امانگەلدى ايتالى ورىس ءتىلىنىڭ وكتەمدىگىن نە جەڭە الاتىنىن ايتىپ بەردى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - وسىدان ءبىر- ەكى جىل بۇرىن ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ - قازاق ءتىلى قازاقستان حالقىن توپتاستىراتىن كۇش بولۋ كەرەك دەگەن ەدى.

ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، بۇل تاماشا باستاما ءالى كۇنگە دەيىن ءسوز كۇيىندە قالىپ وتىر. نەگە؟

وسى جانە قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى ءجاي- كۇيىنە قاتىستى باسقا سۇراقتارعا قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى امانگەلدى ايتالى جاۋاپ بەرەدى.

- ەڭ الدىمەن باردى بار دەپ ايتايىق. قازاق ءتىلىنىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءبىلىم، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، مادەنيەت، ونەر، ەكونوميكا، عىلىم، ساياسات، قورعانىس سالالارىندا ءورىسى كەڭەيدى. قازاق ءتىلى ءدىن سالاسىندا دا كەڭ ءورىس الدى. تەك قازاق تىلىندە بىرنەشە تەلەارنالار جۇمىس جاسايدى، تەرمينولوگيا سالاسىندا جۇيەلى جۇمىستار جالعاسۋدا. قازاق ءتىلى عىلىم تىلىنە دە اينالا باستادى، ول تىلدە ديسسەرتاتسيالار قورعالادى. قازاق ءتىلى باسقا تىلدەردەن، ەۋروپا، اسىرەسە، اعىلشىن، سونداي-اق اراب، تۇركى تىلدەرىنەن جاڭا سوزدەرمەن تولىقتى.

1991-1992 وقۋ جىلىندا قازاق تىلىندە بارلىق وقۋشىلاردىڭ 28 پايىزى وقىسا، قازىر بۇل كورسەتكىش 70 پايىزعا جەتتى. 2016 -جىلى 1 -سىنىپقا بارعان وقۋشىلاردىڭ 89 پايىزى قازاق مەكتەبىن تاڭداپتى. («انا ءتىلى»، №40, 6-12 قازان، 2016 -جىل.)

ءبىراق 2013 -جىلعى 18-ساۋىردە ەلباسى جارلىعىمەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ 2020 -جىلعا دەيىنگى دامۋ تۇجىرىمداماسىندا حالىقتى بىرىكتىرۋشى فاكتوردىڭ كەپىلى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىك ءتىلدى جەكەلەگەن ەتنوس وكىلدەرىنىڭ تومەن دەڭگەيدە بىلۋىنە، وسىنىڭ سالدارىنان مەملەكەتتىك سايكەستىك پەن ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋ تەتىكتەرىنىڭ السىرەۋىنە اسا نازار اۋدارىلعان.

مۇنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار.

- سولاردى اتاپ وتسەڭىز...

- ەڭ الدىمەن، تاريحي جانە دەموگرافيالىق فاكتورلارعا نازار اۋدارايىق.

قازاقتار دا ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ وكپە تۇسىندا تۇردى. رەسەي يمپەرياسىندا تۇڭعىش حالىق ساناعى 1897 -جىلى جۇرگىزىلگەن، تۇركىستان ولكەسىن ەسەپتەمەگەندە، قازاقتار سانى 81,9 پايىزدى، ورىستار 10,15 پايىزدى قۇراعان، قالعانى باسقا دا ۇلت وكىلدەرى بولعان.

ودان ءارى 1959 -جىلعا دەيىن قازاقتاردىڭ ۇلەسى ءوز ەلىندە ازايا بەرەدى: 1920 -جىل -58,5 پايىز ، 1939 -جىل - 37,8 پايىز، 1959 -جىل -30 پايىز بولعان.

1970 -جىلدان باستاپ، قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى از دا بولسا وسە باستاپ، 32,5 پايىزىن قۇرايدى، 1979 -جىلى بۇل كورسەتكىش 35,5 پايىزعا جەتكەن.

1991 -جىلى تاۋەلسىزدىك العان تۇستا قازاقتار ەل حالقىنىڭ نەبارى 40 پايىزىن قۇرادى.

ون ادامنىڭ تورتەۋى عانا قازاق بولدى، سول ءتورت قازاقتىڭ بىرەۋى قازاق ءتىلىن ءجوندى بىلمەدى.

قازاقستان ورىستانعان، سلاۆياندانعان، حريستيان الەمىنىڭ جالعاسى بولدى. سوندىقتان قازاقتاردى ورىسقول دەپ وزبەك، تاجىك، تۇرىكمەندەرمەن سالىستىرۋ ورىنسىز.

ءبىزدىڭ بىرنەشە ۇرپاقتىڭ تىلىمەن بىرگە رۋحى دا ورىستاندى.

- ال قازىرگى جاعدايدى قالاي باعالاۋعا بولادى؟

- 2009 -جىلعى ساناق ناتيجەسىنە قاراساق، جاعداي جاقسارعان سىڭايلى، قازاقتاردىڭ 98,3 پايىزى اۋىزەكى ءسوزدى تۇسىنەدى، 95,4 پايىزى قازاقشا ەركىن وقيدى، 93,2 پايىزى ەركىن جازادى. بۇل دەرەكتەر دە سەنىمسىزدىك تۋعىزادى جانە ومىردە ولار دالەلدەنە بەرمەيدى.

كوپتەگەن اتا-انالار، اسىرەسە، جاستار، ءتىلى شىقپاعان بالالارىنا دەيىن وزدەرى انا ءتىلىن شالا بىلسە دە، قازاق ءتىلىن بىلەدى دەپ جازدىرعان. بۇل جەردە ۇلتتىق پسيحولوگيالىق فاكتوردىڭ دا ىقپالى بار، ۇيالعاننان انا ءتىلىمدى بىلەم دەگەندەر كوپ.

سوندىقتان دا قازاقستاندىق ورىس دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ 25,3 پايىزى قازاق ءتىلىن تۇسىنەدى، 8,8 پايىزى وقي الادى، 6,3 پايىزى جازادى دەگەندە كۇدىك تۋعىزادى. سوڭعى كەزدە ورىستار اعىلشىن تىلىنە ارتىقشىلىق بەرە باستاعان: بۇل ءتىلدى ولاردىڭ 12,6 پايىزى تۇسىنەدى، 7,8 پايىزى ەركىن وقيدى، 5,6 پايىزى جازادى.

ەكىنشى ءبىر ۇلكەن فاكتور - ەلىمىزدەگى دياسپورالاردىڭ وكىلدەرى ءالى دە وزدەرىنىڭ، نە ۇرپاقتارىنىڭ تاريحي وتاندارىنا قونىس اۋدارعانىن قالايدى.

ماسەلەن، «ءسىز، ءوز بالالارىڭىزدىڭ بولاشاعىن قازاق ەلىمەن بايلانىستىراسىز با؟» - دەگەن ساۋالعا، قازاقتاردىڭ 96,9 پايىزى، ورىستاردىڭ 53,5 پايىزى، باسقا دياسپورا وكىلدەرىنىڭ 78,5 پايىزى - «ءيا» دەپ جاۋاپ بەرگەن.

ياعني، ورىستاردىڭ 46,5 پايىزى ۇرپاقتارىنىڭ بولاشاعىن تاريحي وتانىمەن، ياعني، رەسەيمەن نەمەسە باسقا دا ەلدەرمەن بايلانىستىرادى.

دەموكراتيالىق قوعامدا قولايلى ەل، قونىس، جۇمىس تاڭداۋ - ءار جەكە تۇلعانىڭ، وتباسىنىڭ قۇقى. ولار ءۇشىن قازاقستان ءالى دە وتان ەمەس، سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋگە تالپىنىس جوق.

- قازاق تىلىنە قاجەتتىلىكتى تۋدىرۋ، وعان دەگەن سۇرانىستى ارتتىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

- ەڭ باستىسى، قازاقتاردىڭ شىنايى ۇلتتىق نامىسى تومەن. «قازاق امان بولسا، قازاق ءتىلى ولمەيدى» دەگەنمەن كەلىسە بەرۋ قيىن. قازاق امان بولسىن، ءبىراق ورىسشا سويلەپ، جازىپ كەتپەۋىنە كەپىلدىك جوق.

بۇگىن ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگى قازاقتاردىڭ ونى قازاق تىلىنەن جوعارى دەڭگەيدە مەڭگەرمەۋى سالدارىنان ورىن الىپ وتىر. ونى دياسپورا وكىلدەرى دە جاقسى ءبىلىپ وتىر.

ورىسشا وكتەمدىكتى تەك قازاقتىڭ نامىسى جەڭەدى.

قازاقتىڭ ءتىلىن، ءبىر جاعىنان، ۇلتتىڭ نامىسى قامشىلاسا، ەكىنشى جاعىنان، مەملەكەت قولداۋى دا مىقتى بولۋى كەرەك. قازاق تىلىنە سۇرانىس تۋعىزباي بولمايدى. قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى تۇراتىن اتىراۋ، قىزىلوردا تاعى باسقا وبلىستاردا اۋدارماشىلارسىز جۇمىس جاسايتىن مۇمكىندىك بار.

جۇمىسقا قابىلدانعاندا، لاۋازىمدى قىزمەتكە تاعايىندالعاندا قازاق ءتىلىنىڭ، باسقا ۇلت وكىلدەرىنە ەمەس، قازاقتارعا مىندەتتى بولماۋى ءبىرقاتار اتا- انالار مەن جاستار اراسىندا قازاق ءتىلىن ءبىلۋدىڭ قاجەتتىگى تۋرالى ءارتۇرلى وي تۋعىزىپ وتىر.

كادرلاردى ىرىكتەۋ مەن تاعايىنداۋ ماسەلەسىندە ولاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋى مەن ەلدىك ۇستانىمىنا نازار اۋدارۋدىڭ ورنى بولەك.

دەموگرافيالىق ءۇردىس تە بۇگىن قازاققا جۇمىس جاساپ وتىر. ورىس حالقى 1989 -جىلى 37,4 پايىز، 1999 -جىلى - 30 پايىز، 2009 - جىلى - 23,7 پايىزدى قۇرادى. بۇل تابيعي وسىمگە جانە باسقا ەلدەرگە قونىس اۋدارۋعا بايلانىستى.

ەرتەڭ ەلىمىزدە قازاقتار 75-80 پايىزدى قۇراپ، ءبىراق ورىسشا سويلەپ، ءىس قاعازدارىن ورىسشا تولتىرساق، ەل ىشىنەن شي شىعىپ كەتۋى مۇمكىن.

سوندىقتان، بۇگىن بارلىق مۇددەلەردى ۇيلەستىرەتىن تىلدىك، ۇلتتىق ساليقالى، ساياسي يدەولوگيا قاجەت.

2016 - جىل

365info.kz