ەلەكە سازىنداعى ەرەكشە ەسكەرتكىشتەر

استانا. قازاقپارات - بيىل تارباعاتاي اۋدانىنىڭ ەلەكە سازى جايلاۋىندا العاش رەت ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلدى.

جۋىردا اتالعان عىلىمي جوبانىڭ جەتەكشىسى، ارحەولوگ ەردەن ورالبايمەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

- ەردەن قۋانىشبەك ۇلى، بيىل شىعىس وڭىرىندە ءبىرقاتار ارحەولوگيالىق جوبالار جۇزەگە اسىرىلدى. ونىڭ ىشىندە تارباعاتاي اۋدانىنداعى ەلەكە سازىندا ءوزىڭىزدىڭ جەتەكشىلىگىڭىزبەن جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى دا بار. بۇل قورىمعا قالاي كەزدەستىڭىز؟

- ءيا، الدىمەن بۇل ارحەولوگيالىق جوبالاردىڭ مەملەكەت باسشىسىنىڭ «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن بايىتا تۇسەتىنىن، عىلىمي الەۋەتىمىزدى كوتەرۋگە قوسار ۇلەسى ۇلكەن ەكەنىن ايتقانىمىز ابزال.

2011 -جىلى تارباعاتاي اۋدانى اۋماعىندا ارحەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. بارلاۋ جۇمىسى دەگەنىمىز - الدىن الا ەسكەرتكىشتەردى كورىپ، سىرتقى ءپىشىنى ارقىلى قاي داۋىرگە جاتاتىنىن انىقتاۋ جانە قۇجاتتاۋ. وسىلايشا، تارباعاتاي اۋدانىنان 86 ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتى انىقتاپ، تىزىمدەپ، ءتولقۇجاتىن جاساپ، وبلىستىق تاريحي- مادەني مۇرالاردى قورعاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ينسپەكتسياسىنا تاپسىردىق.

جەرگىلىكتى باقتاشىلاردىڭ ايتۋىمەن ەلەكە سازى دەگەن جەردە كوپ قورىم بار ەكەنىن ەستىپ، ارنايى بارىپ كورگەن ەدىم. سول جىلى بارلىق ەسكەرتكىشتەردى ساناپ، «ەلەكە سازى-1» ەسكەرتكىشىنىڭ توپوگرافيالىق جوسپارىن ءتۇسىرىپ، جۇمىستى باستادىق. جالپى، ەلەكە سازىندا 7 قورىم، 300 دەن اسا وبا بار. بۇل جەتى قورىمنىڭ التاۋى ەرتە ساق جانە ساق، ءۇيسىن كەزەڭدەرىمەن مەرزىمدەلەدى. ءبىز بيىل قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن «ەلەكە سازى-2» قورىمى دا ەرتە ساق كەزەڭىنە تيەسىلى. وسىلاردىڭ ىشىندەگى «ەلەكە سازى-1» ەسكەرتكىشى - كونە تۇركى داۋىرىنە جاتاتىن بىرەگەي ارحەولوگيالىق مۇرا. ونىڭ بالاماسى رەتىندە موڭعولياداعى شيۆەەت ۋلاان نەمەسە بىلگە قاعان كەشەندەرىن ايتۋعا بولادى.

- ەلەكە سازى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ەلىمىزدەگى باسقا قورىمداردان قانداي ەرەكشەلىگى بار؟

- جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، ەلەكە سازىنداعى ەسكەرتكىشتەردىڭ كوپشىلىگى ەرتە كوشپەلىلەر نەمەسە ساقتار كەزەڭىنە جاتادى. ۇلكەن وبانىڭ ديامەترى - 120 مەتر، بيىكتىگى 5 مەترگە دەيىن جەتەدى. وسىنداي الىپ وبالاردىڭ ماڭايىنا ديامەترلەرى 80-60 مەترلىك باسقا وبالار توپتاسقان. وبالاردىڭ سىرتقى پىشىندەرىنە قاراعاندا كەيبىرىنىڭ تاس ساقينالارى بار، كەيبىرىندە ارنايى قازىلعان ورلار بار. كەي وبالار تازا تاستان تۇرعىزىلسا، كەيبىرى توپىراقتان سالىنىپ، سىرتى تاسپەن قاپتالعان.

بۇل القاپتا ءبىر جارىم مىڭ جىلدىق مەرزىمدى قامتيتىن ءار ءداۋىردىڭ ەليتالىق، اقسۇيەكتىك ەسكەرتكىشتەرى توپتاسقان. سوندىقتان ەلەكە سازى جايلاۋىن دا بەرەل مەن شىلىكتى جازىعى ىسپەتتى «پاتشالار القابى» دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. ەلەكە سازى بۇرىن مۇلدە زەرتتەلمەگەن. ياعني، العاش رەت ارحەولوگتاردىڭ اياعى ءتيىپ، قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. ءبىرىنشى قازبا جۇمىسى بولعاندىقتان كولەمى اسا ۇلكەن وبانى زەرتتەۋدى كەيىنگە قالدىرۋدى ءجون سانادىق. بيىل زەرتتەۋ جۇرگىزگەن وبانىڭ ديامەترى - 35 مەتر، بيىكتىگى 1,8 مەتردى قۇرادى. ءبىر ەرەكشەلىگى، سىرتىندا ديامەترى 50 مەترلىك تاس ساقيناسى بار. قۇرىلىمىنا كەلەر بولساق، وبا ءۇش بولىكتەن تۇرادى. ءبىرىنشى قاباتى تاستان قالانىپ، ودان كەيىن توپىراقپەن قاپتالسا، سىرتى كايتادان تاستان ورىلگەن. ورتاسىندا تاستان قالانعان ارنايى تابىت بار. بۇل تاس تابىتقا وڭتۇستىك- شىعىس جاعىنان ۇزىندىعى 6 مەترلىك دالىزبەن كىرگەن. توناۋ بارىسىندا تابىتتىڭ تاستارى شاشىلعان. تەك شىعىس جاق قابىرعاسىندا ەكى قاتار قالاندىنىڭ سىلەمىن بايقاۋعا بولادى. ءمايىت جەر بەتىندە، تاس تابىتتىڭ ىشىنە جەرلەنگەن. ەدەنىنە قايىڭنىڭ توزىن توسەگەنى كورىنەدى. ءبىراق، بولشەكتەنىپ كەتكەن.

انتروپولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ العاشقى قورىتىندىلارىنا قاراعاندا، مۇندا 35-40 جاس ارالىعىنداعى، بويى 1,8 مەتر بولاتىن ەر ادام جەرلەنگەن. ومىرتقا جانە جىلىنشىك سۇيەكتەرىنەن كورىنەتىن بۇرعىلانعان تەسىكتەردەن مۇردەنىڭ بالزامدالعاندىعى بايقالادى. مۇردە تەز شىرىمەس ءۇشىن جىلىنشىكتىڭ ىشىندەگى ماي مەن جۇلىندى الىپ تاستاعان. بۇل، ارينە، سوعىس جاعدايىندا الىس جەردە قايتقان ادامدى وسىندا جەتكىزىپ جەرلەۋ ءۇشىن قاجەت بولعان نەمەسە قولباسشىمەن قوشتاسۋ ءراسىمى ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان دەگەن ويلارعا جەتەلەيدى. قورىم قۇرىلىسى جاعىنان ەرتە تەمىر داۋىرىندەگى جەتىسۋ ەسكەرتكىشتەرىنە ۇقساس. تاس تابىتقا باراتىن ءدالىز ىشىنەن قولا جەبەلەر، التىننان قۇيىلعان بۇعىلار مەن ءپىشىنى كەڭىردەك ىسپەتتى التىندار، ينەنىڭ كوزىندەي ۇساق التىننان جاسالعان اشەكەيلەر تابىلدى. تابىلعان جادىگەرلەر قورىمنىڭ ۋاقىتىن انىقتاۋدا نەگىزگى دالەل بولا الادى. بۇل وبا ب. ز. د. VII عاسىرلارعا ءتان، ياعني، ەرتە ساق زامانىنىڭ قۇندى مۇراسى.

