىستان جۇڭكە (قىتاي) اسكەرى كەلىپ، جوڭعار حاندىعىن اياقتاتقان سوڭ، قالماق ەلىنىڭ كۇشى ازايىپ، كوپشىلىگى جوڭكەنىڭ قورعاۋىنا وتكەن ەدى، شەتتە قالعانى قازاقتارمەن قارسىلاسۋعا ءالسىز بولدى. مۇنداي جاعدايدا ابىلايدىڭ باعى ۇستەم جانە رەسەيدەن بەيعام بولىپ وتىرعان ورتا جۇزبەن قالعان ەكى ءجۇزدىڭ كەي بولىكتەرىنە ۇستەمدىك جۇرگىزىپ، بۇكىل قازاقستاننان قول جيناپ، شىڭعىستاۋدىڭ باتىس جاعىندا جانە شىعىسىندا نەشە رەت قالماقتى ويسىراتا شاپتى» دەپ ابىلاي زامانىنداعى قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۇتاس جاۋعا اتتانعانىنان حاباردار ەتسە، مۇنىمەن بىرگە، ابىلاي ءار ءىستىڭ مولشەرىن، تەتىگىن ءدوپ باسىپ، بولجاي الاتىن كورەگەن، ويلاعانىن ورىنداي بىلەتىن شەبەر ەكەنىن دە از سوزبەن جەتكىزە بىلگەن.
جازباگەر كىتابىنىڭ قازاق تاريحىنا ارنالعان تاراۋلارىندا الاش، وزبەك، قازاق، نوعاي اتاۋلارى تۋرالى، جۇزدەر، ۇراندار جايىندا، قازاق پەن نوعايدىڭ بىرىگۋى مەن بولىنۋىنە قاتىستى اڭىزداردا ورتالىق جانە سولتۇستىك قازاقستان جەرلەرىندەگى ارحەولوگيالىق، ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشتەر حاقىندا، شىڭعىس حان جانە ونىڭ تۇقىمدارى، اسان اتا جانە تولەڭگىتتەر، ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ نەگىزدەرى قالانۋى جايىندا باعالى مالىمەتتەر تابۋعا بولادى.
قازاقستان بويىنشا توپونوميكالىق ماتەريالداردى ەلدىڭ تابيعي جانە تاريحي گەوگرافياسىمەن، تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىمەن بايلانىستىرا قاراستىرادى.
بارىنشا اتاپ وتەتىن ءبىر نارسە، جازباگەردىڭ دەرەكتەر مەن وقيعالاردى بايانداۋداعى وبەكتيۆتىلىگى جانە ولارعا كوڭىلگە قونىمدى تۇسىنىكتەمە بەرۋگە تىرىساتىندىعى. اسىرەسە، ەتنوگرافيالىق سالت- سانا، ادەت- عۇرىپ جايىندا بايانداعاندا ول حالىقتىڭ رۋحىن تۇسىنەتىندىگىن، ونىڭ مادەنيەتىن، مىنەزىن سىيلايتىندىعىن، ءار حالىقتىڭ تاريحي تاعدىرى - ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى مەن تۇرمىس ەرەكشەلىگىنە تىعىز بايلانىستى ەكەندىگىن تەرەڭ پايىمدايتىندىعىن تانىتادى.
حالقىمىزدىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، سالت- ساناسىن، ادەت- عۇرپىن جان- جاقتى زەرتتەي بىلگەن قۇربانعالي حاليدتىڭ «تاۋاريح حامسا» كىتابى سول كەزدىڭ وزىندە- اق ءادىل باعاسىن العان ەكەن. وسى شىرايلى شىعارما تۋرالى 1913 -جىلى «شۋرو» جۋرنالى كىتاپ جازباگەرىنىڭ دۇنيەدەن وتۋىنە بايلانىستى جاريالاعان كولەمدى قازانامادا بىلايشا باياندالعان ەكەن.
«1910 -جىلى قازاندا ونىڭ ەكىنشى كىتابى، ياعني شىعىس تۇركىلەرىنە ارنالعان «تاۋاريح حامسا شارقي» دەپ اتالاتىن «شىعىستاعى بەس ەلدىڭ تاريحى» باسپادان شىعىپ، تاراتىلدى. ەگەر اڭىزدار مەن ەسكى نانىمدارعا قاتىستى جەكە ەلەمەنتتەرىن الىپ تاستاسا، بۇل كىتاپ شىن مانىسىندە تاماشا ەڭبەك. وندا وتە قۇندى جانە باسقا جەردە كەزدەسە بەرمەيتىن مالىمەتتەر بار. بۇل كىتاپ جازباگەردىڭ عالىمدىعى مەن ادامگەرشىلىگى جانە ونىڭ ويى مەن اقىلىنىڭ ەركىندىگىن كورسەتەدى» (جۋرنال «شۋرو»، 1913 -جىل، 15 ناۋرىز، №6, 163 بەت).
ايتپاقشى، ق. حاليدتىڭ ەكىنشى كىتابى «تاۋاريح حامسا» بولسا، ونىڭ تۇڭعىش شىعارماسى «تاريح- ي ءجاريا- ي جاديدە» («تاريحتىڭ جاڭا جازبالارى» ) دەگەن اتپەن 1889 -جىلى قازان قالاسىندا تۇرىك- تاتار تىلىندە جارىق كورسە كەرەك. كولەمى 71 بەتتەن تۇراتىن بۇل تانىمدىق ءمانى باسىم كىتاپتا عالىم سول كەزدەگى قىتاي قۇزىرىنا قارايتىن شىعىس تۇركىستاننىڭ ىشكى گەوگرافيالىق بولمىسىنا تاريحي سيپاتتاما بەرەدى، تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىن سۋرەتتەيدى.
حالقىمىزدىڭ ءالى دە بولسا اقتاڭداقتارى كوپ تاريحى مەن ەتنوگرافياسىن وقىپ- ۇيرەنۋ بارلىق كونە ادەبي جانە دەرەكتى شىعارمالاردى ىزدەپ تابۋدى جانە زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى. سەبەبى، ولار ادەتتە كوپتەگەن دەرەكتىك جانە جىلنامالىق مالىمەتتەردى، شەجىرەلەردى قامتيدى. مىنە، وسىنداي دەرەكتەر قاتارىنا اياگوزدىك حاليدتىڭ جوعارىدا اڭگىمە ەتكەن «تاۋاريح حامسا» كىتابىن ۇيالماي قوسۋعا بولادى:
جاسامايمىن ەڭبەكتىڭ،
جەمىسىن كوزبەن كورەم دەپ.
جاسايمىن ءبىر قولقابىس،
كەيىنگىگە بەرەم، - دەپ اقىن ايتقانداي قايتا ورالعان بۇل كىتاپ كوپشلىك قولىنا ءتيىپ، ويلى وقىرماننىڭ كوڭىل تورىنەن لايىق ورىن العانى نۇر ۇستىنە نۇر ەمەس پە! بۇل ءۇشىن بۇگىنگى ۇرپاق قۇربانعالي حاليد رۋحىنا تاعزىم ەتىپ، العىس ايتادى.
عابيت زۇلحاروۆ،
قازاقستان جۋرناليستەر
وداعىنىڭ مۇشەسى
«انا ءتىلى» گازەتى. 2016