ءشوپتىباي بايدىلدين: كەيكىنىڭ باتىرلىق بەينەسىن تولىق اشا الماي كەلەمىز
مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، كەيكى باتىردىڭ تۋعانىنا 2016 -جىلى 143 جىل تولادى. وسى ۋاقىت اراسىندا كەيكى جايلى ەستەلىك، اڭىز- اڭگىمەلەر تولاستاعان ەمەس.
ايتسە دە، كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا باتىردىڭ اتىن اتاۋعا تىيىم سالىنىپ، كەيىنگى ۇرپاق اراسىندا كەيكى تۋرالى اڭگىمەلەر اۋىزدان- اۋىزعا عانا جەتىپ وتىرعانى بەلگىلى. باتىردىڭ بەينەسىن تولىق اشىپ، جۇرت بىلمەيتىن كەيبىر قاسيەتتەرىن تانىتۋ ماقساتىندا سوڭعى جىلدارى كوپتەگەن ەڭبەكتەر جازىلا باستاعانى بەلگىلى. سونىڭ ءبىرى بەلگىلى قولونەر شەبەرى، قوستاناي وبلىسىنىڭ «قازىنا» مەسەناتتار سىيلىعىنىڭ يەگەرى، ارقالىق قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، ولكەتانۋشى - ءشوپتىباي بايدىلديننىڭ «كەيكى باتىر» اتتى تۋىندىسى. وسىعان بايلانىستى 1916 -جىلعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ 100 جىلدىعى اياسىندا كەيكى باتىر تۋرالى، ونىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسى تۋرالى زەرتتەۋلەر جاساعان ءشوپتىباي بايدىلدينمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
- كەيكى باتىردىڭ ءومىرىن زەرتتەۋ، كىتاپ شىعارۋ ىسىنە بارۋداعى ماقساتىڭىز نە؟
- كەيكى باتىر جايلى كىتاپ جازۋدى سوناۋ 1963 -جىلدان بەرى ارمانداعان ەدىم. ويتكەنى، ەڭ بىرىنشىدەن مەن سول كەيكى باتىر تۋعان وڭىردە ءوستىم، سول ەلدىڭ ازاماتىمىن. ەكىنشىدەن، كەيكىنىڭ كوزىن كورگەن، باتىرمەن دامدەس بولعان قاريالارمەن جيىرما جىلدان استام ارالاس- قۇرالاس بولدىم، اڭگىمە- دۇكەن قۇرعانمىن. كەيكى جايلى ەل اۋزىنان جيناستىرعان ماعلۇماتتارىم دا جەتكىلىكتى. ۇشىنشىدەن، قازاق حالقىنىڭ جۇرەگىنەن ماڭگىلىك ورىن الىپ، حالىق جادىندا قالعان ءبىر باتىر بولسا ول - كەيكى باتىر. حالقى باتىرىن سۇيگەنى سونشا ونى ءتىپتى ولىمگە قيماي اڭىزعا اينالدىرادى. ماسەلەن، ءبىرى قارساقبايدا 30- جىلدارى ءتىرى كوردىك دەسە، بىرەۋلەرى قىتاي اسىرىپ ۇيعىرلاردىڭ اراسىنان كورەدى. ەندى ءبىر اعايىنى جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا «تاستى» بويىنا كەلىپ كەتىپ ءجۇردى دەسە، ەندى ءبىرى ءتىپتى ولگەن جوق، ەلدەن ءتىرى كەتتى دەپ بولجام ايتىپ اسىل ازاماتىن ولىمگە قيمايدى. مىنە، وسىنداي جاعدايلاردى ساراپتاي كەلە، مەن جىلدار بويى جيعان- تەرگەنىمدى جاريالاپ، اۋىر جۇكتەن قۇتىلعىم كەلگەن بولاتىن. بۇل ءبىر جاعىنان مەنىڭ ازاماتتىق بورىشىم. سوندىقتان دا كەيكى جايلى ءوز قال- قادىرىمشە وي تولعايمىن. وقىرمان كەرەگىن الار، ارتىق- كەمىن ولشەر. ماقسات - «وتانىم، حالقىم» دەگەن اسىل ازاماتتى تاريح ساحناسىنا شىعارۋ، بۇگىنگى ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ.