- جالپى، شىعىس وڭىرىندەگى قورىمداردان بۇعى بەينەلەنگەن اشەكەيلىك التىن بۇيىمداردىڭ كوپتەپ تابىلۋىنىڭ سىرى نەدە؟

- بۇعى وبرازى ەرتەدەگى كوشپەلىلەر ومىرىندە ەرەكشە ماڭىزعا يە. تارباعاتايداعى بارلاۋ جۇمىستارى كەزىندە ەرتە ساق كەزەڭىنە جاتاتىن بۇعى بەينەلەنگەن جارتاس سۋرەتتەرى تابىلدى. ەلەكە سازىنان تابىلعان ءمۇيىزسىز، قۇلاقتارى ۇلكەن بۇعىلار بەيبىت ءومىردىڭ نىشانى بولسا كەرەك. بۇدان بولەك، شىلىكتىدە مۇيىزدەرى ورىلگەن بۇعىلار بەينەسىندەگى جادىگەرلەر، تارباعاتايداعى جارتاستاردا قۇستۇمسىقتى بۇعىلار سۋرەتتەرى بار. قۇستۇمسىقتى بۇعى بەينەلەرىندە باقسىلىقتىڭ نەگىزى كورىنىس تاپقان سياقتى. ويتكەنى، ونىڭ نەگىزگى وبرازى بۇعى- قۇس بولدى. بۇل اسپانداعى جوعارى الەم تۋرالى تۇسىنىكتىڭ دامۋىمەن ءبىر مەزگىلدە پايدا بولعان سەنىم. ياعني، باقسى- مەدياتور اسپانعا، كۇنگە جاقىن قۇس وبرازىن قابىلداعان جانە بۇعىنىڭ جىلدامدىعى جوعارعى الەمگە ۇشۋعا كومەكتەسۋشى رۋح رەتىندە قايتا جاڭعىرتىلعان دەپ تۇسىنگەن ءجون.

جالپى، ەلەكە سازى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ قۇندىلىعى زور. ساق مادەنيەتىنىڭ باستاۋى رەتىندە ماڭىزدى اشىلىمداردىڭ بولاتىندىعىنا كوزىمىز جەتەدى. ەلەكە سازىنىڭ باسقا ەسكەرتكىشتەردە كەزدەسە بەرمەيتىن ەرەكشەلىگى، تاريحي ساباقتاستىقتىڭ ۇزىلمەگەندىگىندە بولىپ وتىر. ەرتە ساق كەزەڭىنەن كونە تۇركى كەزەڭىنە دەيىنگى جەرلەۋ ءداستۇرىنىڭ كەزەڭ- كەزەڭىمەن ءبىر ەليتالىق پانتەونعا توپتاسۋى ۇلكەن عىلىمي جاڭالىق بولماق. ەلىمىزدەگى بىرەگەي ەسكەرتكىشتەرمەن ەنشىلەس ەلەكە سازىنداعى زەرتتەۋ جۇمىستارى كەلەر جىلى جالعاسىن تابادى. وسى جوباعا قولداۋ كورسەتكەن ءوڭىر باسشىلىعىنا ارحەولوگتار اتىنان العىس بىلدىرە وتىرىپ، عىلىمي تابىسىمىزدى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا ارنايتىنىمىزدى ايتقىم كەلەدى.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن دۋمان اناش، «ەگەمەن قازاقستان»، شىعىس قازاقستان وبلىسى