توقتامىس باتىردىڭ جەتىنشى ۇرپاعى تۋى مەن قارۋ-جاراعىن ساقتاپ وتىر
اباي اۋدانىنا بارعان ساپارىمىزدا ءبىز توقتامىس باتىردىڭ جەتىنشى ۇرپاعى اقىلتاي ابىشيەۆتىڭ شاڭىراعىندا بولىپ، باتىردىڭ تۋى مەن قارۋ-جاراعىن ءوز كوزىمىزبەن كورىپ، كۋا بولدىق، دەپ جازادى «ديدار» گازەتى.
تۋ تىككەن توبىقتىنىڭ قولباسشىسى
قاراۋىلدان شىققان جەڭىل كولىك جەر اپشىسىن قۋىرىپ جۇيتكىپ-اق كەلەدى. كولىك تىزگىنىندە اۋداندىق «اباي ەلى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، تالانتتى جاس اقىن نۇرجان ءبايتوس. جاس بولسا دا، كوكىرەگىنە كوپ اسىل دۇنيەنى جيعان زەردەلى جىگىت. ءوزى شەجىرەلى، قارت شىڭعىستاۋدىڭ تاريحىن دا جاقسى بىلەدى ەكەن.
توقتامىس باتىر اۋىلىنا جاقىنداعانىمىزدا، وسى اۋىلدا باتىردىڭ جەتىنشى ۇرپاقتارى تۇراتىنىن ايتتى. ەلەڭ ەتتىك. قازىرگى كۇنى التايدان اتىراۋعا، ارقادان الاتاۋعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان ۇلان بايتاق جەرىمىزدە الشاڭ باسىپ جۇرگەن بولساق، سول باتىرلارىمىزدىڭ ارقاسى ەكەنى راس.
باتىرلارىمىز نايزانىڭ ۇشى، بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاعان قاسيەتتى جەردىڭ ءار پۇشپاعى ءبىز ءۇشىن ەرەكشە قىمبات. ەندەشە سول داڭقتى باتىردىڭ اۋىلىنا كەلىپ تۇرىپ، ۇرپاقتارىمەن قالاي كەزدەسپەي، تىلدەسپەي كەتۋگە بولادى؟ ونىڭ ۇستىنە نۇرجان دا:
- بۇل «تۋ تىككەن توبىقتىنىڭ قولباسشىسى، جۋانتاياق توقتامىس دەيتىن كىسى» دەپ شاكەرىمنىڭ ءوزى پوەماسىنا ارقاۋ ەتكەن باتىر عوي. ۇرپاقتارى ءالى كۇنگە دەيىن باتىردىڭ تۋى مەن قارۋ-جاراعىن ۇيىندە ساقتاپ وتىر، - دەپ ءبىزدى ودان ءارى قىزىقتىرا ءتۇستى.
ءيا، ەستۋىمىز بار. وسىدان بىرەر جىلداي ۋاقىت بۇرىن ۇلتتىق مۋزەيدىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى قايىرجان عيزات ۇلى قاراكەرەي قابانباي مەن توقتامىس باتىرلارعا قاتىستى جاڭا جادىگەرلەردىڭ تابىلعانىن، ءبىراق ونى مۋزەيگە وتكىزۋگە ۇرپاقتارىنىڭ قۇلىقتى ەمەس ەكەنى تۋرالى حابارلاعان بولاتىن. ەندى مىنە، ەلىن-جەرىن قورعاعان سول توقتامىس باتىردىڭ تىكەلەي ۇرپاعىنىڭ شاڭىراعىنا ارنايى ات-باسىن بۇرىپ، كەلىپ تۇرمىز.
كوڭىلىمىز ءبىر ءتۇرلى الابۇرتىپ، تولقىپ تا تۇرعانىمىز شىندىق. ىشتەي «قالاي بولادى ەكەن؟، «ءۇي يەلەرى شاقىرىلماعان قوناققا باتىردىڭ تۋى مەن نايزاسىنىڭ ۇشىن كورسەتە مە؟» دەپ ويلاپ تا قويامىز.
ءبىراق باتىردىڭ جەتىنشى ۇرپاعى اقىلتاي نۇرىمحان ۇلىنىڭ زايىبى ايجان عابدۋللينانىڭ وبلىستىق «ديدار» گازەتىنە دەگەن ىقىلاسى مەن نيەتى ەرەكشە بولىپ شىقتى. وسى گازەتتىڭ جۋرناليستەرى ەكەنىمىزدى ەستىگەندە، جىلى شىراي تانىتىپ، تورگە وزدىرىپ، قۇرمەت كورسەتتى. ءتىپتى، «ديدار» گازەتىنىڭ بيىلعى ساندارىنىڭ بىرىندە ۇلى ەلنۇر تۋرالى ماقالا شىققانىن ءسوز اراسىندا ماقتانا ايتىپ ءوتتى.
توقتامىس اۋىلىنىڭ مولداعاليەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەبىندە ينفورماتيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولىپ ەڭبەك ەتەتىن ەلنۇر بىلىكتى ۇستاز. بيىلعى وقۋ جىلىنىڭ سوڭىندا ونىڭ شاكىرتى، 8-سىنىپ وقۋشىسى ءىلياس جۇماعاليەۆ «جاس تەحنيكتەردىڭ» وبلىستىق سايىسىنا قاتىسىپ، راديو ارقىلى باسقارىلاتىن اۆتوموبيلدەر باعىتى بويىنشا جۇلدەلى ءۇشىنشى ورىنعا يە بولعان كورىنەدى.
ارينە، وبلىستىڭ ءار وڭىرىنەن 100 دەن استام وقۋشى قاتىسقان مۇنداي دودادان ءۇشىنشى ورىن الۋ دا ۇلكەن جەڭىس. وسى ورايدا جاس ونەرتاپقىشتىڭ جەتەكشىسى ءوزىنىڭ ۇلى ەلنۇر بولعانى دا انا ءۇشىن ۇلكەن ابىروي. سونىمەن قاتار، ايجان اپاي ەلنۇردىڭ جارى، كەلىنى ساندۋعاشتىڭ دا وسىدان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن «شىعىس-اقپارات» مەديحولدينگى جاريالاعان ءازىلحان نۇرشايىقوۆ اتىنداعى «جاس ءتىلشى» بايقاۋىنا قاتىسىپ، ەكىنشى ورىن العانىن دا قۋانا جەتكىزدى.
ءتىپتى، ايجان اپاي «شىعىس-اقپاراتتىڭ» اتىنان ساندۋعاشقا بەرىلگەن ديپلومدى اكەلىپ كورسەتكەندە، ءبىزدىڭ دە توبەمىز كوككە جەتكەندەي بولعانى راس. وسىلاي كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيدە باستالعان اڭگىمەمىز ودان ءارى ءوز ارناسىن وڭاي تاۋىپ جۇرە بەردى.
- بۇل - توقتامىس باتىردىڭ جەتىنشى ۇرپاعى اقىلتاي نۇرىمحان ۇلى ابىشيەۆتىڭ شاڭىراعى. وسى شاڭىراققا 1979-جىلى كەلىن بولىپ ءتۇستىم. ول كەزدە توقتامىس باتىردىڭ ۇرپاعىنا تۇرمىسقا شىققانىمدى بىلمەدىم، ارينە. ءبىراق اراكىدىك ۇلكەندەر جاعى «بۇل كيەلى شاڭىراق، توقتامىس باتىردىڭ ۇرپاعىنىڭ شاڭىراعى» دەگەندى سىبىرلاپ بولسىن ايتىپ قالاتىن.
اۋىلعا جاڭا تۇسكەن كەلىن بولسام دا، ۇلكەن اپالار الدىمدى كەسپەيتىن. جول بەرەتىن. سويتسەم، باتىر اتامنىڭ ارۋاعىن سىيلاعاندارى ەكەن عوي. ءتىپتى، قازىرگى كۇنگە دەيىن قاراشاڭىراق دەپ قاسيەت تۇتادى. نەگىزى ءوزىم دە تەگىن جەردىڭ قىزى ەمەسپىن. مەنىڭ اتا-بابالارىم دا قاجىعا بارعان ادامدار، سەڭكىباي دەيتىن قاجىنىڭ ۇرپاعىمىن، - دەپ اڭگىمەسىن باستاعان ايجان قابدراحمان قىزىنىڭ ءار سوزىنە ءبىز دە ىقىلاستانا قۇلاق قويدىق.
- سول كەزدە وسى ءۇيدىڭ تورىندە ۇلكەن سومكە ءىلۋلى تۇراتىن ەدى. ونىڭ ىشىندە اق شۇبەرەككە وراۋلى ءبىر نارسە بولاتىن. مارقۇم ەنەمنىڭ ول سومكەگە ەشكىمدى دە جولاتپايتىنىنا قاراپ، ونىڭ كەرەمەت ءبىر قۇندى دۇنيە ەكەنىن ءىشىم سەزەتىنمىن، ارينە. باسىندا ساندىقتا ساقتاعان. ودان كەيىن سول ساندىقتاعى دۇنيەنى بيىككە ءىلىپ قوياتىن بولدى.
ءوزىم ءتىپتى جولاۋعا، ۇستاۋعا جۇرەكسىنەتىن ەدىم. كەيىن ءبىلدىم، ول توقتامىس باتىردىڭ تۋى ەكەن. ەنەمنىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ كيەلىلىگى سونداي، سوناۋ قۇرعاقشىلىق، جۇت جىلدارى تۋدى الىپ شىققاندا جاڭبىر جاۋىپ، ەل ىرىسقا كەنەلگەن ەكەن. ال ەندى مەن كەلىن بولىپ تۇسكەن جىلدارى توقتامىس باتىردىڭ ەرلىگى، باتىرلىعى تۋرالى جۇرت كوپ ەشتەڭە ايتا بەرمەيتىن. وعان مۇمكىندىك تە بولعان جوق. بالكىم، ايتۋعا قورىقتى. ويتكەنى، ساياسات سونداي بولدى. تەك ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ، ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتكەن سوڭ عانا اقىلتايدىڭ اعاسى نەسىپتايدىڭ باسشىلىعىمەن كوپ نارسەنىڭ بەتى اشىلىپ، ايتىلا، جازىلا باستادى.
ال 1993-جىلى سول كەزدەگى « قىزىل تۋ» سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى ءابدىعالىم مۇزدىبايەۆ، باتىردىڭ ۇرپاعى نەسىپتاي نۇرىمحانوۆ سەكىلدى ازاماتتاردىڭ ۇيتقى بولۋىمەن توقتامىس باتىردىڭ 270 جىلدىعى اتالىپ ءوتىلىپ، ۇلكەن اس بەرىلدى. باتىردىڭ اسىنا ۇرپاقتارى ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلدى. ماڭعىستاۋدىڭ اق ءمارمار تاسىنان توقتامىس باتىردىڭ كەسەنەسى تۇرعىزىلدى. باتىر تۋرالى سول كەزدەن باستاپ اشىق ايتىلىپ، كىتاپتار دا جارىق كورە باستادى.
جالپى، باتىر تۋرالى بايكوكشە اقىن ۇلكەن داستان جازعان دەيدى. ءبىراق داستاننىڭ تولىق نۇسقاسى ساقتالماعان. ودان كەيىن اقىلتايدىڭ اتاسى ءابىش اقساقالدىڭ بايانداۋىمەن حالىق اقىنى شاكىر ابەنوۆ «توقتامىس باتىر» دەپ اتالاتىن داستان جازعان. ءابىش اقساقال شاكىر ابەنوۆتى شاقىرىپ الىپ، ءبىر اي اۋىزشا ايتىپ، بايانداپ بەرىپتى. شاكىر اقىن ونى داستانعا اينالدىرعان. ءبىراق سونىڭ ءوزىن ۇزاق جىلدار بويى ەشكىمگە وقىتپاي، جاسىرىن ۇستاعان عوي، - دەيدى ايجان عابدۋللينا.
شاپانىنىڭ ىشىنە تىگىپ، جاسىرىپتى
ونىڭ ايتۋىنشا، توقتامىس باتىردىڭ تۋى مەن قارۋ-جاراعىن بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەن وسى ءابىش اقساقال كورىنەدى. ءابىش قارسامبەك ۇلى 1880-1968-جىلدارى ءومىر سۇرگەن، ەسكىشە وقىعان ءدىندار ادام. كەيىنگى 50-60-جىلدارى مولدا بولىپتى. ءارى ەسكىدەن كەلە جاتقان داستان، قيسا، اڭگىمەلەردى ادەبي تىلدە شەبەر جەتكىزە الاتىن شەجىرەشىلىگى دە بار ەكەن.
توقتامىس باتىر - ءابىش قارسامبەك ۇلىنىڭ ءتورتىنشى اتاسى. سوناۋ قيىنشىلىق جىلدارى ءابىش اتا تۋدى شاپانىنىڭ ىشىنە تىگىپ، ال قارۋ-جاراعىن تاۋعا اپارىپ جاسىرىپ ۇرپاقتارىنا ميراس ەتىپتى. ءتىپتى، دالادا بولعان ورتتەن نايزا مەن قىلىشتىڭ سابى جانىپ كەتكەن كورىنەدى. كەيىننەن ءابىش اقساقال باتىردىڭ جادىگەرلەرىن بالاسى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، سوعىستان جارالانىپ كەلگەننەن سوڭ ارنايى بايلانىس بولىمىندە فەلدەگەر قىزمەتىن اتقارعان، قازاق ك س ر- ءنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالعان نۇرىمحان مەن كەلىنى، 2 ۇل، 8 قىز تاربيەلەپ وسىرگەن «باتىر انا» جەكەن ەلەپبەرگەنوۆاعا تابىس ەتەدى.
قازىرگى كۇنى توقتامىس باتىردىڭ قىلىشى نۇرىمحان ابىشيەۆتىڭ ۇلكەن ۇلى نەسىپتايدىڭ ۇيىندە، ال باتىردىڭ تۋى مەن نايزاسىنىڭ ۇشى اقىلتايدىڭ ۇيىندە ساقتاۋلى تۇر.
ايجان اپاي بىزگە باتىردىڭ تۋى مەن نايزاسىنىڭ ۇشىن دا كورسەتتى. بۇل جولى انشەيىندە سىرت كوزدەن جىراق ۇستاپ، قىزعىشتاي قورىپ ۇستايتىن باتىردىڭ تۋى مەن نايزاسىنىڭ ۇشىن وبلىستىق «ديدار» گازەتىنىڭ فوتو تىلشىسى ەسىمحان ورىنبايەۆتىڭ سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الۋىنا رۇقساتىن دا بەردى.
- ءبىز قازىر تۋدى اق شۇبەرەككە وراپ، سەيفكە سالىپ قويامىز. ءوزى بوزدەن جاسالعان سەكىلدى، - دەيدى ايجان قابدراحمان قىزى. ءۇش عاسىردىڭ كۋاسى بولعان تۋ ابدەن كونەرىپتى. توقتامىس باتىر ومىردەن وزعاندا جىلىنا دەيىن كۇن مەن جەلدىڭ وتىندە كوتەرىلىپ تۇرعان دا كورىنەدى. جوعارىدا سوناۋ الاساپىران جىلدارى باتىردىڭ تۋىن ءابىش اقساقالدىڭ شاپانىنىڭ ىشىنە جاسىرىپ، امان الىپ قالىپ، ۇرپاعىنا اماناتتاعانىن دا ايتتىق.
جالپى، توقتامىس باتىر قازاق-قالماق اراسىندا بولعان ءۇش سوعىسقا كىرىپ، ءۇش تۋعا يە بولعان ەكەن. كەيىننەن ماماي باتىر دا ءبىر كەزدە كوكەناي باتىردان العان توبىقتى تۋىن باتىر ءىنىسى توقتامىسقا تابىستاپتى. ءبىراق بۇل تۋدىڭ ءۇش تۋدىڭ قايسىسى ەكەنى بەلگىسىز.
ايجان اپايدىڭ ايتۋى بويىنشا، باتىردىڭ تۋى مەن قارۋ-جاراعىنا الماتىداعى ورتالىق مۋزەي دە تالاي «قۇدا» ءتۇسىپتى. ءتىپتى، وسىناۋ قۇندى جادىگەرلەردى سول مۋزەيگە تاپسىرىپ جىبەرگەن كەز دە بولىپتى. ءبىراق وسىدان كەيىن كوپ ۇزاماي نۇرمۇحاننىڭ اعاسى ءالىمحان قاسقابۇلاقتا وتباسىمەن قازاعا ۇشىرايدى.
قايعىلى قازانىڭ سەبەبىن ەكى عاسىردان استام ۋاقىت بۇتىندەي ءبىر اۋلەتتىڭ قۇتى مەن كيەسى بولىپ كەلە جاتقان تۋ مەن قارۋ-جاراقتى مۋزەيگە تاپسىرىپ جىبەرگەننەن ىزدەۋشىلەر دە تابىلادى. ءسويتىپ، نۇرمۇحان اقساقال توقتامىس باتىردىڭ تۋى مەن قارۋ-جاراعىن مۋزەيدەن كەرى قايتارىپ العان كورىنەدى.
- وسى جولى دا سەمەيدىڭ مۋزەيىنەن ادامدار كەلىپ، ءوتىنىش ايتتى. ۇيدە وتاعاسى دا، ۇلىم دا بولعان جوق. كەلىنىم ەكەۋىمىز عانا بولاتىنبىز. ءبىراق ءبىر رەت مۋزەيگە بەرىلىپ، الىنعان نارسەنى قايتادان بەرگىمىز كەلمەدى. وسىناۋ كيەلى جادىگەردىڭ ەندىگى يەسى - ۇلىم ەلنۇر مەن كەلىنىم ساندۋعاش. ولارعا «بۇل قۇندى جادىگەر، كوزدەرىڭنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاڭدار» دەپ ءجيى ايتىپ وتىرامىن، - دەيدى ايجان قابدراحمان قىزى.
كەيبىر شەجىرە دەرەكتەرىنە قاراعاندا، توقتامىس باتىر 1730-جىلداردىڭ شاماسىندا ازىرەتتىڭ قاراتاۋىنداعى جىلىبۇلاق دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلىپ، شامامەن 1797-جىلدارى قازا تاپتى دەسەدى. ەل اۋزىندا توقتامىس باتىردىڭ ەرلىگى تۋرالى اڭىزدار وتە كوپ.
توقتامىستىڭ العاش كوزگە ءتۇسىپ، جۇرەك جۇتقان ەرەن ەرلىگىنىڭ تۇڭعىش تانىلعان تۇسى - اتاقتى شاعان شايقاسى دەسەدى. بۇل تۇستا جاس توقتامىستىڭ وسى ۇرىستاعى كەيبىر ويدا جوق جەردەن ءجون تاپقان ەپتىلىگىمەن تاپقىرلىعى ايىرىقشا ءسوز بولادى. شامامەن 1750- جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا بولعان شاعان سوعىسىنا ابىلاي حان باستاعان، قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي قوستاعان اتاقتى باتىرلار تەگىس قاتىسادى.
ال توقتامىستىڭ ەرەكشە ەرلىك كورسەتكەن تۇسى اياگوز شايقاسى. بۇل مولشەرمەن 1756-جىلدارى بولعان. وسى ۇرىستا ءيىسى ورتا ءجۇزدىڭ ۇرانىن شاقىرىپ، جەكپە-جەككە تۇسكەن توقتامىس باتىر قالماقتىڭ قوس باتىرىن ولتىرەدى. ول كەزدەگى سوعىس جەكپە-جەگىنىڭ ءراسىمى بويىنشا ەكى جاقتىڭ باتىرلارى قانداي قارۋ قولداناتىنىن كەلىسىپ الادى. ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، توقتامىس باتىر بەس قارۋدىڭ بارىنە دە ۇستا بولىپتى. سول جەكپە-جەكتە وزىمەن ايقاسقا تۇسكەن قالماق باتىرىنىڭ ەكىنشىسىن نايزالاسىپ ءجۇرىپ جايراتىپ سالادى.
توقتامىس باتىر تۋرالى جەرگىلىكتى اقىن مەرعالي ىبىرايەۆتىڭ زەرتتەۋلەرى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى ج. ءجۇنىسجانوۆتىڭ «تۋ تىككەن توبىقتىنىڭ قولباسشىسى» اتتى ەستەلىكتەر جيناعى جارىق كورگەن. شاكەرىم قاجىنىڭ «ەڭلىك-كەبەك» وقيعاسىن بايانداعان داستانىندا دا توقتامىس باتىردىڭ اتى اتالادى. جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «دارابوز» شىعارماسىندا دا توقتامىس باتىردىڭ ەرلىگى تۋرالى مالىمەت كەلتىرىلگەن.
الداعى ۋاقىتتا قىرىق جىلدان استام ۋاقىت مەكتەپتە ماتەماتيكا ءپانى مۇعالىمى بولىپ، بىلتىر عانا زەينەتكەرلىككە شىققان ايجان اپاي ۇلى ەلنۇرمەن بىرىگىپ توقتامىس باتىر تۋرالى كىتاپ شىعارۋدى دا ويلاستىرىپ جۇرگەن كورىنەدى.