بەيبارىس پەن بەركە حان
بەركە - دۇنيەنى ءدۇر سىلكىنتكەن شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى. التىن وردانىڭ ءامىرشىسى. بەيبارىس قىپشاق دالاسىنان قۇل بولىپ كەتىپ، بۇكىل اراب جازيراسىن (مىسىر، يەمەن، حيجاز (بۇگىنگى ساۋد ارابياسى جانە سيريانى بيلەدى) ۋىسىندا ۇستادى.
1240 - جىلداردان باستاپ قىپشاقتار التىن وردا مەملەكەتىنە باعىندى. شىڭعىس حانعا قارسى شايقاستا جەڭىلىس تاپقان قىپشاقتار تۇتقىنعا ءتۇستى، ولاردىڭ ۇرپاقتارى قۇلدىق قامىتىن كيدى. قۇلدىققا ساتىلىپ، سوناۋ اراب جەرىنەن ءبىر- اق شىقتى. ەدىلدىڭ بويىنان كەتكەن سول قۇلدار - كەيىنگى سۇلتاندار ماملۇك سۇلتاندىعىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى. الايدا ول سۇلتاندار تۋعان توپىراعىن ۇمىتقان جوق. بەيبارىس سۇلتان ءنىل جاعاسىندا ماملۇك سۇلتاندىعىن قۇرعاننان كەيىن ءوزىنىڭ قانداستارى - قىپشاقتارمەن دوستىق بايلانىس قۇرۋعا اسىقتى.
ءسويتىپ، ەدىل بويىن جايلاعان التىن وردا مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىسى بەركە حانعا دوستىق ءىلتيپاتى رەتىندە ءتۇرلى سىيلىقتار جولداپ، اسكەري وداق قۇرۋعا ۇسىنىس جاسادى. بۇل اسكەري وداق يراننىڭ ەلحانى قۇلاعۋعا قارسى باعىتتالدى. نەگىزىندە، بەركە مەن قۇلاعۋ شىڭعىس حاننان تاراعان نەمەرە اعايىندار ەدى. الايدا بەركە يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن، قۇلاعۋدىڭ مۇسىلمان قالالارىن قيراتىپ، جازىقسىز مۇسىلمانداردى قان قاقساتقانىن قالامادى.
قۇلاعۋ بەيبارىستىڭ دا جاۋى بولاتىن. بەيبارىس ءامىر كەزىندە- اق، اين- جالۋت شايقاسىندا قۇلاعۋعا قارسى سوعىستى. ول كەزدە موڭعولداردىڭ قولىن كەتبۇعا نويان باسقاردى. كەتبۇعانىڭ قولى باعدات، حالەب، داماشىق قالالارىن الىپ، مىسىرعا قاۋىپ ءتوندىردى. الايدا بەيبارىس ءامىر باستاعان ماملۇكتەرگە قارسى تاباندىلىق تانىتا الماي، سوڭىندا كەتبۇعا قان قۇشتى. مىسىر سۇلتاندىعى مەن التىن وردا مەملەكەتى اراسىنداعى ديپلوماتيالىق بايلانىس، مىنە وسى قۇلاعۋعا قارسى قول بىرىكتىرۋدەن باستالدى.
بەيبارىس قۇلاعۋدىڭ شابۋىلىن بەركەمەن وداقتاسۋ ارقىلى قايتارعىسى كەلدى. يبد ابد ءاز- ءزاحيردىڭ جازۋىنشا، بەيبارىس بەركەنىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن العا تارتىپ، مۇسىلمانشىلىقتى جايۋ ءۇشىن وزگە دىندەگى تۋىسى قۇلاعۋعا قارسى شايقاسۋ قاجەتتىگىن ايتتى. حاتىنىڭ سوڭىندا «يسلام تەك انت بەرۋدەن تۇرمايدى، ءدىن ءۇشىن سوعىس - ونىڭ باستى تىرەگى» دەپ تۇيىندەدى. بەيبارىستىڭ التىن وردامەن بايلانىسىنىڭ ەكىنشى سەبەبى، ارينە وتانىنا دەگەن ساعىنىشتان تۋىندادى.
ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىستى باسىندا كوپەستەر جۇرگىزدى. بەيبارىس سۇلتان بەركە حانعا جولداعان ەڭ العاشقى حاتىن 1261 -جىلى وسى كوپەستەر ارقىلى جولدادى. كوپەستەرمەن بىرگە بەيبارىستىڭ ورداسىنا ديپلوماتيالىق بايلانىس قۇرۋعا ۇمتىلعان وردالىقتار وتريادى كەلدى. ماملۇكتەر ولاردى قۇشاق جايا قارسى الدى. وسىدان كەيىن بەيبارىس التىن ورداعا ءامىر سەيفەددەن قۇشاربەك پەن زاڭگەر مادجيد اد- دين باستاعان رەسمي ەلشىلەرىن جىبەردى. ولارعا التىن وردالىق ەكى ساردار سەرىك بولىپ قوسىلدى. ەلشىلەرىنە ۇستاتقان ەكىنشى حاتىندا دا بەيبارىس بەركەنى ءدىن ءۇشىن بىرلەسىپ شايقاسۋعا ۇگىتتەدى.
ەلشىلەر 1261 -جىلدىڭ قاراشاسىندا نىلدەن ەدىلگە باعىت تۇزەدى. ولار ۆيزانتياعا جەتكەندە الدارىنان بەركەنىڭ مىسىرعا باعىت العان ەلشىلەرى شىقتى (ەكى جاقتىڭ ەلشىلەرى دە ءوز باعىتتارى بويىنشا جۇرە بەردى).
بەركەنىڭ ماملۇك ەلشىلەرىن قالاي كۇتىپ العانىن ءال- مۋفاددال جاقسى باياندايدى. ونىڭ جازۋىنشا، ەلشىلەر ساراي ادەبىن ساقتاي وتىرىپ، ءيىلىپ تاعزىم قىلىپ، بەركە حانعا بەيبارىس سۇلتاننىڭ حاتىن تابىستادى. سوسىن حان ەلشىلەردى ءوزىنىڭ وڭ قاپتالىنا وتىرعىزىپ، باس قاديگە حاتتىڭ ءماتىنىن تۇرىكشەگە اۋدارتقان، ونى باس ءۋازىر داۋىستاپ وقىپ بەردى. سوڭىرا ەلشىلەرگە ارناپ داستارقان جايىلىپ، قىمىز، ەت جانە بالىق ۇسىندى. بەركەنىڭ جۇبايى جيدەك حاتۋن حان شاتىرىنىڭ جانىنان ەلشىلەرگە ارناپ جەكە شاتىر تىككىزدى. بۇل ەلشىلەر ەدىلدىڭ جاعالاۋىندا ءبىر ايداي تۇراقتادى. قايتارىندا ولارعا التىن بۇيىمدار ۇسىنىپ، ۇستەرىنە زەرلى شاپان جاپتى. مىسىر سۇلتانىنا دالا سايگۇلىكتەرىن، قىران قۇستارىن، قارۋ- جاراقتاردىڭ ءتۇر- ءتۇرىن سىيعا تارتتى. بەركە حان بەيبارىس سۇلتانعا ارناپ جاۋاپ حاتىن جازىپ، اربۇعى، ورتەمىر جانە ۇناماس دەگەن ەلشىلەرىن قوسىپ جىبەردى.
