قازاقتاردىڭ موڭعولياعا قونىس اۋدارۋ كەزەڭدەرى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - شەتەلدەگى قازاقتار دەسە، كەيبىر ادامداردىڭ ول جايلى تۇسىنىگى كوبىندە باسقاشا كەلەدى.

كەزىندە ۇلانبايتاق تەرريورتيانى يەلەگەن كوشپەندىلەر مۇراگەرى - قازاقتاردىڭ ءار تاراپقا نە ءۇشىن شاشىراپ كەتكەنى جايلى ماقالالار تىزبەگىن جاريالاپ كەلەمىز.

تومەندە موڭعوليانى مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ تاريحى جايلى زەرتتەۋشى اسىلبەك بايتان ۇلىنىڭ ماتەريالىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

قازاق تاريحىنداعى ءالى دە بولسا ايقىنداي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى - موڭعوليا قازاقتارىنىڭ اتالعان مەملەكەت اۋماعىنا قاي كەزەڭدە تۇپكىلىكتى قونىستانعاندىعى بولىپ تابىلادى. بۇل جونىندە وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان قازىرگى كۇنگە دەيىن وتاندىق، شەتەلدىك تاريحشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە ءبىرشاما قاراستىرىلىپ كەلەدى. موڭعوليا قازاقتارىنان شىققان تاريحشى عالىمدار ءمىنىس ءابىلتاي ۇلى، ساراي اسقانباي ۇلى، يسلام قابىش ۇلى، زاردىحان قينايات ۇلى، قۇرمەتحان ءمۇحامادي ۇلىنىڭ، ادەبيەتتانۋشى- زەرتتەۋشى عالىمدار مەن جازۋشىلار قابيداش قالياسقار ۇلى، سۇلتان تاۋكەي ۇلى، شىناي راحمەت ۇلى، سۇراعان راحمەت ۇلى، جۇكەي شاڭگىشباي ۇلى جانە ت. ب. وزدەرىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە تۇجىرىمداۋى، ادەبي شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتۋى ناتيجەسىندە موڭعوليا قازاقتارى تاريحى تۋراسىنداعىوتاندىق تاريحشىلار مەن كوزى قاراقتى وقىرماننىڭ بۇگىنگى كۇنگى جالپى تۇسىنىگى قالىپتاسقان دەۋگە بولادى.

ءوز كەزەگىندە «جوعارىدا اتالعان جانە باسقا دا زەرتتەۋشىلەر مەن ىزدەنۋشىلەر موڭعولياعا قازاقتاردىڭ قونىس اۋدارۋى جونىندە قانداي دەرەككوزدەرگە سۇيەندى جانە ول دەرەككوزدەر قاي كەزەڭدەردەن حابار بەرەدى؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى.

ەڭ اۋەلى دەرەككوزدەر تۋرالى قاراستىرالىق. ەڭ ءبىرىنشىسى - اڭگىمە اڭىز، جىر اڭىز، كۇي اڭىز، اتا- تەك شەجىرەسى، ەرلىك جىرلارى ت. ب. تۇردە حالىقپەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان قازاق فولكلورى مەن كەيىنگى عاسىرلاردا قالىپتاسقان جازبا ادەبيەتى. مۇندا ايتىلاتىن وقيعالار مەن دەرەكتەردى تۇتاستاي شىندىق رەتىندە قابىلداماساق تا، اقيقاتقا اپارار جولدىڭ سورابى رەتىندە قابىلداي وتىرىپ، ىزدەنىس جاساۋ، ول ءۇشىن الەم جانە قازاق تاريحىنا قوسا قازاق فولكلورىن، اۋىزشا شەجىرەسىنە قوسا، ورىس موڭعول، قىتاي تىلدەرىندەگى سول كەزەڭ جونىندەگى ماتەريالدارمەن تانىسقان، سول تىلدەردى مۇمكىندىگىنشە مەڭگەرگەن جاعدايدا عانا شىنايى اقيقاتقا بارىنشا تاياي تۇسۋگە مۇمكىندىك تۋارى انىق.