- حالىقتىڭ حاس باتىردى ولىمگە قيمايتىنى دا راس. دەسە دە، كەيكى باتىردىڭ ءولىمىن ناقتى سۋرەتتەپ بەرە الاسىز با؟
- ارينە، كەيبىر اڭگىمەلەر سەكىلدى مەن دە كەيكىنىڭ ءتىرى كەتكەنىن تىلەر ەدىم. وكىنىشكە قاراي، باتىردىڭ اقتىق دەمى 1923 -جىلى 19 - ءساۋىر كۇنى جىلانشىقتاعى راحمەت بولىس اۋىلىنان سولتۇستىككە قاراي 5 شاقىرىم «جالاۋلى» وزەنى بويىنداعى وجان (رۋى) سۇتەمگەننىڭ جاكەنىنىڭ ۇيىندە تاۋسىلدى. كەيكى باتىر تورعايدان جەليايەۆتىڭ باسشىلىعىمەن كەلگەن جازالاۋشى قىزىلدار قولىنان، سولارمەن اتىستا وققا ۇشتى. باتىر جالعىز ولگەن جوق. قىزىلدار ونىڭ اياۋلى جارى «قارعالى - قايداۋىلدىڭ» اتاقتى بايى ەسەنعۇلدىڭ قىزى، ايى كۇنى جەتكەن اياعى اۋىر انا اقجاندى اتتى، ونىمەن قويماي، انانىڭ قارنىن قىلىشپەن جارىپ جازىقسىز ءسابيدى شاۋىپ ءولتىردى. قاندىقول قاراقشىلار اتپايمىز دەپ ۋادە بەرگەن ەكى تاتاردى دا كەيكىنىڭ تۋعان ءىنىسى شۇباردى (نۇرمۇحانبەت) اتىپ، ارتىنان شاۋىپ، تۋراپ كەتتى.
- بۇل وقيعانى كوزىمەن كورگەندەر بار ما، سوندا؟
- وسى قاندى قىرعىندى كوزىمەن كورگەن قارتتار اراسىندا 22 جىل قىزمەت اتقاردىم، اڭگىمە- دۇكەنىن تىڭدادىم. ولار كەيكىنىڭ قاندىكويلەك دوستارى، سىيلاستارى، سىرلاستارى، تۋىستارى، ىنىلەرى- قارىنداستارى بولاتىن. جان تۇرشىگەرلىك وقيعانىڭ كۋاسى بولعان اكەمنىڭ تۋعان ءىنىسى سەيتقاسىم 1983 -جىلى 86 جاسىندا، سول اتىستا اياعىنان وق تيگەن جاكەن قىزى بيجامال 1980 -جىلى 69 جاسىندا قايتىس بولدى. ءبىرى ۇلى جىلانشىقتا، ءبىرى ارقالىقتىڭ اڭعار قورىمىندا جاتىر. سول قاندى قىرعىندى جاكەننىڭ وتباسى، بەگىمبەت اعاتان اۋلەتتەرى ءبىرعالي، بايعابىل، قىلدىبايدىڭ تابىلدىسى، شۇلەننىڭ شەكەرى وماردىڭ ءبايىلداسى، جامبىلدىڭ سەيتقاسىمى، مۇقاننىڭ سارجانى، احمەتتىڭ قۇسەيى، قارابايدىڭ اسقارى، تۇياقتىڭ سەيتىمدەرى كورگەن. ولاردان بۇگىن ۇرپاقتار بار.