بەيبارىس سۇلتان دا بەركەنىڭ ەلشىلەرىن ءسان- سالتاناتپەن قابىلدادى. ول بەركەنىڭ الدىڭعى جىبەرگەن ەكى ەلشىسى - ءامىر جالال اد- دين يبن ءال- كادي مەن شەيح نۇر اد- دين اليگە قوسا، كەيىنگى التىن ورداعا اتتانعان ەلشىلەرىنە قوسىپ جىبەرىلگەن ءۇش ەلشى - اربۇعا، ورتەمىر جانە ۇناماستىڭ بەسەۋىن بىرگە قابىلدادى. بەركە ەلشىلەرىنە بەرگەن حاتىندا بەيبارىستىڭ قۇلاعۋعا قارسى قول بىرىكتىرۋ تۋرالى ۇسىنىسىن قولدايتىنىن جازدى. بۇعان سۇلتاننىڭ كوڭىلى جايلانىپ قالدى. ول التىن وردالىق ەلشىلەرگە سىي- قۇرمەتتىڭ ءبارىن جاسادى. ەلشىلەر مەككە، ءمادينا قالالارىندا قۇلشىلىقتارىن وتەدى. يبن ابد از- ءزاحيردىڭ جازۋىنشا، بەيبارىس وردالىق ەلشىلەردى قايتار جولعا قامداي وتىرىپ، بەركەگە دەگەن قۇرمەتى رەتىندە ۆەنەتسياندىق ماتالار، ليەۆكاندتىق كىلەمدەر، فرانكتەردىڭ دۋلىعالارى، باعالى كيىم- كەشەكتەر، ىدىستار مەن شىراعداندار، قارۋ- جاراقتار مەن سىرتى قىزىل اتلاسپەن قاپتالعان تەرى قوراپشاعا سالىنعان قۇران كىتابىن سىيعا تارتتى (ءامين ءال- حولي بۇل حازىرەتى وسماننىڭ ءوز قولىمەن كوشىرىلگەن قۇرانى دەگەن). سونىمەن قاتار ءپىل سۇيەگى مەن قارا اعاشتان جاسالعان، كۇمىسپەن كومكەرىلگەن تۇعىر سىيلادى. وعان قوسا التىن وردادا كەزدەسپەيتىن جانۋارلاردى، اتاپ ايتقاندا ءپىل، مايمىل، كەرىك، زەبرا، تۇتىقۇستاردى جىبەرگەن. ولاردى كۇتىپ- باپتاۋ ءۇشىن قىزمەتشىلەر قوستى. بەيبارىس بەركەگە دەگەن قۇرمەتىن وسىلايشا بىلدىرگىسى كەلدى.
وسىدان باستاپ ەكى ەل اراسىنداعى ديپلوماتيالىق جانە ساۋدا بايلانىسى ەداۋىر قارىشتادى. بەيبارىس پەن بەركە ءنىل مەن ەدىلدىڭ اراسىنا التىن كوپىر تۇرعىزدى. التىن وردادان اراب دالاسىنا قىپشاق تۇلپارلارى جەتكىزىلدى. وردانىڭ قارۋ- جاراقتارى ماملۇكتەردىڭ قولىنان تابىلدى. مىسىرلىقتار ۇستەرىنە قىپشاق شەكپەنىن، باستارىنا تاقيا كيەتىن بولدى. ەلدە شىعىس ماتالارى كوبىرەك كورىنىس تاپتى.
قىپشاقتار الىستاعى مىسىردى كوردى. 1300 -جىلى مىسىرداعى قىپشاقتاردىڭ سانى ميلليونعا جەتتى. ولاردىڭ كوبى قۇلاعۋدان قىسىم كورىپ، بەيبارىستىڭ ەلىن پانالاعان قىپشاقتار بولاتىن. كايردا قىپشاق اۋداندارى بوي كوتەردى. بريتان شىعىستانۋشىسى ستەنلي لەن- پۋل 1901 -جىلى لوندوننان شىققان مىسىر تاريحىنا ارنالعان History of Egypt in the Middle Ages كىتابىندا ءنىلدىڭ جاعاسىندا كيىز ۇيلەر تىگىلىپ، قىمىز ىشىلگەنىن جازعان. مىسىردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى اراب ەمەس، قىپشاق ءتىلى بولدى. بيلىكتەن دامەلەنگەن ارابتاردىڭ ءوزى قىپشاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ۇمتىلدى. ءتىپتى، قالاۋىن سۇلتان اراب ءتىلىن بىلمەدى.
قىپشاقتار ارقىلى اراب دالاسىنا ياسى، ياعني جاساق زاڭى كەلدى. سەبەبى، بۇرىن مۇندا تەك شاريعات زاڭى عانا بار بولاتىن. بەيبارىس وسى جاساق پەن شاريعات زاڭدارىن قاتار ۇستاندى. شاريعاتتا اسكەري نورمالار از بولعاندىقتان، جاساق زاڭىن اسكەري قاتىناستا باسشىلىققا الدى.
مىسىرعا قىپشاقتار ارقىلى ۇلتتىق ورنەكتەر باردى. اتاپ ايتقاندا، مەشىتتەر مەن عيماراتتار قابىرعاسىنان كوشپەلىلەردىڭ قوشقار ءمۇيىز ويۋى كورىنىس تاپتى.
