ىبىراي التىنساريننىڭ العاشقى شاكىرتى
جالپى، ءبىرىمجانوۆتار، ونىڭ ىشىندە قورعانبەك جايلى كەڭىنەن اڭگىمە قوزعاۋ قاجەت سەكىلدى. «نەلىكتەن ولاي؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ءبىز قورعانبەك ءبىرىمجانوۆ ءومىرى مەن قىزمەتىنەن ناقتى مىسالدار كەلتىرە وتىرىپ وسى ماقالانى جازىپ شىقتىق.
اۋەلى اۋىل مولداسىنان وقىپ، ەسكىشە حات تانىعان قورعانبەكتى 12 جاسقا كەلگەن سوڭ اكەسى ءبىرىمجان تورعايدا 1864 -جىلى اشىلعان مەكتەپكە بەردى. قورعانبەكتىڭ العاشقى ۇستازى - قازاقتىڭ ۇلت اعارتۋشىسى ىبىراي التىنسارين بولدى. مەكتەپتە ۇزدىك وقىعانى ءۇشىن ونىڭ ەڭ العاش العان سىيلىعى تابيعات تۋرالى قىزىق وقيعالار باياندالعان كىتاپ ەكەن. مىنە، ارداقتى اعارتۋشىنىڭ قولىنان العان وسىناۋ كىتاپ- سىيلىق قورعانبەكتىڭ بۇكىل ءومىرى مەن قىزمەتىنە، ۇرپاعىن تاربيەلەۋ ىسىنە جول اشتى دەسەك، قاتەلەسپەسپىز.
ەل اراسىندا بەدەلدى، ورىسشا ساۋاتتى قورعانبەك ءبىرىمجانوۆ 1873 -جىلى تورعاي ۋەزىنىڭ باس- قارۋ ورگانىن جەرگىلىكتى قازاقتارمەن بايلانىستىراتىن ماڭىزدى بۋىنعا جۇمىسقا الىنىپ، ءبىر جاعىنان پاتشا وكىمەتىنىڭ، ەكىنشى جاعىنان جەرگىلىكتى قازاق قاۋىمىنىڭ سەنىمىن اقتاۋعا ءتيىس ساياسي- الەۋمەتتىك تۇلعاعا اينالىپ، جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا «بوبەشىنىك» (ورىسشا پوموشنيك) اتاندى.
قورعانبەك پاتشا ۇكىمەتىنە رەسەي مەملەكەتىنىڭ ساياساتىن جۇرگىزۋ ءۇشىن پايدالانۋعا قاجەت ادام بولدى. ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتىك قىزمەتتى قورعانبەك قازاق حالقىنىڭ قاجەتىنە پايدالانعان. 1873 -جىلدىڭ كوكتەم ايلارىندا تورعاي وبلىسىنىڭ اقتوبە، ىرعىز، تورعاي ۋەزدەرىندە شەشەك اۋرۋى كەڭ تاراپ، وسى ىندەتتەن مىڭداعان ادام دۇنيە سالعاندا، قورعانبەك ءبىرىمجانوۆ ءوزىنىڭ ارىپتەس - دوسى، تورعاي وبلىسى اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ ەرەكشە ىستەر جونىندەگى چينوۆنيگى دەربىسالى بەركىنبايەۆ ارقىلى تورعايعا قاجەتتى ءدارى- دارمەك الدىرتادى. ايتۋعا وڭاي اتقارىلعان وسى كۇردەلى شارۋانىڭ ارقاسىن- دا مىڭداعان تورعايدىڭ قازاعى وسى ىندەتتەن امان قالدى.
ءبىرىمجانوۆ ورىنبور اكىمشىلىگىنىڭ رۇقساتىن كۇتپەي- اق ۋەزد باستىعى ياكوۆليەۆتىڭ كەلىسىمىمەن اسكەري گورنيزوننىڭ قويماسىنان ءوز موينىنا جازدىرىپ، اشىققان ەلگە ۇن، كەپتىرىلگەن نان، سۇلى بەرگىزگەن. وعان قوسا ياكوۆليەۆ ەكەۋى ءوز قاراجاتتارىنا قوستاناي جانە ترويتسك قالاسىنان استىق الدىرتتى. تورعاي ۋەزى اكىمشىلىگى باسشىلارىنىڭ تاراپىنان وسىنداي ۇيىمداستىرىلعان جەدەل شارانىڭ ناتيجەسىندە، تورعاي حالقى «جۇتتان» امان- ەسەن شىعىپ، بىرتە- بىرتە ەل قاتارىنا قوسىلدى.
سول ءبىر قيىن- قىستاۋ كەزەڭدە ءوز قىزمەتىن جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جاعدايىن جاقسارتۋ ماقساتىندا پايدالانۋ ءۇشىن قورعانبەك ءبىرىمجانوۆ تورعاي ۋەزىنىڭ باستىعى پولكوۆنيك يا. ياكوۆليەۆپەن جاقسى سىيلاستىق قارىم- قاتىناس ورناتا ءبىلدى.
ونىڭ تاپسىرماسىمەن قورعانبەك ءبىرىمجانوۆ ءوزىنىڭ بىلىكتىلىگى مەن ءبىلىمى ارقىلى ورىس اكىمشىلىگىنىڭ مول سەنىمىنە يە بولعان، جاڭا تۇرپاتتاعى قازاق زيالىلارىنىڭ كورنەكتى وكىلى المۇحامەد سەيدالين ەكەۋى قازاق رۋلارىنىڭ جەرگە ورنالاسۋىنان تولىق مالىمەت بەرەتىن ارناۋلى كارتا دايىندايدى. وندا قازاق رۋلارىنىڭ شىعۋ تەگى، قالىپتاسۋى جانە دامۋى تۋرالى تولىق مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. جاسالعان بۇل ارناۋلى كارتا تورعاي ۋەزى باسشىلىعىنىڭ كۇندەلىكتى جۇمىس بارىسىندا باسشىلىققا الاتىن نەگىزگى قۇجاتقا اينالعان بولاتىن.
قورعانبەك ءبىرىمجانوۆ 1886 -جىلى تورعاي وبلىسىنان سانكت- پەتەربورعا باراتىن دەلەگاتسيا قۇرامىنا بەكىتىلىپ، رەسەي پاتشاسىنا قازاقتار اتىنان سەنىم ءبىلدىرىپ، قۇرمەت كورسەتۋ قۇقىعىنا يە بولدى.
سانك- پەتەربورعا ساپار قورعانبەككە ۇلكەن وي تاستايدى. ول حالقىنىڭ بولاشاعى بىلىمدە ەكەنىن تولىق سەزىنگەندەي بولادى. ءسويتىپ، ورىستىڭ ءبىلىمىن قازاق ورتاسىنا جەتكىزۋ قامىنا كىرىسەدى.
بۇل جولدى ىزدەستىرىپ، جۇزەگە اسىرۋدا قورعانبەككە تۋعان جيەن اعاسى ىبىراي التىنسارين سەنىمدى سەرىك بولدى. قورعانبەك ءبىرىمجانوۆ قازاق ەلىنىڭ تولىعىمەن وتارلىق قۇرساۋىنا ورانعان جاعدايىندا، ەلدىڭ مادەنيەتكە قول جەتكىزۋىنىڭ بىردەن- ءبىر جولى، ورىس ءبىلىمى، ورىس ونەرى ەكەندىگىن تولىق سەزىندى.
ورەسى بيىك، جاڭالىقتىڭ جارشىسى بولا بىلگەن قورعانبەك تورعاي ۋەزىندە مەكتەپ اشۋ ىسىنە دە تىكەلەي بەلسەنە قاتىستى. مىسالى، ىبىراي التىنسارين 1883 -جىلى تورعايدا تۇڭعىش قولونەر مەكتەبىن اشقاندا، قورعانبەك وعان تورعاي ەلىنىڭ «قۇرمەتتى اقساقالى» اتانعان يا. ياكوۆليەۆتىڭ ەسىمىن بەرۋ جونىندە باستاما كوتەرىپ، ۇسىنىس حاتتى ورىنبور اكىمشىلىگىنە ءوزى اپارىپ بەرىپ، گەنەرال- گۋبەرناتوردىڭ رەسمي كەلىسىمىن العان.
قورعانبەك سول ساپارىندا «ساموۋچيتەل دليا كيرگيزوۆ» دەپ اتالاتىن وقۋلىعىنىڭ ون شاقتى داناسىن ءوز اقشاسىنا ساتىپ الىپ، تورعايعا كەلگەن سوڭ وقۋشىلارعا ۇلەستىرىپ بەرەدى.
قورعانبەك وسى جىلدارى تورعايدا وقۋشىلار مەن وقىتۋشى- ۇستازدار ءۇشىن كىتاپحانا اشۋ ىسىمەن دە اينالىسادى. ى. التىنسارينمەن قويان- قولتىق ارالاسىپ، دۋاننان كىتاپحانا اشۋعا مۇرىندىق بولادى. ول ءۇشىن سالدىرعان 5 بولمەلى ءۇيىنىڭ ءبىر بولمەسىن كىتاپحاناعا بوساتىپ بەرەدى جانە قارجىلاي ۇلكەن دەمەۋشىلىك جاسايدى. بۇل باستاماعا تۇرتكى بولعان تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري گەنەرال- گۋبەرناتورى كونستانتينوۆيچتىڭ قورعانبەك ءبىرىمجانوۆقا جازعان ۇسىنىس حاتى ەدى.
ەلدە ورىسشا ءبىلىم العان قازاق بالالارىنىڭ ءبىلىم جولىن گۋبەرنيالىق قالالار مەن رەسەيدىڭ ءىرى مادەنيەت ورتالىقتارىندا جالعاستىرۋ قاجەتتىلىگىن قورعانبەك جەتە ءتۇسىندى. سوندىقتان ءوز بالالارى احمەت، عازىمبەك، مۇحتار، نۇرحان، باتىرحاندى جانە اعايىن- تۋىس بالالارى جاعىپار جارمۇحامەد ۇلىن، عابدوللا ابدىكارىم ۇلىن، ءابدىسالىق جارمۇحامەد ۇلىن، عالىمجان بەكتەمىس ۇلىن جوعارى ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارىندا وقىتۋعا باسا نازار اۋدارىپ، قامقورشى بولدى. كەيىن كەڭەس زامانىندا ولاردىڭ بالالارى دا جوعارى ءبىلىم الىپ، ەلىمىزدىڭ عىلىم مەن مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوستى.
تورعايداعى وقۋ- اعارتۋ ىسىنە قول ۇشىن بەرىپ، قارجىلاي دەمەۋشىلىك جاساعانداردى ماراپاتتاۋعا ۇسىنعاندا قورعانبەك ۋەز باسقارماسى قىزمەتكەرى رەتىندە اتقارىلعان جۇمىس تىكەلەي مىندەتىم دەپ ءوزىن تىزىمنەن الدىرتىپ تاستايدى. الايدا، كەيىن ى. التىنسارين بۇل كەمشىلىكتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا 1881 -جىلدىڭ 15 قاڭتارىندا ۆ. كاتەرينسكيگە حات جازعان.
سول جىلى قورعانبەك ءبىرىمجانوۆ ۆ. كاتەرينسكيدىڭ قولداۋىمەن تورعاي وبلىسى قازاقتارى اراسىنان العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ «پوچەتنىي بليۋستيتەل تۋرگايسكوگو دۆۋحكلاسسنوگو رۋسسكو- كيرگيزسكوگو ۋچيليشە» دەگەن قۇرمەتتى اتاققا يە بولادى. ونىڭ قوعامدىق قىزمەتىنىڭ نەگىزگى باعىتى - اعارتۋشىلىق تۋىن جوعارى ۇستاپ، حالىقتى وياتۋ ەدى. سوندىقتان دا، ول نەبىر جاقسى ىستەردىڭ جارشىسى بولىپ، ءوز داۋىرىندەگى وزىق ويدىڭ، جاڭاشىل اعىمنىڭ ومىرگە ەنۋىنە ۇيىتقىلىق قىزمەت اتقاردى. قورعانبەك ءوز ءومىر جولىندا دەربىسالى بەركىمبايەۆ، المۇحامەد سەيدالين، سابىرجان كەيكين، شاحمۇرات الماتوۆ سەكىلدى اتاقتى ادامدارمەن جاقسى قارىم- قاتىناستا بولدى، ەكى رەت قازاق دەپۋتاتتسياسىنىڭ قۇرامىندا سانكت- پەتەربورعا بارىپ، رەسەي يمپەرياسى پاتشاسىنىڭ قابىلداۋىندا بولعان تۇلعالار.
1891 -جىلى قازاق دالاسىن باسقارۋدىڭ جاڭا ەرەجەسى جۇزەگە اسىرىلعان كەزدە، ۋەزد باستىعىنىڭ كىشى كومەكشىسى لاۋازىمى قىسقارتىلىپ، وسىعان بايلانىستى قورعانبەك ءبىرىمجانوۆ تورعاي ۋەزدىك باسقارماسىنىڭ كەڭسە قىزمەتكەرى جۇمىسىنا اۋىستىرىلدى. پاتشا وكىمەتى قورعانبەكتىڭ ەل الدىندا اتقارعان كوپ جىلعى ەڭبەگىن ەسكەرىپ، اۋليە اننا لەنتالى كۇمىس مەدالىمەن ماراپاتتادى.
كەيىن ول جاسىنىڭ ۇلعايۋىنا بايلانىستى زەينەتكەرلىككە شىعىپ، وعان پاتشا وكىمەتىنە جانە حالىققا سىڭىرگەن ەڭبەگىن لايىقتى اتاپ كورسەتە وتىرىپ 366 رۋبل كولەمىندە زەينەتاقى تاعايىندادى. بۇل زەينەتاقى كولەمى سول كەزدە 100 قوي قۇنىنا تەڭ بولاتىن. ايتا كەتەتىن جايت، قورعانبەك ءبىرىمجانوۆ - تورعاي قازاقتارىنىڭ اراسىنان مەملەكەت ەسەبىنەن 1903 -جىلى ءبىرىنشى بولىپ زەينەتاقى العان ادام. بۇل پاتشا وكىمەتى تۇسىندا بولسا دا، ول دا ءبىزدىڭ تاريح.
1903 -جىلى 17 - مامىردا تورعاي اۋىلشارۋاشىلىق قوعامى قۇرىلعاندا، قوعامنىڭ قۇرىلتايشىلارىنا تورعاي وبلىسىنىڭ ءىرى بايلارى كەڭىنەن تارتىلدى. قوعام قۇرىلعان كەزدە تورعاي ۋەزىندە دە قازاقتىڭ مالى كوپ بايلارى زامان تالابىنا ساي مال شارۋاشىلىعىن وندىرىستىك نەگىزدە وركەندەتىپ، مالدىڭ تۇقىمىن اسىلداندىرىپ، يەلىگىندەگى مالدىڭ ءبىر بولىگىن جارمەنكەگە شىعارىپ ساتىپ، ءىرى قارجى يەسى بولا باستاعان بولاتىن. ءسويتىپ، قوستاناي جانە تورعاي ۋەزىنەن اعايىندى بەكتەمىس شەگەن ۇلى مەن داۋرەنبەك، قورعانبەك ءبىرىمجانوۆ، شاحمۇرات الماتوۆ، ءسۇيىن اتابايەۆ جانە باسقا ءىرى بايلار تورعاي اۋىلشارۋاشىلىق قوعامىنىڭ قۇرىلتايشىلارى بولدى. قوعامنىڭ باستى ماقساتى - مال شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىن دۇرىس جول- عا قويۋ بولدى.
قورعانبەك ءبىرىمجانوۆتىڭ ءوز زامانداستارىنان ءبىر ارتىقشىلىعى - ونىڭ كوپ قىرىنان كورىنۋى. سول كوپ قىرىنىڭ ءبىرى - ⅩⅩعاسىردىڭ باسىندا ۇيقىدا جاتقان قارا حالىقتى «ويان، قازاق!» دەپ جار سالىپ، ساياسي ارەناعا كەلگەن - الاش ارىستارى، قازاقتىڭ وقىعان جاس ينتەلليگەنتسياسىن جان- جاقتى قولداپ، ولارعا قارجىلىق جانە ماتەريالدىق جاعىنان قولداۋ كورسەتكەنى.
1917 -جىلدىڭ 5 - جەلتوقسانىن- دا ورىنبور قالاسىندا وتكەن الاشوردانىڭ Ⅱسيەزىنە قورعانبەك قۇرمەتتى قوناق رەتىندە شاقىرىلىپ، الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋعا اتسالىستى. قازاقتا: «اتا- بابا ءوز ۇرپاعىمەن ۇلى» دەگەندەي قورعانبەك ءبىرىمجانوۆ بار عۇمىرىن حالقىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن سارپ ەتكەن ءۇش بىردەي ۇرپاعى - احمەت، عازىمبەك جانە مۇحتارمەن اكەلى- بالالى بولىپ قازاق ساحاراسىنداعى ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسقا دا ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ، ومىرلەرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جاسىماي الاشىنا قىزمەت ەتتى.
ەلىنە وسىنداي ەڭبەك سىڭىرگەن تاماشا تۇلعا - قورعانبەك ءبىرىمجانوۆ 1919 -جىلدىڭ كۇز ايلارىندا جاسى 67 كەلگەن شاعىندا دۇنيەدەن ءوتتى. تابىت يەسىنىڭ تىلەگىن ەسكەرىپ، قازىرگى قوستاناي وبلىسى (بۇرىنعى تورعاي) ، جانگەلدين اۋدانى، شەگەن اۋىلدىق وكرۋگىنە جاقىن جەردەگى اتا- بابالارى جاتقان ءداۋىتباي قورىمىنا جەرلەندى.
جۇمابەك جاندىلدين