تاراز الەم جۇرتىنا تاريحىمەن ەسىك اشادى
جامبىل وبلىسى ۇلى جىبەك جولى بويىندا ورنالاسقان ىرگەلى مەكەندەردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى. تاريحى مىڭجىلدىقتاردىڭ مۇراتىمەن ۇندەسىپ، ادامزات وركەنيەتىنىڭ ەلەڭ-الاڭىمەن استارلاسقان اياۋلى التىن بەسىگىمىز تاراز قالاسىنىڭ تاريحي شەجىرەسىن پاراقتاۋ ءداۋىرى XX عاسىردىڭ عالامات سىيى - تاۋەلسىزدىك تاڭىمەن ۇشتاسادى، دەگەن وي-تولعامىن بىلدىرەدى م س م «ەجەلگى تاراز ەسكەرتكىشتەرى» ت م ق م ءبولىمى باسشىسى الماس مۇحتاروۆ «ەگەمەن قازاقستان» باسىلىمىندا.
«العاشقى ىرگەتاسى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان ءجۇز جىل بۇرىن قالانعان قاسيەتتى مەكەنىمىز، ءوزىنىڭ ورەلى عۇمىرىندا تالاي-تالاي تاريحي تاسقىندار مەن داۋىلدى عاسىرلاردى باستان وتكەردى، ۇلى جىبەك جولىنىڭ كىندىك بەكەتتەرىنىڭ ءبىرى، اسا ءىرى وركەنيەت وشاعى رەتىندە باتىس پەن شىعىستى جالعادى، ءسويتىپ «تاراز - تاريحىمىزدىڭ التىن ارقاۋى» دەيتىن مارتەبەگە يە بولدى.
تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى - ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ دۋالى اۋزىنان شىققان شىمقاي شىندىقتىڭ ارعى تەگىندە تەبىندەگەن تاراز تاريحىنىڭ جارقىن بەتتەرى - ارعىسى جالپى تۇركى وركەنيەتىنىڭ، بەرگىسى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ باسىنان كەشكەن كوپ جاقسىنىڭ باسىندا تۇرعاندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.
ەكىنشى تۇرىك يمپەرياسىنىڭ تاريحتان ويىپ تۇرىپ ورىن العان ۇلى تۇلعاسى تون يابعۋ ورداسىن تىككەن مىڭبۇلاق مەكەنى، ادامزاتتىڭ دامۋ تاريحىنا اسا ءىرى بەتبۇرىس اكەلىپ، ايماق اياسىندا يسلام وركەنيەتىنىڭ وركەن جايۋىنا سەبەپكەر ۇلى شايقاس وتكەن (751 ج.) اتلاح قالاسى جاتقان، اراعا سان عاسىرلارىن سالىپ، اقىرى 1465-جىلى كەرەي مەن جانىبەك وعلاندار قازاق حاندىعىنىڭ التىن تۋىن اسپانداتقان قوزىباسى بيىگى تۇرعان شۋ - تالاس اڭعارىنىڭ باس قالاسى تاراز تاريحىنىڭ تىنىسى، تىلسىم-بولمىسىنىڭ بۇگىنگى قاۋىمعا دا ايتارى مول.... جالپى، تۇركى الەمىنە ورتاق ورىمدەرىمەن ەرەكشەلەنەتىن وركەنيەت ورىسىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان تاراز قالاسى، كيەلى قالا وسىدان 21- عاسىر بۇرىن ءوز ىرگەتاسىن قالاعان شۋ -تالاس اڭعارى تۋرالى الەمدىك تاريحنامادا ارنايى تاراۋ بار ەكەندىگىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. بۇگىنگى شەكارالىق شەڭبەردى تاريحي تانىم ورەسىمەن «بۇزىپ» كورسەڭىز، تۇركىلىك ۇلى وركەنيەت اياسىنىڭ ازيا-التاي اسقارلارى مەن دالالارىن اتتاپ، الىس قۇرلىقتارعا دەيىنگى اۋقىمدى قامتيتىندىعىنا قانىعار ەدىڭىز.
ەجەلگى بالبال تاستاعى تاڭبالار، ماڭگى تاستارداعى سىنا جازۋلار مەن ەل اۋزىنداعى اڭىز-افسانالار الەمى وسىنى مەڭزەيدى. وسىناۋ قۇندىلىقتاردىڭ بەل ورتاسىندا تاعى دا تاراز -تالاس، شۋ-مەركى وڭىرلەرى الىستان مەنمۇندالايدى. تاريحي تومدار تاراۋلارىنان ويىپ تۇرىپ ورىن العان تالاس جازۋى، قاراتاۋ سىلەمدەرىن قۋالاعان ەجەلگى قونىستار شوعىرى، قاراساي- مويناق پەتروگليفتەرى، مەركى - جايساڭ جاۋھارلارى تۇركى وركەنيەتىنىڭ ءتۇپ- تامىرىمەن بىتە قايناسقان قۇندىلىقتار ەكەندىگىن سەزىنەسىز. بۇگىنگى ۇرپاق پارىزى - وسىناۋ قۇندىلىقتاردىڭ قۋات-كۇشىن، كەسكىن-كەلبەتىن بۇگىنگى ۇرپاققا رۋحاني ۇلاعات رەتىندە ۇسىنىپ، بولاشاق ۇرپاققا اتا اماناتى ساناتىندا تابىستاۋ، الەم جۇرتىنا تۇرەن تيمەگەن تىڭ جاڭالىق رەتىندە جەتكىزە ءبىلۋ بولسا كەرەك.
ەندى مىنە، ونىڭ دا ورىندى ورايى كەلىپ تۇر. ول وراي - الەمدىك قوعامداستىقتىڭ، ەڭ الدىمەن ينجەنەرلىك اقىل-ويىنىڭ جەتىستىكتەرىن الەم تالقىسىنا سالاتىن، تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ تورىندە تۇڭعىش رەت اشىلىپ، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلەتىن 5 ميلليون ادامدى اسىعا كۇتىپ وتىرعان سارابدال ءىس-شارا - ەكسپو-2017 كورمەسىمەن بايلانىستى. 2015 -جىلدىڭ قازان ايىندا اتالىپ وتكەن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەكەسى قارساڭىنداعى قاربالاس جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە ەجەلگى تاراز تاعى دا ءبىر تۇلەدى، 2100-جىلدىق تاريحى بار ەجەلگى قالامىزدىڭ اجارىنا اجار قوسار يگىلىكتى ىستەر اتقارىلدى. ساۋلەتتى عيمارات- قۇرىلىمدار - «ەجەلگى تاراز» مۋزەيى، تاماشالاۋ- شولۋ مۇناراسى، دوستىق ءۇيى بوي كوتەردى، كەشەندى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جانە قايتا جاڭعىرتۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى، ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى تۇڭعىش اشىق اسپان استىنداعى مۋزەي اشىلدى.
قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە تابىلعان ەجەلگى جادىگەرلەردى مۋزەي سورەسىنە ورنالاستىرۋ جۇمىستارى جاقىن مەرزىمدە اياقتالىپ، ماڭگىلىك مۇرالاردىڭ كوپشىلىك كوزايىمىنا اينالار ساتىنە دە ساناۋلى كۇندەر قالدى. اماندىق بولسا، كەلەر جىلى الەم جۇرتىنا ءوز ەسىگىن قازاق ەلىندە ايقارا اشاتىن ەكسپو-2017 كورمەسىنىڭ قوناقتارى، كورمە اياسىندا وتەتىن ارنايى باعدارلاماعا ەنگىزىلگەن تاراز باعىتى بويىنشا كيەلى مەكەنىمىزگە اتباسىن بۇرماق.
الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلگەن قوناقتار تاريحي مۇرالارعا تۇنىپ تۇرعان ولكەمىزدەگى «ەجەلگى تاراز»، «ايشا ءبيبى»، «قاراحان»، «تەكتۇرماس»، «اقىرتاس» نىساندارىنىڭ كەز كەلگەن قوناققا جاسقانباي كورسەتۋگە تاتىرلىق كەلبەتىن تاماشالاپ، ولاردىڭ دەڭگەيى بيىك تاريحىمەن تانىساتىن بولادى.
ول ءۇشىن ارنايى باعدارلاما جاسادىق، كادەسىي ونىمدەرىن شىعارۋ، ءتىل ماماندارىن ىرىكتەۋ جۇمىستارىن دا قولعا الىپ جاتىرمىز. سونىمەن بىرگە، قورىق- مۋزەي ماماندارىنان جاساقتالعان توپ ەكسپو-2017 كورمەسى قوناقتارىنا ارنالعان ارنايى كورمە جاساقتاپ، استانا قالاسىنا ىسساپارمەن بارادى، ولار ءبىر اي بويى قورمەنىڭ مادەني ءىس-شارالارعا ارنالعان ارنايى زالىندا «شىراعداندار شەرۋى» اتتى كولەمدى ەكسپوزيتسيا قۇرىپ، كورمە قوناقتارىنا قىزمەت كورسەتەدى. وندا تاراز تاريحىنا ارنالعان بەينەفيلم كورسەتىلىپ، اۋليەاتا - تاراز توپىراعىندا ماڭگىلىك مەكەنىن تاپقان كيەلى جادىگەرلەر جايىندا تۇسىرىلگەن فوتو-بەينە ونىمدەرى كورسەتىلەدى.
ارنايى كورمەنىڭ نەگىزگى ارقاۋى - تاراز جەرىندە ءار جىلدارى جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق، عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ وتكەن عۇمىرىنان، ولاردىڭ ۇلتتىق-ۇلىستىق مادەني-رۋحاني دەڭگەيى مەن شەبەرلىك مەكتەپتەرىنەن حابار بەرەتىن جادىگەرلەردەن تۇراتىن بولادى.
جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، ەكسپو- 2017 كورمەسىنىڭ ەجەلگى تاراز مادەني-تۋريستىك باعىتىنىڭ اۋقىمى جامبىل وبلىسىنىڭ، ەڭ الدىمەن، تاريحي-رۋحاني، مادەني-الەۋمەتتىك مۇمكىندىكتەرىن كەڭىنەن قامتىپ، ولكەمىزدە تۋريستىك كلاستەردىڭ دامۋىنا يگى ىقپال ەتەتىندىگىنە سەنىمىمىز مول. ياعني، ءىس-شارانىڭ جاۋاپكەرشىلىك دەڭگەيى بيىك تە مارتەبەلى».
الماس مۇحتاروۆ،
م س م «ەجەلگى تاراز ەسكەرتكىشتەرى» ت م ق م ءبولىمى باسشىسى
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى