حان كەنەنىڭ سۇيەگى نەمەسە قىرعىزدار جاسىرعان شىندىق
ەلى ءۇشىن قىلشا موينى تالشا كەسىلگەن حان كەنەنىڭ تاعدىردا كەتكەن تالايىنىڭ ورنىن تولتىرا الماسا دا، دايىن دۇنيەنىڭ ىشىندەگى تاريحتىڭ قۇپيا الەمىنىڭ بەلگىسىز ءھام ماڭىزدى تۇستارىن تانىپ - بىلۋدە قازاق جۇرتشىلىعى نەمقۇرايدىلىق تانىتپايدى دەپ بىلەمىز !..
***
...
- جۇرىڭدەر ، سەندەردى ءازىمبايدىڭ ۇيىنە ەرتىپ اپارايىن، - دەپ، جايدار اقساقال ايىلعا قاراي جول باستادى.
ەكسپەديتسيالىق توپ كورىپكەلدەردىڭ كورسەتكەن جەرىن كۇنى بويى قازىپ، حان سۇيەگىن تاپپاي شاراسىز كۇي كەشىپ تۇرعاندا، ءازىمباي دەگەن كىسى كەلىپ، ءۇيىنىڭ اۋلاسىنان لاباز ءۇشىن جەر قازىپ جاتىپ، باسى جوق سۇيەك تاۋىپ الىپ، ونى المالىنىڭ زيراتىنا اكەپ قايتا جەرلەگەنىن ايتقان. كورىپكەلدەردىڭ كوكتەن تىلەگەنى الدىنان شىعىپ، ولار ءازىمبايدىڭ ءۇيىنىڭ اۋلاسىنان تاۋىپ العان باسى جوق ادام سۇيەگىن كەنەسارىنىكى دەپ جورىتقان.
وسى ازىمبايمەن كەزدەسۋگە ۇيىنە كەلە جاتىرمىز. المالىنىڭ كوشەلەرىنە تاس توسەلمەگەندىكتەن، كولىگىمىز باتپاققا تىعىلىپ، يتەڭدەپ - يتەڭدەپ ميمىرت جۇرىسپەن ازەر دەگەندە ايىلدىڭ ءبىر قۋىسىنداعى ءازىمبايدىڭ ۇيىنە جەتتىك.
داربازادان باس سۇققانىمىزدا، ارىقشا كەلگەن ورتا بويلى، قىسىق كوز ، قىلتاناق شاش، قۇباسۇرلى جىگىت اعاسى: « قوش كەلدىڭدەر!» - دەپ، قۇشاعىن جايا قارسى الدى. ازىمبايمەن بۇرىننان تانىس ادامداي اماندىق - ساۋلىقتى سۇراسىپ، مارە - سارە بولىپ جاتىرمىز. اقجارىلىپ داستارقانىنان ءدام تاتۋعا شاقىرعانىنا قاراماي، حان كەنەنىڭ سۇيەگى تابىلدى دەگەن جەردى كورۋگە اسىقتىق.
ءۇيدىڭ اۋلاسىنان باقشاعا شىعا بەرىستە قورشالعان تەمىر توردىڭ ىشىندە « كەنەسارى قازاق ەلىنىڭ حانى 1872 ج . جەرلەنگەن 04.03.2007 ج. قازاق ەلىنە قايتقان»، - دەپ قاشالىپ جازىلعان قۇلپىتاستى كوردىك.
- وسى جەردەن ۇرا قازباستان بۇرىن ءبىر كۇنى تۇسىمە قايتىس بولىپ كەتكەن كورشى الپامىس اقساقال كىرىپ، « قاراعاشتىڭ ءتۇبىن قاز «، - دەدى. كورگەن ءتۇسىم تەگىن ەمەس شىعار دەپ، شالدىڭ نۇسقاعان جەرىن ەكى بالاممەن بىرگە قازا باستادىم. ەكى مەتردەن استام جەرگە جەتكەندە، باسى جوق ادام سۇيەگى شىقتى. باسىنىڭ ورنىندا تاس قويىلعان. قورقىپ كەتكەنىم سونشالىق - قوڭسى وتىراتىن دوسىم بار ەدى، سونى شاقىردىم. دوسىم كەلگەننەن كەيىن عانا ءوز - وزىمە كەلدىم. قايبىر جىلدارى ايىلعا قازاقستاننان حان كەنەنىڭ سۇيەگىن ىزدەگەن ادامدار كەلىپ ءجۇرۋشى ەدى. تراكتورمەن ايىلدىڭ ءار جەرىن قازىپ جۇرەتىنىن كورەتىنبىز. ايىل اقساقالدارى دا حان كەنە وسى المالىدا ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، باسىن ورىس ۇلىقتارى العان ەكەن دەپ ايتىپ وتىراتىن. ودان قالسا، الپامىس اقساقال كوز جۇمارىنان بىرەر كۇن بۇرىن: «قولىڭ بوستا ماعان كەلىپ كەتشى. ساعان ايتاتىن ءبىر سىرىم بار «، - دەگەن ەدى. كۇيكى تىرشىلىكتەن بوساي الماي الپامىس اقساقالعا بارا الماي ءجۇردىم. ءبىر كۇنى بىشكەككە ءبىر شارۋامەن بارىپ كەلسەم، اقساقال قايتىس بولىپ كەتىپتى. « الپامىس شال ماعان نە ايتپاق بولدى ەكەن؟»، - دەپ، ىشتەي وزەگىم ورتەنىپ جۇرەتىن. ۇرانى قازاردان بۇرىن الپامىس اقساقالدىڭ « قاراعاشتىڭ ءتۇبىن قاز»، - دەپ، تۇسىمە كىرگەنىن ەسىمە الدىم. ءتۇستىڭ تەگىننەن - تەگىن ەمەس ەكەنىن ءتۇسىنىپ، سۇيەكتى كەنەسارى حاندىكى بولار دەپ شەشتىك. ءسويتىپ، سۇيەكتى ارۋلاپ، قۇران وقىپ، جوعارىداعى زيراتقا اپارىپ كومدىم، - دەپ، ءازىمباي تۇتىعا سويلەپ، اڭگىمەسىن ءۇزىپ - جۇلىپ، ارەڭ ءبىتىردى.
المالىعا 1994 - جىلى كەلگەن اكادەميك ماناش قوزىبايەۆ باستاعان ىزدەۋشى توپقا الپامىس اقساقال حاننىڭ سۇيەگى كىشى المالىدا جەرلەنگەن دەپ، دولانا ەگىلگەن تۇستى كورسەتكەنىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. ءبىراق، قۇلتولەۋ اعامىز حان كەنەنىڭ سۇيەگىنىڭ قايدا جەرلەنگەنىن الپامىستىڭ بىلە تۇرا جاسىرعانىن بىلايشا جەتكىزەدى:
« امانگەلدى شالدىڭ ءسوزىن ءبولىپ ، تاقىرىپتى حان كەنەنىڭ اجالىنا قاراي بۇرعانىمىزدا، يمام (امانگەلدى):
- اركىم ءارتۇرلى ايتادى عوي. مەن و جاعىن بىلمەدىم انىق... ءدال قاي جەردە جاتقانى دا بەلگىسىز . انا جىلى وسىندا ءبىر اكادەميكتەر ، ارحەولوگتەر كەلگەنى بار . الپامىس دەگەن شال سولاردى سايعا اپارىپ تۇس - تۇستى قازدىرىپ ءجۇردى. بەس - التى كۇن قازدى - اۋ كەمى... تاۋ ىشىندە... اقساقال باسقا ءبىر جەرلەردى كورسەتكەن سياقتى. و كىسىنىڭ ءوزى دە دۇنيەدەن قايتقالى بەس - التى جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. اتالارىم ايتاتىن سوناۋ سايدىڭ ىشىندە دەپ. جىلعادا. مەن الىستا شىعار دەپ ويلاعانمىن. مەنەن دە سۇراعان. جىلعانىڭ باسىنا دەيىن اپاردىم...
وسى تۇستا سوزگە ايسارا اپاي ارالاستى:
- حان كەنە ءوزىن ءسىز ايتىپ وتىرعان اق بوز ۇيدە كۇتكەن الپامىستىڭ اتاسى ءجۇنىسبايعا ايتىپ كەتكەن دەيدى سۇيەگىم جاتقان جەردى ەشكىم بىلمەسىن دەپ. ەشكىم قورلاماسىن. ايتپا دەپ...
- اي ، بىلمەدى - اۋ ، الپامىستىڭ اتاسى! بالالارى دا بىلمەگەن. بىلسە ەكى ماشينامەن كەلگەن ون شاقتى ادامدى... ءتىپتى، بىرەۋى سوناۋ كوكشەتاۋدان كەلىپتى حاننىڭ جاقىن نەمەرەسى ەدىم دەپ. سونشا ادامدى الداي ما! ...
- جوق ، جاقسى بىلگەن ول كىسى. توقسان التىعا كەلگەن ولمەلى شال نەسىنە الدايدى؟ بىلگەن! ءبىراق ايتپاعان! « ەگەر جاراپازان قىلىپ ايتاتىن بولساڭ، ءتۇپ - تۇبىڭە شەيىن تۇزداي توزاسىڭ!»، - دەپتى حان اتاما دەپ ءوزى ايتىپ قالعان ءبىر سوزىندە! انا جىلى مەن دە سويلەسكەنمىن شالمەنەن. قورىققان تەرىس باتادان. ال ءبىراق، دۇنيەدەن وتەر كەزدە ايتسام با، ايتپاسام با دەپ قاتتى مازاسىزدانعان سياقتى.
وتىرىك بولسا، اللا بىلەر. شىندىق بولسا، ونى دا ءبىر اللا بىلەدى... «(1).
كورىپكەلدەردىڭ توپشىلاۋى ءجۇز ويلانىپ، مىڭ تولعانساق تا ميىمىزعا قونار ەمەس. حان كەنە ءوزىن كۇزەتكەن الپامىستىڭ اتاسى ءجۇنىسبايعا « جاتقان جەرىمدى ەشكىم بىلمەسىن، سۇيەگىمدى قورلاماسىن»، - دەپ، اقتىق ءوتىنىش ايتسا، حان كەنەنىڭ سۇيەگىن ىزدەپ كەلگەندەر قازاقتار ەمەس پە ەدى؟ ال، حان كەنە « سۇيەگىمنىڭ قايدا جاتقانىن ەشكىم بىلمەسىن» دەپ، ءجۇنىسبايعا ءوتىنىش جاساسا، وزىنە وشىككەن قىرعىزدارعا قاتىستى ايتقان عوي.
سول جولعى ىزدەۋشى توپتىڭ ىشىندە حان كەنەنىڭ شوبەرەسى ناپۋسا اپامىز دا بولعان. باباسىن جوقتاپ كەلگەن ۇرپاعىنا باسقا جەردى كورسەتكەنىنە قاراعاندا، ءسىرا، الپامىس اقساقال حان كەنەنىڭ سۇيەگىنىڭ قايدا كومىلگەنىن ءدال ءبىلدى دەپ ايتۋ قيىن. بىلگەن كۇننىڭ وزىندە كىشى المالىعا اپارىپ، دولانانىڭ ءتۇبىن نەگە كورسەتكەن؟ وتىرىك ايتىپ، باسقا جەردى نۇسقاعانشا « بىلمەيمىن « دەسە دە بولاتىن ەدى عوي.
ەستۋىمىزشە ، وسى ىزدەۋشى توپتىڭ قۇرامىندا بولعان مۇحتار قۇل - مۇحاممەد مىرزا: « حان كەنەنىڭ سۇيەگىنىڭ قايدا جەرلەنگەنىن كورسەتكەن ادامعا سىياقىعا 2000 ا ق ش دوللارىن بەرەمىن»، - دەپ، قىرعىزداردى ىنتالاندىرىپ تا كورگەن. ەلدىڭ الەۋمەتتىك حال - احۋالى قاتتى كۇيزەلىپ تۇرعان سول قيلى كەزەڭدە 2000 ا ق ش دوللارىنىڭ كوپ اقشا بولعانى ءمالىم. مۇنداي مول اقشادان قاعىلاتىنداي، حان كەنەنىڭ سۇيەگى قىرعىزدارعا قات ەمەس ەكەنى تاعى بەلگىلى.
تۇتقىنداعى تورەگەلدى ماناپتى بوساتۋ ءۇشىن قىرعىزداردىڭ حاننىڭ باسىن ورىس ۇلىقتارىنا تاپسىرعانىنان حاباردار ءازىمباي اۋلادان تابىلعان باسى جوق سۇيەكتى حان كەنەنىكى دەپ توپشىلاعان.
تەگىندە، تابىلعان سۇيەكتىڭ حان كەنەنىكى دەۋگە جالعىز زاتتاي دالەل، سۇيەكتىڭ باسىنىڭ جوقتىعى ەدى. بۇنى ايسارا كورىپكەل باستاعان توپ قوشتاپ، حان كەنەنىڭ سۇيەگىن تاپتىق دەپ، ايداي الەمگە جار سالدى.
ءبىراق، ە . بەكماحانوۆتىڭ مونوگرافياسىندا حانمەن بىرگە تۇتقىندالعان تورەلەردىڭ كوبىسىنىڭ باسى شابىلعاندىعى ايتىلادى. قىرعىزدار حان كەنەنىڭ باسىن ورىس ۇلىقتارىنا جەتكىزسە، قالعان تورەلەردىڭ باسىن قوقان حاندىعىنىڭ بيلەۋشىلەرىنە جىبەرگەن (2). ياعني، باسى جوق سۇيەك كەنەسارى حاننان وزگە، تۇتقىنداعى كوپ تورەنىڭ بىرىنىكى بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. كورىپكەلدەردىڭ بۇل مالىمەتتەن اينالىپ وتكەندىگىن بىلاي قويعاننىڭ وزىندە قۇلتولەۋ اعامىزدىڭ بۇل دەرەككە تالداۋ جاساماعاندىعىنا اڭ - تاڭبىز.
ءازىمبايدىڭ ءۇيىنىڭ اۋلاسى جازىق، جان - جاعىندا جىرا، ساي - سالا كوزگە كورىنبەيدى. حان كەنەنىڭ سۇيەگىن جۇرت كورەتىن تەگىس جەرگە كومبەگەنى انىق. بۇنىڭ ءمانىسىن ءازىمبايدان سۇراپ كوردىك.
- المالىدا كولحوز قۇرىلعاننان كەيىن كەدىر - بۇدىرلى كوپ جەرىن ەگىستىككە دەپ، تەگىستەگەن عوي. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تۇسى دا ءبىرىڭعاي جازىق بولماعان شىعار ، - دەپ كىبىرتىڭكىرەپ جاۋاپ قاتتى.
زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى قىرعىزداردىڭ حان كەنەگە كور قازىپ اۋرە بولماي، ۇستىنە توپىراق ۇيە سالاتىن ساي - سالانىڭ بىرىنە جەرلەي سالعانىن ايتادى. ايتكەنمەن، ءازىمبايدىڭ ءۇيىنىڭ جان - جاعىن شولىپ، تاۋ جاقتان قۇلديلاعان جىرانىڭ ءىزىن بايقاي قويمادىق. ءازىمباي سۇيەكتى ەكى جارىم مەتر تەرەڭدىكتەن تاپقان. حاننىڭ سۇيەگىن سونشاما تەرەڭدىككە كومدى دەگەنگە دە يلانۋ تىم قيىن. سۇيەك تابىلعان تەرەڭدىكتىڭ جەر قىرتىسى قاي داۋىرگە جاتاتىنى ارحەولوگ ماماندارعا تەكسەرتسەك، بۇل ماسەلەنىڭ اقيقاتى الدەقاشان انىقتالعان بولار ەدى.
ءازىمبايعا العىس جاۋدىرىپ، ءالى بوردىعا باراتىنىمىزدى، اسىعىس جۇرگەنىمىزدى ايتتىق. « ەڭ بولماسا، نان اۋىز تيىڭدەر « دەپ، قوياردا - قويماي سىرتتاعى ساكىگە وتىرعىزىپ ، ءازىمبايدىڭ ايەلى داستارحانىنان ءدام تاتتىردى.
ازىمبايمەن قوشتاسىپ بولىپ، جانىمىزداعى جايدار اقساقالعا « ءبىزدى امانگەلدىگە جولىقتىرساڭىز « دەپ وتىندىك. جايدار اقساقال كوڭىلى كىرلەنبەگەن پاك جان ەكەن. سەكسەننەن اسقان جاسىنا قاراماي، ەلپەكتەپ، قۇراق ۇشىپ ءجۇر. « قايران قازاق - قىرعىزىمنىڭ اقجارما پەيىلىن - اي» دەپ، جانى جايساڭ قارتقا ءدان رازى بولىپ ءجۇرمىز.
المالىنىڭ قاق ورتاسىنداعى كۇرە جولدىڭ بويىندا تۇراتىن امانگەلدىنىڭ ۇيىنە باس سۇقتىق. ورتا بويلى، كوزى نۇرلى، يەگىندە شوقشا ساقالى بار، باسىنا تاقيا كيگەن موسقال جاستاعى ايىل مولداسى قاق - سوقتى ءسوز قىلمايتىن كىدى كىسى كورىندى. دەگەنمەن، بۇرىن اڭگىمەسىن وقىپ، سىرتتاي تانىعانىمىزدان بولار، دايىربەكتىڭ شوپشەگىمەن تەز ءتىل تابىسا كەتتىك.
- حاننىڭ سۇيەگى قايدا جەرلەنگەنى جونىندە ايتار ماردىمدى مالىمەتىم جوق. قايبىر جىلى اكادەميكتەرگە ۇلكەندەردەن ەستىگەنىم بويىنشا ارشا باشى جاقتى كورسەتكەن ەدىم. قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەنمەن، ودان ەشتەڭە ونبەدى. سەندەردىڭ مىنا جۇرىستەرىڭە قاراعاندا، ءازىمبايدىڭ ۇيىنەن تابىلعان سۇيەك كەنەسارى حاندىكى بولماي شىققان - اۋ دەيمىن!
- ول سۇيەكتىڭ د ن ك - سى ءالى انىقتالعان جوق .
- ءاي، قايدام، ول سۇيەكتى اكەتكەنىنە ەكى جىلدان استام ۋاقىت بولدى. وسى كۇنگە دەيىن ءبىرجاعىنا شىقپاعانىنا قاراعاندا ، كىناراتى بار عوي شاماسى.
- امانگەلدى اعا، ءبىز حان كەنەگە قاتىستى تىڭ دەرەكتەر ىزدەپ ءجۇر ەدىك...
- بابامىز دايىربەك سوعىستان سوڭ، ءبىر - ەكى كۇننەن كەيىن تەكيليكتىڭ تاۋىندا حان كەنەنىڭ جالعىز جۇرگەن جەرىنەن ۇستاپتى. تىعىلىپ جاتقان ۇڭگىرگە كىرىپ كەلگەندە، كەنە حان قولىنداعى پىشاعىمەن دايىربەكتىڭ يىعىنان قولىنىڭ تىرسەگىنە دەيىن ءتىلىپ جىبەرىپتى. قاسىنداعى جىگىتتەرىمەن جابىلىپ ءجۇرىپ، حاندى تۇتقىنداپ، وسىندا الىپ كەلگەن. قىرعىزدار حاندى ايىلدا بىرنەشە كۇن قوناق قىلىپتى. سوعىستا قازا بولعان ەرلەردىڭ ارتىندا قالعان جەتىم - جەسىرى حان جاتقان بوز ءۇيدى قورشاپ الىپ، قازداي شۋلاعاننان سوڭ، ماناپتار امالسىز حاندى ولىمگە قيعان عوي. حاننىڭ مۇراسىن حان - تالاپاي بولىسكە سالعاندا، دايىربەككە سارى قاسقا ەرى بۇيىرىپتى. اۋىر بولعاننان كەيىن، اتقا سالماي، كوبىنە جەر جىرتقاندا وگىزگە سالادى ەكەن. كەيىن حاننىڭ بالاسى سىزدىق تورە « اكەمنەن قالعان كوز « دەپ، ەردى الىپ كەتىپتى. سويتسە ، الگى ەردىڭ اۋىر بولاتىن سەبەبى، ءىشى تولعان جىلىنشىك - جىلىنشىك التىن ەكەن عوي. توقسابا اتاما «ەر - تۇرماندى كۇتىپ ۇستاعانىڭ ءۇشىن» دەپ، سىزدىق سۇلتان ءبىر قىلقۇيرىقتى شۇلەن ەتىپ بەرىپتى.
- حان كەنەنى كۇزەتكەن الپامىستىڭ اتاسى ءجۇنىسبايعا: « سۇيەگىمدى بىرەۋ - مىرەۋ قورلاماس ءۇشىن ەشكىم بىلمەيتىن جەرگە جەرلە»، - دەپ، حان اقتىق ءوتىنىش ايتقان دەيدى. وسىدان حابارىڭىز بار ما؟
- جوق، بۇنى ەستىمەپپىن.
امانگەلدى اعامىزدى ارى - بەرى قوزعاپ، اڭگىمەگە تارتىپ كورگەنمەن، ەشتەڭە شىقپادى. بار بىلەتىنىن ايتىپ، سونىمەن شەكتەلدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى « قىرعىزدار حان كەنەگە قاتىستى شىندىقتى جاسىرادى» دەگەنىن ەسىمىزگە الىپ، امانگەلدى اعامىز قوينى - قونىشىنا ءبىر قۇپيانى بۇككەن جوق پا ەكەن دەپ، ساۋال بەرىپ سىر تارتىپ كورگەنمەن، ودان ەشتەڭە ونبەدى. امانگەلدى بىلەتىنىن بۇكپەسىز ايتىپ وتىرعان ءتارىزدى.
جايدار اقساقال مەن امانگەلدىگە العىس جاۋدىرىپ، قوش ايتىستىق تا، قايداسىڭ بوردى دەپ، تارتىپ كەتتىك. كوكەيدە شەشىلمەي قالعان سان الۋان سۇراقتار انداعايلاپ تۇر . ولاردىڭ جاۋابى الداعى كۇندەردەن تابىلعاي دەپ ىشتەي تاڭىردەن تىلەۋ تىلەپ كەلەمىز .
راشيد ورازوۆ ، مۇحان يساحان
http://old.ult.kz