- ال جالپى وسى وقيعا قالاي باستالعان ەدى؟ تورعاي دالاسىنداعى كوتەرىلىستىڭ ءمان- جايىنا دا توقتالساڭىز؟
- جالپى بۇل قايعىلى قاندى وقيعا بولعان جەر تورعاي - ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ العاش وشاعى بولعان ايماق. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، 1916 -جىلعى كوتەرىلىستى باستاعان، كوتەرىلىسكە قارسى جاستاردى كەيىننەن جاپپاي حالىقتى سوڭىنان ەرتكەن امانگەلدى ۇدەرباي ۇلى يمانوۆ ەكەنىندە داۋ جوق. ولاي بولسا، باتىردىڭ العاش ۇرانداپ اتقا قونعان جەرى دە وسى جىلانشىق بويى. سوڭىنان العاش ەرگەن دە ۇلى جىلانشىق ازاماتتارى. جاستاردى قارا جۇمىسقا بەرمەيمىز دەپ، حالىق تولقىعاندا «دۋلىعالى بويىنداعى» بولاتتىڭ قىزىلجارى دەگەن جەردە وتىرعان بەگىمبەت رۋىنىڭ اتاقتى بايى - التىنبايدىڭ ۇيىندە امانگەلدىنىڭ اعايىندارى باس قوسىپ، كوتەرىلىسكە شىعۋعا ۋادە بايلاسقان. وسى ورتاعا جينالىپ، اۋىلى ىرگەلەس باتىردىڭ شەشەسى قالامپىردىڭ توركىندەرى بەردىكەي يشان اۋلەتتەرىنەن جيەنى امانگەلدىنىڭ باتا العانى تاريحي شىندىق. وعان ەشقانداي تالاس جوق. بۇل تاريحي وقيعانى ءبىزدىڭ تورعاي ايماعى بىلمەسە، بولماسا بىلگىسى كەلمەسە، ال ۇلىتاۋ جەزقازعان ايماعى جاتقا بىلەدى. بۇرىنعى تورعاي وبلىسىنا قاراعان جەر كەڭەس داۋىرىندە جەزقازعان وبلىسىنىڭ قۇرامىندا بولدى. وسى دەرەكپەن الساق، امانكەلدى دە، ءالىبي دە ۇلىتاۋ اۋدانى جەزقازعان وبلىسى ازاماتى بولىپ شىعادى. ءتىپتى كوتەرىلىس وشاعى تورعايدان ۇلىتاۋعا اۋادى. ايتا كەتەرلىگى، سوڭعى كەزدەرى ءارتۇرلى باسىلىمدارداعى ورىندى ورىنسىز بولجاۋلار، تاريحي دەرەكتى بۇرمالاۋ ورىن الىپ قالىپ جاتىر. شىندىقتان اۋىتقۋ باتىر ءۇشىن دە، جازعان اۆتور ءۇشىن دە، تاريح ءۇشىن دە پايدا بەرمەسى انىق. تاريحي وقيعا ونىڭ ناقتى شىندىعىمەن قۇندى. سوندىقتان تاريحي شىندىقتى بۇرمالاۋ تاريحقا قيانات، ياعني تۋرا جولداعى وقيعانى باسقا ارناعا بۇرۋ كەشىرىلمەس كۇنا ەكەنىن ەسكەرۋ قاجەت.
وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ءبىر شىندىق انىق. ول - كەيكى باتىردىڭ 1923 -جىلى وسى جالاۋلىدا 19 - ساۋىردە قىزىلدارمەن اتىستا قازا تابۋى. جانىندا تۇسكەن ەمەس تۋعان ءىنىسى شۇبار (نۇرمۇحانبەت)، ايەلى اقجان ەسەنعۇل قىزى (قارعالى- قايداۋىلدىڭ بايى) جانە كەيكىنى ساتقان ەكى تاتار ازاماتى بولعان. كەيكىمەن بىرگە ولگەن ءىنىسى شۇبار دەپ باتىردىڭ ءولىمىن كورگەندەر ءبىراۋىزدان راستايدى.
- دەگەنمەن، ءسىزدىڭ زەرتتەۋىڭىز بويىنشا كەيكى كىم؟ ول وسكەن ورتا قانداي؟
- تاريح قويناۋىنا نازار اۋدارساق، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى كەزەڭدە بۇگىنىمىزدى باعامداپ، وتكەنىمىزگە وي جىبەرىپ، ەلدىڭ، جەردىڭ تاريحىن زەرتتەۋگە، زەردەلەۋگە بەتبۇرىس باستالدى. كەشەگى كەڭەس زامانىندا تاريحي جەر اتتارى سىرتتان كەلگەن اعايىننىڭ ىقپالىمەن تۇگەلگە جۋىق وزگەرتىلدى. تاريحي تۇلعالارىمىزدى جاۋىز، قۇبىجىق ەتىپ كورسەتۋ ەتەك الدى. نەشە الۋان باتىرلار - بارىمتاشىعا، بەرەكەلى بايلار - اقىلسىز ازعىنعا، عۇلاما ءدىندارلارىمىز - زالىم الداۋشى دۇمشەگە اينالدىرىلدى. وسى سالادا بيلىك سانالى، جوسپارلى جۇمىس جۇرگىزدى. سول جاسالعان قيانات، جاعىلعان كۇيە، جابىلعان جالا باسقانىڭ ەمەس ءوز قانداستارىمىزدىڭ قولىمەن جاسالدى. وسىنداي باردى جوق ەتىپ كورسەتۋدەن كوپتەگەن اسىلدارىمىزدان ايىرىلدىق، تاريحىمىزدى ۇمىتتىق. ەلدىڭ- جەردىڭ تاريحى زەرتتەلمەدى. شۇكىر بۇگىنگى كۇنى ەلدىڭ وتكەنىنە، بۇگىنىنە، بولاشاعىنا ارنالعان باعدارلاما زەرتتەۋلەر بار.
