قىپشاق ءتىلىنىڭ قۇدىرەتى
VIII عاسىردا الۋان ءتىلدى اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىندا شىعىس ەۋروپانىڭ سلاۆيان حالىقتارى پولوۆەتستەر نەمەسە پەچەنەگتەر، باتىس ەۋروپانىڭ لاتىن ءتىلدى حالىقتارى قۇماندار.
شىعىستا - قىپشاقتار، كەيىنىرەك اراب ەلدەرىندە ماملۇكتەر دەپ اتاعان تايپا پايدا بولدى. العاشقى رەت قىپشاق ەتونيمى سەلەنگاداعى 759 - جىلى جازىلعان تاستا كەزدەسەدى. نەگىزىنەن قىپشاق تايپالارىنىڭ 5 توبى بار. سونىڭ ءبىرى قازاقستان- ورال بويى قىپشاقتارى بۇعان ساق جانە ەدىل- جايىق توبى دا كىرەدى.
ل. گۋميليەۆتىڭ Ⅺ عاسىردا تۇركىلەردىڭ اسا ءىرى ەتنوس رەتىندە تاريح سانىنان شىعىپ قالعاندىعى جونىندەگى تۇجىرىمى بەلگىلى. ءدال وسى كەزدە ولاردىڭ ورنىن قىپشاقتار باسادى. ول العاش پارسى اقىنى ناسير- ي حۇسراۋدىڭ داستانىندا (1030 ج.) اتالادى. ورىس جىلنامالارىندا «قىپشاق دالاسى» دەپ شىعىستا ەدىلگە، باتىستا دنەپرگە دەيىن سوزىلىپ جاتقان جەرلەردى اتاعان. ءىس جۇزىندە قىپشاقتار قونىسى كارپات تاۋلارىنىڭ ورماندى بوكتەرلەرىنە دەيىن جەتكەنى تاريحي دەرەكتەردەن ءمالىم.
ەندى قىپشاق ءتىلىنىڭ ۇستەم بولعاندىعىنىڭ دالەلىن كەلتىرسەك: دەشتى قىپشاق ەۋروپاداعى تەڭىز جولدارىنان تاۋەلسىز بولعان العاشقى ەل بولدى. ونىڭ ءوز زاڭدارى مەن ەرەجەلەرى، تۇركى ءتىلى ۇستەمدىك ەتتى. ۆيزانتيا مەن سكيفيادا ءىس- قاعاز بەس عاسىرعا جۋىق وسى تىلدە جۇرگىزىلدى. ەگەر قازىردە اعىلشىن ءتىلى حالىقارالىق ءتىل بولسا، XVI- XVII عاسىرلاردا شىعىس ەلدەرىنە بارعىسى كەلەتىن ەۋروپالىقتار مەملەكەت ارالىق ءتىل ءرولىن اتقارعان قىپشاق ءتىلىن بىلۋگە مىندەتتى بولعان. تۇركى تىلدەرىنىڭ نەگىزگى بولىگىنىڭ ءتۇپ تامىرى - قىپشاق تىلىندە وسىدان 700 جىل بۇرىن التاي مەن دۋناي اراسىن مەكەندەگەن حالىقتىڭ ءبارى سويلەگەن. ءتىپتى سۇلتان بەيبارىس بيلەگەن تۇستا بۇل ءتىل مىسىردا دا قولدانىستا بولعانى تاعى ءبىر دالەل.
التىن وردا داۋىرلەپ تۇرعان كەزدە قىپشاق ءتىلىن بىلمەگەن ادامنىڭ كۇن كورۋى قيىن بولعان. وسى جونىندە ءبىر جازبا ەسكەرتكىشتىڭ قولتاڭباسىنا كوز جۇگىرتسەك كەفەدە تۇراتىن ءبىر ساۋداگەر بالاسىنا ۇلكەن ءىسىن ميراس ەتە وتىرىپ، ۇلى جىبەك جولىندا قالاي ساۋدامەن اينالىسۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتە كەلە، ۇلىنا بىلاي دەپ جازادى: «جىبەك جولىنا كەرۋەنىڭمەن اتتانباس بۇرىن الدىمەن ساقالىڭدى ءوسىرىپ، شاشىڭدى تاقىرلاپ الىپ، قىزمەتشى جانە ەكى كۇڭ جالداپ جانە قىپشاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ءتيىستىسىڭ».
قىپشاق ءتىلىنىڭ ماڭىزى وسىدان- اق اڭعارىلماي ما؟ قىپشاق تىلىندەگى ەڭ العاشقى كىتاپ 1588 -جىلى لۆوۆتا شىققان، ول كادىمگى ادامدارعا ارنالعان دۇعالار. داۆيد پاتشا ورتا عاسىردا گرۋزيندەر مەن ارميانداردى بيلەپ تۇرعان تۇستا 40 مىڭ قىپشاقتى جالدامالى جاۋىنگەر رەتىندە الدىرعان، ول اسكەرلەر كاۆكازدا تۇراقتاپ قالعان. بۇدان تۇيەتىن وي تاۋ حالىقتارى اراسىندا، اسىرەسە ءازىربايجان حالقىندا قىپشاق ديالەكتىسى بار. تاعى ءبىر دالەل ماملۇكتەر بيلىك باسىنا كەلگەننەن كەيىن، 1517 - جىلدان باستاپ 1811 - جىلعا دەيىن مىسىردا قىپشاق ءتىلى اراب تىلىمەن تەڭ قولدانىلعان.
قىپشاقتار ورتا عاسىرلاردا يران، اۋعانستان، ءۇندىستان، حالىقتارىمەن تىعىز رۋحاني- مادەني- ەكونوميكالىق قارىم- قاتىناستا بولعان. ولار مىسىردا عانا ەمەس، اتى اتالعان ەلدەردە دە تۇرىپ، ولاردىڭ ساياسي ومىرىنە بەلسەنە ارالاسقان. بالكىم، ۇزاق جىلدار بويى ءۇندىستانعا بيلىك جۇرگىزگەن زاحير- اد- دين بابىر «قىپشاق بەكىنىسى»، «قىپشاق اسۋى»، «قىپشاق قىراتى» دەگەن اتاۋلاردى بەكەرگە قولدانباعان بولار.
داڭقى الىسقا كەتكەن قىپشاقتاردىڭ ءبىرى بالح قالاسىندا 1695 - جىلى تۋعان قوجامقۇل بەك بالحي (قىپشاق حان) بولىپ تابىلادى. ول «تاريح- ي- قىپشاق» (قىپشاقتار تاريحى) كىتابىنىڭ اۆتورى رەتىندە ءمالىم. بۇل ەڭبەكتىڭ قۇندىلىعى وندا XV- XVI ع. ع. قازاق تايپالارى تۋرالى، ءامىر تەمىر، ۇلى موعولدار، شايبانيدتار جانە ت. ب. ءۇرىم- بۇتاعى تۋراسىندا مالىمەتتەر كەلتىرىلۋىندە جاتىر. اتالعان شىعارمانىڭ قولجازباسىنىڭ ءارتۇرلى نۇسقالارى بۇگىندە لوندوندا، پاريجدە، تاشكەنتتە جانە سانكت- پەتەربۋرگتىڭ شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالارى قورىندا ساقتاۋلى.
قىپشاق ءتىلىنىڭ كەلەسى قۇدىرەتى «كودەكس كۋمانيكۋس» XIII- XIV ع. ع. دۇنيەگە كەلگەن العاش جازبا. ول 164 بەتتەن تۇراتىن قىپشاقتار حالقىنىڭ سوزدىگى. وسىعان بايلانىستى ءبىر دەرەكپەن بولىسسەك 1362 -جىلدىڭ تامىزىندا قايتا ورلەۋ ءداۋىرىنىڭ اتاقتى اقىنى فرانچەسكو پەتراركا ۆەنەتسياداعى اۋليە ماركتىڭ حرامىنا كوپ كىتاپ سىيعا تارتادى. ولاردىڭ ىشىندە VIII- IX ع. ع. قولجازباسى دا بولعان. مۇقاباسىندا لاتىنشا «Codex Cumanicus» (كودەكس كۋمانيكۋس) دەگەن جازۋ بار، ءبىراق اۆتورى كورسەتىلمەگەن. مامانداردىڭ پىكىرىنشە، بۇل كىتاپ قارا تەڭىز ماڭىنداعى قىپشاقتاردىڭ قالامىنان تۋىنداعان.
تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، «قىپشاق» جانە «قازاق» دەگەن ۇعىمداردىڭ قاتار شىققانىن بايقايمىز. ارينە «قازاق» سوزىنە قاتىستى سان قيلى پىكىرلەر بار، دەگەنمەندە دەشتى قىپشاقتىڭ التايدان دۋنايعا دەيىنگى الىپ جاتقان كەڭ بايتاق قازاق جەرى ەكەندىگىنە ەشكىمنىڭ كۇمانى جوق.
داۋلەت ىزتىلەۋ