بەيبارىسپەن وداقتاسۋ بەركە ءۇشىن دە پايدالى بولدى. التىن وردا جۇرتى مۇسىلمانداندى. بەركەنىڭ كەزىندە ەل تۇگەلدەي يسلام دىنىنە مويىن بۇردى. جيدەك حاتۋننىڭ بۇيرىعى بويىنشا ناماز وقيتىن مەشىت- شاتىرلار تىگىلدى. دەگەنمەن، بۇل دالادا بەركەگە دەيىن دە يسلامدى قابىلداعان جۇرتتاردىڭ بولعانى انىق. الايدا بەركە يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە جوعارى كوتەردى. يسلام ءستيلى بويىنشا ساراي قالاسىن سالدىرىپ، ول قالادا كوپتەگەن مەشىتتەر مەن مونشالار تۇرعىزدى.
بەيبارىس بەركەنىڭ قىزىنا ۇيلەندى. ءسويتىپ، التىن وردا حانىنىڭ كۇيەۋ بالاسى بولىپ شىعا كەلدى. بۇل تۋرالى زەرتتەۋشى ۆ. بارتولد جازدى. وسى نەكەدەن بەيبارىستىڭ مۇراگەرى بەركە (ەكىنشى اتى سەيىت) دۇنيەگە كەلدى. تەك بەيبارىس قانا ەمەس، وسى كەزدە كوپتەگەن ماملۇكتەر مەن وردالىقتار ءبىر- بىرىمەن قۇدالاسىپ، قىز الىسىپ، قىز بەرىستى. سەبەبى، ماملۇكتەر مەن وردالىقتار ءبىر اتادان تاراعان قىپشاقتار بولاتىن. سول سەكىلدى قالاۋىن سۇلتاننىڭ ۇلى مۇحاممەد سۇلتان وزبەك حاننىڭ جاقىن قارىنداسىنا ۇيلەندى. وسىلايشا، ەكى ەل اراسىندا تەك ساياسي عانا ەمەس، تۋىستىق تا بايلانىس ورنادى.
بەيبارىس پەن بەركە قۇلاعۋ قولىن جەڭگەننەن كەيىن، ءنىل مەن ەدىل اراسى ودان سايىن جاقىنداي ءتۇستى. ءتىپتى بەيبارىس مەككەدەگى جانە باسقا دا مەشىتتەردە بەركە حان ءۇشىن دۇعا جاساتتى. قۇتبا كەزىندە دە بەيبارىس سۇلتاننان كەيىن بەركەنىڭ اتى اتالاتىن بولدى. بەركە حان 1266 -جىلى دۇنيەدەن ءوتتى. ءوز كىندىگىنەن ۇلى بولماعاندىقتان، التىن وردانىڭ بيلىگى باتۋ حاننىڭ نەمەرەسى موڭكە تەمىرگە اۋىستى. 1267 -جىلى بەيبارىس سۇلتان موڭكە تەمىرگە بەركە حاننىڭ دۇنيەدەن وتۋىنە بايلانىستى كوڭىل ايتۋ حاتىن جولداپ، ءوزىن تاققا وتىرۋىمەن قۇتتىقتادى.
بەركە دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن دە مىسىر مەن التىن وردا دوستىعى اجىراعان جوق. موڭكە حان بەركەنىڭ جولىن ۇستانىپ، ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىستى نىعايتتى. بۇل تۋرالى يبن كاسير: «ول (موڭكە) بەركەنىڭ سارا جولىن جالعادى، اللاعا ماداق بولسىن!» دەپ جازدى. موڭكە ەكى رەت مىسىرعا ءوز ەلشىلىگىن جىبەرىپ، بەيبارىس سۇلتاننان قۇلاعۋدىڭ ۇلى اباقاعا قارسى كومەك قولىن سوزۋدى سۇراعان. ال بەيبارىستىڭ ەلشىلەرى موڭكەنىڭ سارايىنا 1273 -جىلدىڭ كوكتەمىندە كەلدى.
1277 -جىلى بەيبارىس سۇلتان دۇنيەدەن ءوتتى. ونىڭ ورنىنا بەيبارىستىڭ ۇلى بەركە سۇلتان تاققا وتىردى. بەركە سۇلتان دا موڭكەمەن بايلانىستى ۇزبەدى. 1280 -جىلى ەلشىلەرىن جىبەردى. موڭكەگە عانا ەمەس، قولباسشى نوعايعا، حاننىڭ جاقىندارىنا سىيلىقتار بەرىپ جىبەردى. الايدا ەلشىلەر التىن ورداعا جەتكەندە موڭكە باقيلىق بولىپ، بيلىك تودە- موڭكەگە كوشتى.
بەيبارىس ۇلىنىڭ نوعايعا سىيلىق ۇسىنۋى بەكەر ەمەس. سەبەبى، بەيبارىس پەن بەركە قالاعان ەكى ەل اراسىنداعى التىن كوپىردى نىعايتقان وسى نوعاي بولاتىن. جوشى حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى بولسا دا نوعاي حان تاعىنا وتىرا المادى. الايدا التىن وردانىڭ سىرتقى جاۋلاردان قورعاپ، مەملەكەتتىڭ ءوسىپ- وركەندەۋىنە ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى. دەرەكتەردە نوعايدىڭ بەيبارىس سۇلتانمەن حات الماسىپ تۇرعانى ايتىلادى. سول حاتتارىنىڭ بىرىندە نوعاي ءوزىنىڭ بەركە حاننىڭ جولىن ۇستانىپ، يسلام ءدىنىن قابىلداعانىن جازعان.
تودە- موڭكەنىڭ كەزىندە نوعاي التىن وردانىڭ مىسىرداعى تۇراقتى ەلشىسى بولىپ تاعايىندالىپ، ءنىل جاعاسىندا بىرەر ۋاقىت تۇراقتاعان. بۇل كەزدى يبن ءال- فۋرات 1282 -جىل دەپ كورسەتەدى. وسىلايشا، نوعاي ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىستىڭ نىعايۋى ءۇشىن تەر توككەن مەملەكەتتىك قايراتكەر بولدى.
بەركەدەن كەيىن مىسىرمەن بايلانىسىن موڭكە تەمىر مەن تودە- موڭكە قالاي جالعاسا ودان كەيىنگى التىن وردا بيلەۋشىلەرى توقتا مەن وزبەك حاندار دا سولاي جالعادى. بەيبارىستان كەيىن بيلىككە كەلگەن قالاۋىن جانە ونىڭ ۇلى مالىك سۇلتاندار التىن وردا بيلەۋشىلەرى بولعان توقتا جانە ونىڭ نەمەرەسى وزبەك حاندارمەن ەلشى الماستى. وزبەكتىڭ كەزىندە التىن وردانىڭ بارلىق مەشىتتەرىندە ءوزىنىڭ اتىنان كەيىن مالىك سۇلتاننىڭ اتىن اتاپ، دۇعا قىلۋ ادەتكە اينالدى. ال وزبەكتىڭ ۇلى جانىبەكتىڭ كەزىندە مىسىر سۇلتاندىعىمەن بايلانىس الدىڭعى حان- سۇلتانداردىڭ كەزىندەگىدەي قارقىندى بولعان جوق. جانىبەكتىڭ ۇلى بەردىبەكتىڭ كەزىندە دە مىسىرمەن بايلانىس ءۇزىلدى. سەبەبى، التىن وردادا، مىسىردا ىشكى تاق تالاسىنان تۋىنداعان توڭكەرىستەر كوبەيدى. سول تارتىس سالدارىنان بەردىبەك حان قازا تاپتى. وزبەك حاننىڭ ۇلى توقتامىس بيلىككە كەلگەننەن كەيىن عانا مىسىرمەن اراداعى بايلانىس قايتا گۇلدەندى. توقتامىس حان بارقۇق سۇلتانمەن ديپلوماتيالىق وداق قۇرسا، مۇحاممەد حان (توقتامىستىڭ اعاسى) بارىسباي سۇلتانمەن دوستىق بايلانىستا بولدى. ەكى ەل اراسىنداعى ەلشىلىك 1438 -جىلى عانا تولىقتاي ءۇزىلدى. 177 جىلعا سوزىلعان ەكى ەل اراسىنداعى دوستىقتىڭ ارقاسىندا ءنىل مەن ەدىل اراسىندا 50 گە جۋىق ەلشىلىك بايلانىس بولدى.
سەرىكبول حاسان
«ايقىن»