كوپەستەر ەڭ قۇندى سىيلىق رەتىندە وتىرار اكىمىنە كىتاپ سىيلاۋدى داستۇرگە اينالدىرىپتى: داڭق پەن داقپىرت
وتىراردان الەمدە اريستوتەلدەن كەيىنگى ەكىنشى ۇستاز اتانعان ءال- فارابي بابامىزدىڭ شىققانى راس پا، راس. الەمدەگى «ەكىنشى ۇستاز» شىققان جەردە الەمدەگى «ەكىنشى كىتاپحانا» نەگە بولماسقا؟! - دەيدى ويىمىز.
ەكىنشى ويىمىز ءبۇي دەيدى: الەمدەگى «ەكىنشى كىتاپحانا» الەمدەگى «ەكىنشى ۇستاز» - دىڭ داڭقىنان پايدا بولعان جوق پا؟!
بۇلاي ويلاۋىمىزدىڭ ءوز ءمانىسى بار. سەبەبى، ءال- فارابي تۋعان جەرىنەن بوزبالا كەزىندە شەت جەرگە شىعىپ كەتىپ، قايتىپ ورالماعان، بۇكىل ءومىرى باعدات پەن داماسكىدە وتكەن. ەندەشە، تۋعان جەرىندە عالىمنىڭ ءوزى ءىرى كىتاپحانا جاساقتاي الماسى بەلگىلى. وتىرار كىتاپحاناسىنان سۋسىنداپ- اق ءوستى دەيىك، ءبىراق وتىراردا الەمدەگى ەڭ ۇلكەن كىتاپحانا بولعانى تۋراسىندا ورتا عاسىر عالىمدارى ءلام- ميم دەمەگەن.
ءال- فارابيدىڭ ءوزىنىڭ قازاق بولعانى كەشە عانا، ونى قازاق قىلعان - اقجان ماشاني اتامىز بەرتىندە قايتىس بولدى. ولاي بولسا، الەمدە ەكىنشى ورىن الاتىن وتىرار كىتاپحاناسى تۋرالى اڭىز كەڭەستىك كەزەڭنىڭ جەمىسى ەمەس پە؟ وتىرار قالاشىعىنىڭ ورنىن ارحەولوگ عالىمداردىڭ قازىپ كەلە جاتقانىنا جارتى عاسىردان استى ەمەس پە، ءالى جەر استىنان جارتى پاراق كىتاپ شىققان جوق. ەندەشە، بۇل اڭىز قايدان شىقتى؟
1971 -جىلى ناۋرىز ايىندا اتاقتى «ۆوكرۋگ سۆەتا» جۋرنالىندا جاس جازۋشى دۇكەنباي دوسجانوۆ پەن ۆ. مالوۆتىڭ «وتىرار قورعاندارى» دەگەن وچەركى شىعادى. ول كەزدە وتىراردا ك س ر و بويىنشا ەڭ كولەمدى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتقان. بۇكىل وداققا تانىمال جۋرنالدىڭ تىلشىلەرىنىڭ ول جاققا ات باسىن تىرەۋى سوندىقتان دا قالىپتى جاعداي. ماسكەۋلىك جۋرناليستەر ەكسپەديتسيا باسشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ارحەولوگ كەمال اقىشيەۆپەن جولىعىپ، اڭگىمەلەسەدى. ول كەزدە ەسىك وباسىنان التىن ادامدى تاپقان اقىشيەۆتىڭ دۇركىرەپ تۇرعان كەزى. ءبىراق جۋرنالعا شىققان وچەركتەن كەمال اقىشيەۆقا تىكەلەي سىلتەمە جاسالعان ەشتەڭە تاپپايسىز، ونىڭ ورنىنا جۋرناليستىك فانتازيا كەڭىنەن كوسىلگەن. سونىڭ نەگىزگىسى - وتىرار كىتاپحاناسى.
ياعني، ەجەلگى جىلناماشىلاردىڭ ايتۋىنشا، XII عاسىردا وتىرار كىتاپحاناسى الەم بويىنشا الەكساندريا كىتاپحاناسىنان كەيىنگى ەكىنشى ورىندا بولعان دەگەندى ايتادى جۋرناليستەر. ال ول ەجەلگى جىلناماشىلار كىمدەر بولعان، ول جايىندا ەشقانداي مالىمەت، تاريحي دەرەك جوق. ەگەر، وتىرار كىتاپحاناسى الەم بويىنشا ەكىنشى ورىندا بولسا، ورتا عاسىر عالىمدارى ول جايىندا نەگە ايتپاعان؟ ول تۋرالى تاريحتا ءبىر اۋىز دايەكتەمە ءسوز نەگە جوق؟ جۇمباق.
ايگىلى وتىرار كىتاپحاناسى جايىنداعى اڭىزدىڭ باستاۋ- بۇلاعى سول «ۆوكرۋگ سۆەتا» جۋرنالىنداعى جۋرناليستەردىڭ قيالىنان تۋىنداعان وچەركتەن باستاۋ العان با؟ ايگىلى 28 پانفيلوۆشىلار ەرلىگى دە ويدان شىعارىلعان اڭىز عانا ەكەنى، ءىس جۇزىندە ول «كراسنوي زۆەزدا» گازەتىنىڭ ادەبي حاتشىسى يۋ. كريۆيتسكيدىڭ قيالىنان 1942 جىلى تۋعان دۇنيە ەكەنى انىقتالعان جوق پا؟ بۇل دا سوعان ۇقسايدى.
ارينە، وتىرار سەكىلدى ۇلكەن قالادا ۇلكەن باي كىتاپحانا بولعانى راس. ونى ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. وتىرار تۇرماق، ودان كىشى كەنتتەردە دە سول ۋاقىتتا ءوز كىتاپحانالارى بولعان. يسلام ىقپالىنا كوشكەننەن كەيىن اراب عىلىمى مەن مادەنيەتى جىبەك جولى بويىنداعى وتىرارعا مولىنان جەتكەنى شىندىق. ورتا ازياداعى ۇرگەنىش، مارى، حورەزم، بۇقارا، سامارقان، وتىرار شاھارلارىندا حاليفتەردىڭ پارمەنىمەن ءار قالانىڭ ءوز «دانالىق ءۇيى» دۇنيەگە كەلگەن. م. حورەزمي، ءا. بەرۋني، يبن- سينا سياقتى عۇلامالار پايدا بولعان. «جىبەك جولى» بويىمەن كىرە تارتقان كوپەستەر ەڭ قۇندى سىيلىق رەتىندە وتىرار اكىمىنە كىتاپ سىيلاۋدى داستۇرگە اينالدىرىپتى. ءتىپتى بۇل مەملەكەتتىك ءراسىم رەتىندە قابىلدانىپ، رەسمي سيپات الىپتى. بۇقارالىق عۇلاما رۋزبەحاننىڭ: «وتىرار كىتاپحاناسىنداعى قولجازبا كىتاپتاردى تەك قالا تۇرعىندارى عانا ەمەس، شالعايداعى سىعاناق قالاسىنىڭ تۇرعىندارى دا پايدالانىپ وتىردى» دەپ جازۋى وسىنىڭ دالەلى.
وسىنداي وتىرارداعى «دانالىق ۇيىنەن» ءابۋناسىر ءال- فارابي دە ءدارىس العانى، كەيىن ءبىلىمىن كەڭەيتۋ ءۇشىن باعداتقا بەت بۇرىپ، داماسكىگە تۇراقتاعانى دا انىق. وتىرار قالاسى فارابيدەن كەيىن دە ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ قايناعان وشاعى بولعان. شىعىس تانۋشى عالىم ءابساتتار دەربىسالى وتىراردان وتىزدان اسا عالىم شىققانىن دالەلدەگەن. ياعني، وتىز ءال- فارابي شىققان. وتىرار قالاسى فاراب دەپ اتالعاندىقتان، شاھاردان شىققان عالىمدار وزدەرىنە فارابي ەسىمىن قوسقان. بۇل ءۇردىس ХVI عاسىرعا دەيىن جالعاسقان. ەندەشە، وتىراردا ءىرى كىتاپحانا بولعانىن قاي جاعىنان بولسىن جوققا شىعارا المايسىز. ءبىراق شىنىمەن دە كولەمى جاعىنان الەمدەگى ەكىنشى كىتاپحانا بولعان با؟ بىزگە ناق كەرەگى دە وسى ەمەس پە؟
ەكىنشى ماسەلە، وتىرار كىتاپحاناسىن شىنىمەن شىڭعىس حان ورتەتىپ جىبەرگەن بە؟
تاريحتا ايتىلىپ جۇرگەندەي، ايگىلى الەكساندريا كىتاپحاناسىن حاليف ءامىردىڭ ورتەپ جىبەرگەندىگى وتىرىك بولىپ شىقتى. كىتاپحانا ودان بۇرىن مىسىرلىقتاردىڭ يۋليي تسەزارمەن بولعان سوعىسى كەزىندە ورتەلگەن ەكەن. مۇنى مۇستافا شوقاي تۇزەتكەن.
ەندەشە، شىڭعىس حاننىڭ 1219 -جىلى وتىرار كىتاپحاناسىن ورتەگەنى دە وتىرىك بولعانى. ونى كىم تۇزەتەدى؟ جاۋلاعان ەلدەرىنىڭ دىنىنە، دىلىنە قيانات جاساماعان شىڭعىس حاننىڭ كىتاپ ورتەتۋى مۇمكىن بە؟ عالىمداردىڭ ءبىرازى كىتاپحانانى شىڭعىس حان ارنايى ورتەتپەسە دە، بولعان سوعىستا ءورتتىڭ كەسىرىنەن ءوزى ورتەنىپ كەتكەنىنە سەنىمدى. ال ءبىراز زەرتتەۋشىلەر كىتاپحانانى جەر استىنا ساقتاپ قالعان دەيدى. ەڭ باستىسى، وتىراردا الەمدەگى ەكىنشى كىتاپحانانىڭ ءوزى شىن مانىندە بولدى ما ەكەن؟
ەندى پروفەسسور ەرەنعايىپ وماروۆتىڭ وتىرار كىتاپحاناسى الەكساندريا كىتاپحاناسىنان دا ۇلكەن بولعان دەگەن بولجامىنا كەلەيىك. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، وتىرار شامامەن V عاسىردا بەلگىلى بولا باستاعان. جاسى كەمىندە ەكى مىڭ جىل. وتىرار كىتاپحاناسى 1000-1200 -جىل شاماسىندا ۋاقىت دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن كىتاپحانا بولعان. شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعى كەزىندە، تۇرعىندار كىتاپتاردى جەر استىندا ورنالاسقان قۇپيا ۇڭگىر- قالاشىققا (كاتاكومبا) تىعىپ ۇلگەرگەن. ەرتەرەكتە، وتىز- قىرىق جىل بۇرىن قوي باعىپ جۇرگەن ءبىر شوپاننىڭ ءيتى ۇڭگىردەن، سىرتى تەرىمەن قاپتالعان اراب تىلىندە جازىلعان كونە كىتاپ الىپ شىققان. كىتاپ وتىرار قالاشىعىنىڭ قاسىنان تابىلعان، ياعني، سول كىتاپحانانىڭ كىتابى بولۋى ابدەن مۇمكىن.
عالىم وسىلاي دەيدى. وي- نيەت دۇرىس. ءبىراق.. . دالەل جەتكىلىكسىز. ءيت تاۋىپ العان ءبىر كىتاپ ءبىر عانا ادامعا تيەسىلى بولۋى مۇمكىن. ءبىر جەردە كىتاپحانا بولدى دەۋ ءۇشىن لوگيكا بويىنشا ول جەردەن ءۇش مىڭ كىتاپ تابىلۋعا ءتيىس!
ەگەر شىن مانىندە دە، وتىرارلىقتار كىتاپحانانى جەردىڭ استىنا تىعىپ تاستاعانى راس بولسا، كورشى جاتقان مەملەكەتتەردىڭ عالىمدارى مەن وقىمىستىلارىنىڭ كوزىنەن ول نەگە تاسا قالعان؟ سول ورتا عاسىردىڭ وزىندە ول عالىمدار وتىرار كىتاپحاناسىن اڭدىپ، قام- قارەكەتىن نەگە جاساماعان؟
سۇراق - كوپ، ناقتى جاۋاپ جوق.
ءسىز نە دەيسىز؟ ..
مۇحتار شاحانوۆ.وتىرار كىتاپحاناسى
تەك قارىننىڭ بايلىعىنا سەنگەن ەلدىڭ سورى بار،
كونە تاريح ساباقتارى بىزگە مويىن بۇرعانداي.
وتىراردى عالامدا جوق جازبا كىتاپ قورى بار،
وتكەن زامان ەلەستەرى ءالى قورشاپ تۇرعانداي.
كوزسىز زورلىق عاسىرىنان،
ناداندىقتىڭ تاسىرىنان،
جەر استىنا جاسىرىلعان
دارا تۇلعا بابالاردىڭ ۇشقىر ويى، ساناسى.
ۇياتتىنى تولعاندىرعان،
قاناتتىنى زاڭعار قىلعان،
كۇللى الەمدى تاڭ قالدىرعان،
رۋحىڭمەن قولدا ءبىزدى
وتىراردىڭ ۇلى كىتاپحاناسى!
قايدا بارساڭ جەكە مۇددە جەڭىسى ءۇشىن القىنۋ،
تاپتىرا ما قۇمعا سىڭگەن زور پاراسات داستانى؟
باستى ماقسات - فارابيلەر بيىگىنە تالپىنۋ،
رۋحى جوق بىلىمدىدەن قوعام شارشاي باستادى.
تورەعالي تاشەنوۆ
«ايقىن»