مۇنداي بولماعان جاعدايدا الدىڭعى جاڭساق ماعلۇماتتاردىقايتالاۋشىلىق، وزگە جۇرتتىڭ يدەولوگيالىق تانىمىنا تاڭىلۋشىلىق، اسىرە جايداقتىق، ءبىرجاقتىلىق ورىن الۋى ءسوزسىز. مۇنى ەرەكشەلەپ وتىرعانىمىز - ءبىزدىڭ ماقالامىزعا ارقاۋ بولعان تاقىرىپتى قاراستىرۋ بارىسىندا دا وسىنداي كەمشىلىكتەرگە جول بەرىلىپ، ولار بىرتە- بىرتە مىزعىماس تۇجىرىمعا اينالىپ اداستىرۋشىلىققا اپاراتىن جاعدايلار بار. سوندىقتان دا فولكلورلىق دەرەككوزدەردىڭ مۇمكىندىگىن تولىقتاي سارقا پايدالانىپ، ونى وتاندىق، شەتەلدىك جازبا قۇجاتتارمەن سايكەستەندىرۋ قاجەت دەپ بىلەمىز.

ەكىنشى دەرەككوز - باتىس موڭعوليانى زەرتتەۋ ءۇشىن ارنايى جىبەرگەن رەسەيلىك عىلىمي ەكسپەديتسيا جەتەكشىلەرىنىڭ، ەلشى كونسۋلدارىمەن ساۋداگەرلەرىنىڭ جازبا ماتەريالدارى نەگىزىندەگى ارحيۆ دەرەكتەرى. گ. ن. پوتانين، ا. م. پوزدنەيەۆ، گ. ە. گرۋمم- گرجيمايلو، ي. ن. مايسكيي، پ. ك. كوزلوۆ، ۆ. د. ساپوجنيكوۆ، ا. ۆ. بۋردۋكوۆت. ب. جازبالارىندا التايدى مەكەندەيتىن حالىقتار، سونىڭ ىشىندە قازاقتار تۋرالى اۋقىمدى قۇندى ماتەريالدار قامتىلعان.

ءۇشىنشى دەرەككوز - پاتشالىق رەسەي مەن شىڭ يمپەرياسى اراسىندا جاساسقان ءتۇرلى شەكارالىق كەلىسىمدەر، پاكتىلەر. مۇندا موڭعولياعا قازاقتاردىڭ قونىس اۋدارعاندىعى تۋرالى تىكەلەي ايتىلماسا دا، وسى ءۇردىس قالىپتاسۋىنا سەبەپ، تۇرتكى بولاتىن شەشىمدەردى ەسكەرۋ ماڭىزدى.

ءتورتىنشى دەرەككوز - س. جامسارانوۆ، د. گونگور ت. ب. موڭعول عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرى مەن موڭعوليا مۇراعاتتارىنداعى قازاقتارعا قاتىستى ⅩⅨعاسىردان بەرگى ءتۇرلى قۇجاتتار.

ەندىگى ماسەلە - اتالعان دەرەككوزدەردە قازاقتاردىڭ موڭعوليا جەرىنە قونىس اۋدارۋى قاشاننان باستالعاندىعىنايقىنداۋ جانە بۇعان «موڭعوليا مەملەكەتى»، «باتىس موڭعوليا»، «ۇراڭقاي جەتى قوشۋنى»، «قوبدا شەبى» سياقتى ساياسي- اكىمشىلىكتىك قۇرىلىمداردىڭ پايدا بولىپ قالىپتاسۋى مەن ءومىر ءسۇرۋىنىڭبىرشاما قاتىستىلىعى.

موڭعوليا مەملەكەتى. 1206 -جىلى شىڭعىس حان قۇرعان موڭعول يمپەرياسى بىرتە- بىرتە ىدىراپ، شۇرشىتتىك شىڭ يمپەرياسى ىشكى موڭعوليانى 1636 -جىلى، سىرتقى موڭعوليانى (قازىرگى موڭعوليا) 1692 -جىلى يەلەنسە، باتىس موڭعولياداعى جوڭعار (موڭعولشا - زۇۇنگار - سول قانات) حاندىعىن 1758 -جىلى تولىق كۇيرەتىپ بوداندىققا ۇشىراتتى. 1911 -جىلى عانا تاۋەلسىز موڭعوليا مەملەكەتى قايتا جاريالاندى.

باتىس موڭعوليا. باتىس موڭعوليا دەگەن تاريحي گەوگرافيالىق اۋماقتىڭ ءوزى نەگىزىنەن جوڭعار حاندىعىنىڭ بايىرعى يەلىگىن قامتيدى. وعان قازىرگى موڭعوليانىڭ باتىس ءۇش ايماعى مەن شۇار- دىڭالتاي ايماعى كىرەدى. قازاقتاردىڭ شىعىسقا قاراي جىلجۋىنىڭ باستى سەبەبى دە ءبىر زامانداردا اتا- بابالارىن باتىسقا ىعىستىرعان ويرات تايپالارىنىڭ قازىرگى السىزدىگىن پايدالانىپ، شۇرايلى جايىلىمدارعا يە بولۋ ەدى. بۇل ميسسيانى تولىعىمەن ورىنداعان قازاقتار ەندى التايدىڭ تەرىسكەي بەتىن يگەرۋدى ⅩⅨعاسىردىڭ 60-جىلدارى باستادى. مۇنىڭ دا وزىندىك تاريحي، ساياسي، الەۋمەتتىك، تابيعي سەبەپتەرى بولدى. شىڭ يمپەرياسى ءۇشىن كوشپەندى حالىقتاردىڭ وزىنە قاراستى اۋماقتىڭ قاي جەرىنە كوشكەنى ەمەس، سالىقتى قالاي تولەپ تۇرعاندىعى ماڭىزدى بولسا كەرەك.

ۇراڭقاي جەتى قوشۋنى. قوشۋىن - شىڭ بيلىگى تۇسىنداعى اكىمشىلىك ءبولىنىسى بولاتىن. باتىس موڭعوليانى ەجەلدەن مەكەندەگەن ۇراڭقاي تايپاسىنىڭ جەتى رۋى التاي تاۋىنىڭ تەرىسكەيى مەن كۇڭگەيىن، ياعني قازىرگى موڭعوليانىڭ قوبدا، بايان-ولگي ايماعى مەن ش ۇ ا ر- دىڭ(قىتايدىڭ) التاي ايماعىن مەكەندەدى.

قوبدا شەبى. شىڭ يمپەرياسىنىڭ باتىس موڭعوليانى باسقارۋ ءۇشىن قۇرعان ساياسي- اكىمشىلىك پروۆينتسياسى. بۇعان جوعارىدا اتالعان ۇراڭقاي جەتى، دوربەتتىڭ 16, زاحچيننىڭ 3، تورعاۋىتتىڭ 3، بايات، ولەت، مىڭعىت ت. ب. قوشۋىندارىمەن بىرگە قازاق قوشۋىندارى دا قارادى[1, 68-ب].

قازاقتاردىڭ موڭعولياعا قونىس اۋدارۋى دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى 1911 - جىلعا دەيىن دەربەس مەملەكەتتىڭ شەكاراسىنان وتكەندىگىن ەمەس، شىڭ يمپەرياسىنىڭ ءبىر ولكەسىنەن كەلەسى ولكەسىنە ورىن اۋىستىرۋ دەگەندى بىلدىرەدى. وسى تۇرعىدان العاندا جەتى قوشۋىن ۇراڭقايمەن قازاقتاردىڭارالاسا ءقونىس تانۋىحۇⅲعاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستالادى. ⅩⅩ عاسىردا جازىلعان كەيبىر ادەبي شىعارمالارداعىداي، قازاقتاردىڭ قوبدا بەتكە وتكەن سوڭ عانا «موڭعول رۋلارىمەن دوستاسا باستاۋى» سولتۇستىككە قاراي قانات جايۋى تۇرعىسىندا بولماسا، باسقا جاعدايدا شىندىققا جاناسپايدى.

قازاقتاردىڭ قازىرگى موڭعوليا جەرىنە جاپپاي قونىستانۋى جونىندەگى تاريحي مالىمەتتىڭ ەڭ باستىلارى گ. ن. پوتانيننىڭ 1876-جىلى: «ولار (كەرەيلەر) ءبىزدىڭ قوبداعا كەلۋىمىزدەن 6-7 جىل بۇرىن التاي جوتاسىنىڭ كۇڭگەي بەتىندە ەدى، بۇرىن ءبىز سوندا كەزدەستىرگەن كوبەش اۋىلى قازىر وسىندا (قوبدا بەتىنە) كوشىپ كەلگەن ەكەن» [2,-32-ب. ] دەگەن دەرەگى مەن 1924 -جىلى شاقىرىلعان موڭعوليانىڭ مەملەكەتتىك ءبىرىنشى ۇلى قۇرىلتايىنا قاتىسقان ءداۋىتباي تاۋدانبەك ۇلىنىڭ سويلەگەن ءسوزى: «ءبىزدىڭ قازاقتار مۇڭعۇل جەرىنە اياق باسقالى مىنە، 60 جىل. ال مۇڭعۇلدىڭ قاراماعىنا ەنگەلى 14 جىل بولدى» [1,95-ب. ]. دەمەك قازاقتار بۇل ولكەگە 1864-1870 -جىلدارى جاپپاي قونىستانعان. بۇدان وزگە ءماسالي سالدانباي ۇلى، مىسا راحىمباي ۇلى جانە ت. ب. شەجىرەشى قارتتاردان اۋىزشا، جازباشا جەتكەن دەرەكتەر دە وسى مەجەگە سايادى.

وزىنە قاراستى ەلدى باستاپ العاش جىلقىشى اقتاي ۇلى باستاعان شەرۋشى، كوبەش ايتباي ۇلى باستاعان جانتەكەي رۋلارى قونىس اۋدارعان ەدى جانە ءبىز ماقالامىزدىڭ باسىندا اتاپ وتكەن ءبىرىنشى دەرەككوز بويىنشا بۇل مەجە الدەقايدا ەرتە كەزەڭدەرگە جەتەلەيتىنىن كورەمىز جانە وسى تۇرعىدا قازاقتاردىڭ موڭعولياعا قونىس اۋدارۋىن ەرىكسىز (زورلىقپەن) قونىس اۋدارۋ، جەكە ماقساتپەن قونىس اۋدارۋ، سانالى تۇردە جاپپاي قونىس اۋدارۋ دەپ ءۇش ءتۇرلى اسپەكتىدە قاراستىرعان ءجون دەپ بىلەمىز.

ءبىرىنشى توپقا - 1830 -جىلى دوربەتتىڭ ساين نويانىنىڭ شاپقىنشىلىعىنا ۇشىراپ التايدىڭ كۇڭگەي بەتىنەن قازىرگى ۋۆس ايماعىنىڭ تاريالان سۇمىنى جەرىنە، حوتوندار اراسىنا اكەلىنگەن قازاقتار جاتادى. بۇلاردىڭ سانى 200 شامالى عانا بولعاندىقتان، ۇلتتىق بەت- بەينەسى ساقتالماي، حوتىندارعا ءسىڭىپ كەتسە كەرەك. ەرىكسىز قونىس اۋدارۋشىلار قاتارىنا 1916-1963 -جىلدار اراسىندا قازاقستان، رەسەي، قىتايداعى ءتۇرلى زۇلماتتار مەن ساياسي ناۋقانداردان باس ساۋعالاپ كەلگەن قازاقتاردى دا جاتقىزۋعا بولادى. بۇلاردىڭ سان- مولشەرى تىم كوپ ەمەس.

ەكىنشى توپقا - 1864 -جىلدان كوپ بۇرىن- اق قوبدا بەتىنە تۇرمىس تاۋقىمەتىمەن جەكە باسى، ءبىرلى- ەكىلى وتباسىمەن قونىس اۋدارىپ، ولەت، تورعاۋىت بايلارىنا جالدانىپەگىن سالىپ، مال باعىپ كۇن كورگەن قازاقتار جاتادى. مۇنداي قازاقتار تىم كوپ ەمەس جانە ولار جايىندا اۋىزەكى اڭىز اڭگىمەدە ايتىلىپ كەلگەنىمەن، رەسمي دەرەكتەر ارقىلى دايەكتەلمەگەن. ەجەلدەن قوبدا قالاسى ماڭىنا كەلىپ ورنالاسىپ باۋ- باقشا وسىرۋمەن، ساۋدا- ساتتىقپەن شۇعىلدانعان قازاقتانعان سارتتاردى (جەرگىلىكتى حالىق تىلىندە - چانتۋۋ) دا وسى توپقا جاتقىزۋىمىزعا بولادى.

ءۇشىنشى توپقا - ۇراڭقاي- قازاق رۋباسىلارى اراسىنداعى كەلىسىم ارقىلى تۇتاستاي اۋىل- ايماق، رۋىمەن كەلىپ قونىستانعان قازاقتار. بۇل كوشتى باستاۋشىلار اراسىندا جوعارىداعى ەكى تۇلعامەن قاتار ابىلمامبەت حاننىڭ نەمەرەسى قوجامجار تورە سامەن ۇلىنىڭ ەسىمى ەرەكشە اتالادى.

بىزدىڭشە، 1840 -جىلداردىڭ وزىندە التايدىڭ قوبدا بەتىنە قازاقتارقىستاي باستاعان. بۇعان دەيىن دە كوپ جىلدار بويى كۇڭگەي بەتتىڭ قازاقتارى قوبدا بەتتە مال وتارلاتىپ، جايلاپ جۇرسە كەرەك. «ساقساي سۇمىنىنىڭ دايىن ولكەسىندە بوشەكەڭ (بوزتاي) سايى، اعاي (اقتاي) سايى، كارىاتاڭ جايلاۋى (ىرىسباي)... بار» [3,17-ب. ].

مۇنداعى اقتاي، بوزتاي، ىرىسبايلار شەرۋشى رۋىنىڭ باتىرى كوبەگەننىڭ بالالارى، تاريحي تۇلعالار. «ءبي، باتىر، بالۋان اقتاي كوبەگەن ۇلى 1793 -جىلى التايدىڭ كوكسۋ دەگەن جەرىندە تۋعان. 1856-جىلى بۋىرشىن اۋدانىنىڭ شۇڭقىر دەگەن جەرىندە 63 جاسىندا قايتىس بولعان» [4, 262-ب. ]. سونىمەن قاتار اقتاي كوبەگەن ۇلى مەن جانتەكەي بايى شاكۋ ەسىلباي ۇلىنىڭ ويعىر باسىنا دەيىن (رەسەي- موڭعوليا شەكاراسى) جەر جاعدايىن شالعانى اڭىز بولىپ ايتىلادى.

ال 1867 -جىلى قويان جىلى قوبداداعى جەرگىلىكتى اكىمشىلىكپەن كەلىسىم جاساۋعا جىلقىشى، كوبەش، قوجامجارلاردىڭ بارۋىن - ءبىرجولاتا قونىستانۋ ءۇشىن جاسالعان شەشۋشى قادام دەپ باعالايمىز.

وزگە دە بىرنەشە دەرەككوزدەرگە ساياتىن بولساق، 2014 -جىلى قازاقتاردىڭ قوبدا بەتىنەجاپپاي قونىس اۋدارعانىنا 150 -جىل تولدى. ال قوبداداعى رەسمي بيلىككە جوعارىداعى ءۇش تۇلعانىڭ بارۋىنان ەسەپتەگەندە 2017 -جىلى وسى مەجەگە تولادى. قىلاڭ قانجىعالى ۇلى باستاعان ەل اعالارىنىڭ دا- كۇرەگە (قازىرگى ۇلانباتىر) بارىپ وزدەرىنە قاراستى جەردىبوعدا حانعا رەسمي تۇردە بەكىتتىرىپ موڭعوليا ازاماتتىعىنا وتكەنىنە بيىل 102 جىل تولىپ وتىر، 2017 -جىلى 105 -جىل بولادى. بۇل - بۇدان ارى قاراي قالاي ايتسا دا قازاقتاردىڭ وسى ولكەنىڭ اۆتوحتوندى تۇرعىنى رەتىندە مويىندالاتىنىن بىلدىرەتىن سان.

تۇركىنىڭ ءتۇپ بەسىگى، ەجەلگى نايمان حاندىعىنىڭ كۇل توككەن جەرى التايدىڭ تەرىسكەيىنە ويرات تايپالارىمەن، ءشۇرشىت- قىتايمەن بىردە مالىن بەرە ءبىتىسىپ، بىردە جانىن بەرە شەكىسە ءجۇرىپ ورنىقان بۇگىنگى قوبدا بەتى مەن ءشۇي قازاقتارىنىڭ ارەكەتىن اتاجۇرتتان جارىلا كوشە جىراقتاۋ ەمەس، قالا بەردى قازاقتىڭ، اسسا كۇللى تۇركىنىڭ ۇپايىن تۇگەندەگەن رۋحاني ەرلىكتىڭ سيپاتى رەتىندە قاراستىرۋ دۇرىس بولماق. سەبەبى، قازىرگى موڭعوليا ب ا ق- تارىندا قازاقتاردى ⅩⅩ عاسىردا قاڭعىرىپ كەلگەن بوسقىندار رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسۋ بايقالۋمەن قاتار، قايسى ءبىر وتاندىق اقپارات كوزدەرىندە پاتشا نەمەسە كەڭەس ۇكىمەتىنەن زورلىق كورگەندىكتەن اۋىپ كەتكەن قاشقىندار رەتىندە جالپىلاما سيپاتتايتىندىعى قىلاڭ بەرىپ جاتادى.

قىلاڭ بەرگەن ەمەس- اۋ، قاراپايىم قازاق نە موڭعول سولاي تۇسىنەدى دە. «قازاق تاريحىندا قازاق ۇيالاتىن ەشتەڭە جوق» دەيتىن ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ ءسوزى بار. ەندەشە، ءبىرتۇتاس قازاق تاريحىنىڭ زاڭدى بولشەگى موڭعوليا قازاقتارى تاريحىندا دا ءوز ۇلتىنىڭ ار- نامىسىنا داق تۇسىرەتىندەي ەشبىر وقيعانىڭ بولماعاندىعى جانە بۇدان بىلاي دا بولمايتىنى اقيقات. ويتكەنى ۇلت رۋحانياتىنىڭ ءۇشتاعانى - ءتىلى مەن سالت-ءداستۇرىن، ءدىنىن ساقتاپ، سىيلاعان حالىقتىڭ تاريحي جادىسى قالعىماق ەمەس.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. قينايات ۇلى ز. جىلاعان جىلدار شەجىرەسى. - الماتى: «مەرەي»، 1995. - 298 بەت.

2. قابىش ۇلى ي. مونگوليا قازاقتارىنىڭ تاريحى. - ولگي: «باسپا ءوندىرىسى» ، 1980. -242 بەت

3. شاڭگىشباي ۇلى ج. ⅩⅩ عاسىرداعى موڭعوليا قازاقتارى. - ۋلاانباتار. «سورحون ساگاان»، 2008. - 320 بەت

4. باقات رۋىنىڭ شەجىرەسى (جيناق). - ءۇرىمجى: «ۇلتتار باسپاسى»، 2014. - 403 -بەت

5. سۇلتانوۆ ق. تولعاقتى وي، تولىمدى تۇجىرىم.// «ەگەمەن قازاقستان» 2003 -جىلعى 25 اقپان.

اسىلبەك بايتان ۇلى

Baq.kz

2016- جىل