تاريح قويناۋىنا ۇڭىلگەن ازاماتتار ەلدىڭ- جەردىڭ تاريحىنا، سول كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن تاريحي تۇلعالاردى زەرتتەپ، جيناقتاپ باسپا بەتىنە شىعارىپ جاتىر. ءبىزدىڭ كيەلى تورعاي توپىراعىندا حالقىنا ادال قىزمەت اتقارعان، بارشا سانالى عۇمىرىن حالقىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن بوستاندىعىنا ارناعان، سول جولدا قۇربان بولعان ازاماتتار قانشاما. كوبىنىڭ اتتارى اتالماي تۇستەرى تۇستەلمەي، جاساعان يگىلىكتى ىستەرىنە باعا بەرىلمەي كەلەدى. كوپ جاعدايدا اۋمالى- توكپەلى زاماننىڭ قۇربانى بولعان كەشەگى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىس قاھارماندارى ەلەۋسىز قالىپ كەلەدى.
كەيكى باتىردى تىرىسىندە كوپ ادام تۇسىنە بەرمەدى، قازىر دە كوپ جاعدايدا تۇسىنە بەرمەۋى مۇمكىن. سىرى اشىلماعان جۇمباق ادام. الدىمەن ارۋاقتى ءدىندار، اقىن ادام. ءومىرى ات ۇستىندە سالاۋات ايتۋمەن ءوتتى. ەلدى تاۋەلسىزدىككە، بىرلىككە، بوستاندىققا شاقىردى. ەشكىمگە تاۋەلدى بولعىسى كەلمەدى. ەركىندىكتى، ەرلىكتى اڭسادى. سوندىقتان دا كىسىگە، قوعامعا تاۋەلدىلىكتەن قاشتى. كوكتەگى قىرانشا، جەردەگى ارلانشا ەركىن ءومىر ءسۇرۋدى قالادى.
ءبىراق... تاعدىرى تالكەككە ءتۇسىپ، قايدا بارسا دا ءوزىن جاۋ كورگەن جازالاۋشى توپتان قاشقان ەسىل ەر وتانىنان پانا تاپپاي، جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ ءوتتى. كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ قاس ەكەنىن اجىراتا الماي، ومىرىندە الىسۋمەن، ارپالىسۋمەن ۇنەمى جورتۋىلدار دا ءجۇرىپ، اعايىننىڭ تەرىس ۇگىتىنەن، ساتقىندىعىنان وققا ۇشتى. دوس دەگەنى دۇشپان بولدى، جولداس دەگەنى جاۋ بولدى. ءبىرى قوعامعا ومىرگە ارالاس دەسە، ءبىرى كەرى ۇگىتتەدى. وسىنداي ءتۇيىنى قيىن زاماندا ءومىر ءسۇرۋى، بۇگىنگە دەيىن جۇرگەن جولى، جاساعان قىزمەتى، اتقارعان ءىسى حالىق ءۇشىن توككەن تەرى ناقتى ارناعا تۇسپەگەن، جۇمباق ادام.
جەك كورگەندەرى باس بۇزار «باندى» دەسە، ەڭبەگىن بىلەتىندەر، كوزكورگەن تۇستاستارى تەڭدەسسىز باتىرلىعىن تامسانا ايتادى. ءتىپتى تۋعان جىلى مەن قايتقان جىلى دا ءارتۇرلى ايتىلادى. كۇن وتكەن سايىن حاس باتىردىڭ بيىك تۇلعاسى ايقىندالىپ كەلەدى. كەيكى - رۋحاني باتىر. ەل ءۇشىن، قازاق ءۇشىن قۇربان بولعان ازامات. كەشەگى كەسىرلى كەڭەس زامانىندا كەيكىنى اسا قاتال جاۋ كورگەن ساياسات ونى شاماسى كەلگەنشە تاريح ساحناسىنان ءوشىرۋدى ماقسات تۇتتى. كىم نە جازسا دا «جاۋىز»، «باندى»، «قانىشەر» دەگەننەن اسپادى. مامىراجاي كۇن كەشكەن وتىرىقشى قازاقتىڭ تىنىس- تىرشىلىگىن تالكەككە سالىپ ەلدى الاتايداي بۇلدىرگەن ساياسات تورعاي ۋەزىنىڭ توز- توزىن شىعاردى.
- كەيكى باتىردىڭ ازاماتتىق، باتىرلىق بەينەسى مەن قاساڭ تاعدىرى تولىق اشىلدى دەپ ايتا الاسىز با؟
- جوق. كەيكى باتىر حالىق جادىندا ماڭگى قالعان ادام. كەيكى - حالىق سۇيگەن وبراز. وزىندىك ءداستۇر ۇستانىپ، شاريعات جولىندا اداسقان ادام دەپ ايتۋشى ازاماتتار دا كەزدەسەدى. مۇمكىن سولاي دا شىعار. ول كەزدەگى كەيكىنىڭ باستان كەشكەن قايعى- قاسىرەتىن كوزبەن كورىپ بارىپ وي تۇيۋگە بولار. ال مەنىڭ ماقساتىم، وي- مۇددەم ومىردەن جاقسىلىق كورمەي، بارشا عۇمىرى ارپالىسپەن وتكەن ازاماتتىڭ تاعدىرىن ءار قىرىنان ءوز بىلگەنىمشە حالقىنا جەتكىزۋ. ەلىم، جەرىم، قازاعىم دەپ جالعىز ءجۇرىپ جاۋعا شاپقان حاس باتىردىڭ ەرلىگىن، اركەز ءار جازۋشىلار جازىپ تا، ايتىپ تا ءجۇر. ارينە، مەن دە بەينەسىن جەتكىلىكتى اشا الماۋىم مۇمكىن، مەن جازۋشى ەمەسپىن. مەن - قاراپايىم اۋىل قازاعىمىن. دەگەنمەن، ءبىر انىعى، كەيكى باتىردىڭ باتىرلىق بەينەسىن تولىق اشا الماي كەلەمىز. باسقا وركەنيەتتى ەلدە، باسقا حالىقتا كەيكى باتىر سياقتى حالىق جادىندا ساقتالعان، ەلى سۇيگەن تۇلعا بولسا باياعىدا- اق ونىڭ ءارۋاعىن اسقاقتاتىپ اتىنا ەلدى مەكەندى دە، كوشەنى دە بەرەر ەدى. قازاقستان تاريحىنا، ەنتسوكلوپەدياعا، وقۋلىققا كىرگىزىپ ەرلىگىن ناسيحاتتار ەدى. كەيكى باتىر شەتەلدەردىڭ بىرىندەگى كەيىپكەر بولسا، الدەقاشان ونىڭ ەرلىگىن كورسەتەر نەشە الۋان كينولار دا تۇسىرگەن بولار ەدى، وكىنىشكە قاراي بىزدە ونداي قادام جوق. ەگەر ونداي يگىلىكتى ءىس جاسالىپ جاتسا، كەلەشەك ۇرپاققا پاتريوتتىق تاربيە بولارى ءسوزسىز.
ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - باتىرىمىزدى دارىپتەۋ، ەڭبەگىن ەلەۋ، ازاماتتىعىن ماراپاتتاۋ، ەرلىك ءىسىن كەلەشەك ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ. پاتريوتتىق تاربيە دەگەن وسى. ءوزىمىزدى ءوزىمىز زەردەلەپ، زەرتتەپ، جاقسىلىعىمىزدى كورسەتە الماساق، ۋاقىت وتە كەلە تالاي تاريحي تۇلعالاردىڭ جوعالاتىنى انىق. وسى ۋاقىتقا دەيىن جوعالعانى قانشاما؟ ءوزىمىز تولىق زەرتتەپ، دارىپتەي الماعان جەرلەسىمىز قىپشاق سۇلتان بەيبارىس تۋرالى ارابتار تۇسىرگەن كينوعا قاراڭىزشى. قانداي كەرەمەت، ساليقالى، پاراساتتى تۇسىرىلگەن. باسقا ەل، باسقا جەر ادامدارى قانداسىمىزدى الاقانعا سالىپ، دۇنيە جۇزىندە ناسيحاتتاپ، سول ارقىلى بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاندى، تاريحي قازاق حالقىن ماراپاتتاپ، ايبارىمىزدى اسپانداتىپ، مەرەيىمىزدى ءوسىرىپ جاتقان جوق پا؟
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى