جەر كوميسسياسى: ءۇش ايدا نە ايتىلدى، نە تىندى؟

استانا. قازاقپارات - قازاقستاندا ءۇش ايدان بەرى ءوتىپ جاتقان جەر رەفورماسى بويىنشا رەسپۋبليكالىق كوميسسيانىڭ جۇمىسى ءوز مارەسىنە جەتىپ قالدى.

وسى ۋاقىت ارالىعىندا كوميسسيا مۇشەلەرى ءبىرقاتار وڭىرلەردى ارالاپ شىقتى. ەلباسى تاپسىرماسىنا سايكەس كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ استاناداعى 4 وتىرىسى مەن اقمولا، الماتى، قىزىلوردا جانە اتىراۋ وبلىستارىندا جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن وتكىزىلگەن كەزدەسۋلەرى جەمىستى بولدى.

ق ر پرەمەر- ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى - ق ر اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اسقار مىرزاحمەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، جەر كودەكسىندە موراتوري جاريالانعان سۇراقتار بويىنشا نەگىزدەلگەن ناقتى شەشىمدەر قابىلداۋ ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىنىڭ پايدالانىلۋى تۋرالى دايەكتى مالىمەتتەردى تولىقتىرۋ، ولارعا ەگجەي- تەگجەيلى تۇگەندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قاجەتتىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنە قولدانىستاعى موراتوريدىڭ مەرزىمىن 5 -جىلعا، ياعني 2021 -جىلدىڭ 31 -جەلتوقسانىنا دەيىن ۇزارتۋ ۇسىنىلعان.

«قازاقپارات» ح ا ا جەر ماسەلەسى بويىنشا كوميسسيانىڭ مۇشەلەرى ايتقان ءبىرقاتار پىكىرلەرىن جيناقتاپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىر.

14 -مامىر كۇنى ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن جەر رەفورماسى تۋرالى كوميسسيانىڭ العاشقى وتىرىسى وتكەن. كوميسسيا قۇرامىندا ۇكىمەت مۇشەلەرى، پارلامەنت دەپۋتاتتارى، ساياسي پارتيا جەتەكشىلەرى، قوعام قايراتكەرلەرى، زيالى قاۋىم، ساراپشىلار، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ بىلىكتى ماماندارى، زاڭگەرلەر، قوعام بەلسەندىلەرى مەن اقپارات قۇرالدارى وكىلدەرى بولدى.

كوميسسيا ءتوراعاسى، ق ر پرەمەر- ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى - ق ر اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اسقار مىرزاحمەتوۆ:

 

«جەر شەتەلدىكتەرگە ساتىلمايتىنى جاڭا دا، بۇنىڭ الدىندا دا ايتىلىپ جاتىر. بۇل جەردە تاعى ءبىر ماسەلەنى ايتقىم كەلەدى. ەگەر دە شەتەلدىك كومپانيا نەمەسە شەتەلدىك ازامات جەردى قازاقستاننىڭ رەزيدەنتىنەن ساتىپ العىسى كەلەتىن بولسا، ونى قازىر نوتاريۋس ارقىلى راسىمدەۋگە تىيىم سالىنعان. ەگەر دە شەتەلدىڭ ازاماتى نەمەسە شەتەلدىك رەزيدەنت قازاقستاننىڭ جەرىن جالعا الامىن دەسە، تەك قانا كونكۋرسقا قاتىسۋى كەرەك. ەكىنشى اينالىمنىن، نارىقتان ساتىپ الا المايدى. بۇعان تىيىم سالىنعان»، - دەپ كەستى مينيستر. - ەلدىڭ اراسىندا اۋىل ماڭىنداعى جايىلىمدىق جەرلەر، مال ءۇشىن قاجەتتى شالعىن جەرلەر دە جەكەمەنشىككە ساتىلىپ كەتە مە دەگەن الاڭداۋشىلىق بار. ەلدى مەكەندەردەگى، شالعاي جەرلەردەگى مال شارۋاشىلىعىنا ارنالعان جەرلەردى ساتۋعا تىيىم سالىنعان. بۇل باپتا ناقتى كورسەتىلگەن».

كوميسسيا مۇشەسى، اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى اقىلبەك كۇرىشبايەۆ:

«جەردىڭ ساپاسىن مونيتورينگتەۋ ماسەلەسىن دە قولعا الۋ كەرەك. قازىر كوپ شارۋاشىلىقتاردىڭ جەرگە قاتىستى پاسپورتى جوق. دامىعان ەلدەردە جەردىڭ پاسپورتى 3-5 جىل سايىن جاڭارىپ وتىرادى. ءبىزدىڭ جەر ساپاسىن باعالاۋ ءادىسىمىز ابدەن ەسكىرگەن، ول ءادىس وتكەن عاسىردى 50- جىلدارى ازىرلەنگەن بولاتىن. جەر ساپاسىن باعالاۋدى جاڭا تالاپتارعا ساي قايتا ازىرلەپ شىعۋ كەرەك».

جەر رەفورماسى بويىنشا كوميسسيانىڭ العاشقى وتىرىسىندا ق ر ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى، كوميسسيا مۇشەسى قۋاندىق بيشىمبايەۆ:

«قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان اگرويندۋستريالدى ەل بولىپ تابىلعانىمەن، تاماق ونىمدەرى مەن سۋسىندارى جالپى تۇتىنۋداعى يمپورتىنىڭ ۇلەسى 25,6 پايىز بولادى. قازاقستان اۋىل شارۋشىلىعى كورسەتكىشتەرى الەمدىك كورسەتكىشتەردەن ايتارلىقتاي تومەن. ماسەلەن، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ەڭبەك ونىمدىلىگى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمى ەلدەرىنىڭ كورسەتكىشىنەن 10 ەسە، رەسەي كورسەتكىشىنەن 2 ەسە جانە بەلارۋس دەڭگەيىنەن 1,5 ەسە تومەن. ەڭبەكتىڭ كاپيتالىمەن جاراقتانۋى رەسەي كورسەتكىشىنەن 3 ەسە جانە بەلارۋس ەلىنەن 9 ەسە تومەن. وسىنىڭ بارلىعىنا ينۆەستيتسيا تارتۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى سەبەپ بولىپ جاتىر، سونداي-اق سوڭعى 10-جىلدىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعىنا ينۆەستيتسيا تارتۋ كولەمى بارلىق ينۆەستيتسيا قاراجاتىمەن سالىستىرعاندا، نەبارى 2 پايىزدى قۇراعان» .

«سوندىقتان جەر زاڭناماسى ينۆەستيتسيا تارتۋ ماقساتىندا وتە ماڭىزدى شارا بولىپ تابىلادى. الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، جەرگە مەنشىك قۇقىعى ينۆەستيتسيا اعىمىن ۇلعايتۋعا، جەر رەسۋرستارىن جاقسارتۋعا، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدىلىگى مەن جۇمىس قامتۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. كوپتەگەن الەمدىك تاجىريبەنى قورىتىندىلاي كەلە، جەر رەفورماسى ەشقاشان ءوندىرىستى تومەندەتپەيدى، كەرىسىنشە ءاردايىم ءتيىمدى ناتيجەلەرگە الىپ كەلەدى. ۋاقىتشا پايدالانۋعا بەرىلگەن جەرگە قاراعاندا، جەر يەلەرى وڭدەگەن جەردىڭ ونىمدىلىگى جوعارى».

جەر رەفورماسى بويىنشا كوميسسيانىڭ العاشقى وتىرىسىندا «نۇر وتان» پارتياسى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، كوميسسيا ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى مۇحتار قۇل- مۇحاممەد:

«جەردىڭ تاريحىنا الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن ءار ازاماتقا، وعان ءوز پىكىرىن قوسقىسى كەلەتىن ازاماتقا ءبىز راحمەتىمىزدى ايتۋىمىز كەرەك. سول ءۇشىن ەلباسىمىز 5 مامىر كۇنى بۇل زاڭعا بۇكىل حالىقتىڭ كوزىنشە موراتوريي جاريالادى. وسى زاڭعا ۇسىنىس ەنگىزەمىن، تولىقتىرۋ جاسايمىن، جەتىلدىرەمىن دەگەن ازاماتتاردىڭ بارلىعىنا ايقارا ەسىك اشىپ وتىر. ەلباسىنىڭ ءسوزىن تاعى ءبىر مارتە قايتالاپ ايتايىن: «حالىققا قاجەتى جوق زاڭنىڭ، بىزگە دە قاجەتى جوق» ، دەدى. مىنە سوندىقتان حالىقتىڭ وكىلدەرى رەتىندە سىزدەر پىكىرلەرىڭىزدى ايتىپ وتىرسىزدار. سونىڭ بارلىعى ەسكەرىلەتىن بولادى دەپ ەسەپتەيمىن».

«1995 -جىلدان 2001 -جىلعا دەيىن 6 جىل بويى بارلىق شەتەلدىكتەرگە قازاقستاننان 99 جىل مەرزىمگە جالعا جەر الۋعا مۇمكىندىك بولعان، زاڭدا. ءبىراق، قازاقتىڭ جەرىن ەشكىم تالاپ الىپ كەتكەن جوق. ويتكەنى، مۇنى باسى- قاسىندا قاراپ وتىرعان ازاماتتار بار. سول سەبەپتى وسى بۇگىنگى وتىرىسىمىز بەرەكە- بىرلىكپەن، ءبىر- ءبىرىمىزدى تىڭداۋمەن، ءبىر- ءبىرىمىزدىڭ پىكىرىمىزگە قۇلاق اسۋمەن باستالىپ جاتىر».

جەر رەفورماسى بويىنشا كوميسسيانىڭ مۇشەسى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى مۇحتار تايجان:

«ءبىزدىڭ اۋىل شارۋالارىنىڭ قولىنان بارلىعى كەلەدى. ولارعا تەك مۇمكىندىك كەرەك دەپ ويلايمىن. پرەزيدەنت وتە دۇرىس ايتىپ كەتتى، بىزگە حالىققا ۇنايمايتىن زاڭ كەرەك ەمەس. ال حالىق سوڭعى ءۇش- ءتورت اپتادا ءوزىنىڭ ناقتى ۇستانىمىن جەتكىزدى. حالقىمىز شەتەلدىكتەرگە جەردى جالعا بەرۋگە دە، ساتۋعا دا قارسى. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز - حالىقتىڭ ۇستانىمىن، تالابىن ورىنداۋ. وسىندا ەلدىڭ يگى جاقسىلارى وتىر، اكادەميكتەر، دەپۋتاتتار، حالىق قالاۋلىلارى، ۇكىمەتتىڭ وكىلدەرى بار. ءبىراق ەشكىم مەن حالىقتان بيىكپىن دەپ ايتا المايدى. سوندىقتان حالىقتىڭ ويى وسىنداي بولسا، ءبىز ونى ورىنداۋىمىز كەرەك. حالىق نەگە ميتينگكە شىعادى، ول امالسىزدىقتان عوي. ويتكەنى شەنەۋنىكتەردەن تىڭدايتىن قۇلاق بولعان جوق، وكىنىشكە وراي. امال جوقتان شىقتىق قوي. ەندى بيلىك ەسىگىن اشىپ وتىر».

«مىنا ماسەلەنى اقىلمەن، سابىرمەن شەشۋ كەرەك. باسقا دا ماسەلەلەر بار. كوميسسيا وتىرىسى - جاقسى ءۇردىستىڭ باسى عانا دەپ ويلايمىن. ءارى قاراي ءۇش تۇعىرلى ءتىل، ارى قاراي قازاقتىڭ تاريحى بار. وسىنى اتا- بابالارىمىز سەكىلدى اقىلمەنەن تالقىلايىق، ءبىر شەشىمگە كەلەيىك. قازىر جەردى 25 -جىلعا جالعا بەرۋ تۋرالى زاڭ قابىلداندى. حالقىمىز وعان قارسى، 25 -جىلعا دا، ون جىلعا دا، بەس جىلعا دا بەرىلۋىنە قارسى. ءبىز بۇل زاڭدى وزگەرتۋ كەرەك دەپ ويلايمىز. وسىنى تالقىلايتىن جۇمىس توبىنا كىرۋگە دايىنمىن. بارلىق 75 ادام وسى قارا جۇمىستى اتقارا المايدى. مەن استانادا قالىپ، قانشا ۋاقىت قاجەت بولسا، سونشا جۇمىس ىستەۋگە دايىنمىن. ادامدار ميتينگكە شىقپاسا، ءبىز وسىندا وتىرماس ەدىك. ولار كوشەگە شىعىپ، وزدەرىنىڭ ازاماتتىق ۇستانىمدارىن ءبىلدىردى. كوميسسيا قۇرعاندارعا العىس بىلدىرەمىز، وسىنداي كوميسسيا كەرەك».

جەر رەفورماسى بويىنشا كوميسسيانىڭ مۇشەسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى قۋانىش ايتاحانوۆ:

«جەر - انا، جەر تاعدىرى - ەل تاعدىرى. جەر - ءبىزدىڭ باستى بايلىعىمىز. الەمدەگى ءتۇرلى قاقتىعىستار، ساياسي كۇرەستەر، شيەلەنىستەر وسى جەر داۋىنان تۋىندايدى. سوندىقتان حالىقتىڭ جەر ماسەلەسىنە الاڭداۋىنا، وزدەرىنىڭ وي- پىكىرلەرىن اشىق بىلدىرۋىنە ءبىز تۇسىنىستىكپەن قاراۋىمىز كەرەك. وسىعان وراي، ەلباسىمىزدىڭ ءوزى «جەرگە ءدال وسىلاي كوڭىل بولىنەتىن بولسا، بۇل ءبىزدىڭ حالقىمىز ءوز جەرىن قاسىق قانى قالعانشا قورعايتىنىن كورسەتەدى»، دەپ ورىندى ايتقانىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. بۇگىن ءبىز ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا قوعامداعى اسا ماڭىزدى ماسەلە جەر كودەكسى نورمالارىن تالقىلاۋ جانە ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن، سونىمەن بىرگە پارلامەنتكە ۇسىنىستار ەنگىزۋ ءۇشىن جينالىپ وتىرمىز» .

«ءبىز الدىمەن وزىمىزگە جۇكتەلگەن مىندەتتەردى دۇرىس ءتۇسىنىپ الۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ الدىمىزعا قويىلىپ وتىرعان مىندەت - حالىق اراسىندا تۇسىنىسپەۋشىلىك تۋدىرعان جەر كودەكسىنىڭ نورمالارىن جان- جاقتى تالقىلاپ، كوپشىلىككە ءتۇسىندىرۋ. ەگەر تالقىلاۋ بارىسىندا ورىندى ۇسىنىس بولسا، ونى رەداكتسيالىق كوميسسيا ارقىلى توپتاستىرىپ، بىرلەسە قابىلداۋ. ونى ودان ارى ۇكىمەتكە، پارلامەنتكە جەتكىزۋ. سول سەبەپتى بۇل ماسەلەدە ەموتسياعا بوي الدىرماي، داۋ- دامايعا ۇرىنباي، ساليقالى تۇردە اقىلعا سالىپ، بايسالدى شەشۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ءبىز بارلىق نارسەنى حالىققا تەرەڭ ءتۇسىندىرىپ، حالىقپەن اقىلداسىپ اتقارعانىمىز ءجون».

جەر رەفورماسى بويىنشا كوميسسيانىڭ مۇشەسى، ساياساتتانۋشى بەرىك ءابدىعالي:

«ارينە، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءتيىمدى باعامەن وتكىزۋ وتە وزەكتى ماسەلە بولىپ وتىر. ءالى كۇنگە دەيىن دەلدالدار كوپ. مال باسىن كوبەيتۋگە قوماقتى قارجى بولىنۋدە، دەگەنمەن دە ءونىمدى ءتيىمسىز باعامەن اكەتىپ جاتىر. ەگىن شارۋاشىلىعىندا جوبالار بار، الايدا مال شارۋاشىلىعى، ەت ونىمدەرى ماسەلەسىنە ءتيىستى دەڭگەيدە كوڭىل بولىنسە دەگەن ۇسىنىس بار».

«شالعايداعى اۋىلداردان حالىق ءالى كۇنگە دەيىن كوشىپ جاتىر. ارينە، ۇكىمەت تاراپىنان كومەك كورسەتىلۋدە، كوپتەگەن جەڭىلدەتىلگەن نەسيەلەر بەرۋدە، «ديپلوممەن اۋىلعا» دەگەن باعدارلامالار ىسكە اسىرىلۋدا. دەگەنمەن دە ءبولىنىپ جاتقان نەسيەلەردى يگەرەتىن ازاماتتار بولماي جاتىر. اۋىلداعى كوپتەگەن ىسكەر ادامدار قالاعا كەتكەن. بولاشاقتا ىنتالاندىرۋ تەتىكتەرى ارقىلى اۋىلعا اقشا سالۋعا، ازاماتتاردى كوشپەۋگە، اۋىلدا قالۋعا ىنتالاندىرۋ جوبالارىن قاراستىرعان ءجون».

ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى جەكسەنباي دۇيسەبايەۆ:

«اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ باستى كاپيتالى، ارينە ول - جەر. ءبىزدىڭ ەلىمىز نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشكەننەن كەيىن، ول كاپيتال ەندى جۇمىس جاساۋى كەرەك. سوندىقتان دا مۇندا باسەكەلەستىك تە، جەكەمەنشىك تە بولۋى قاجەت، جالعا بەرىلۋى دە كەرەك. كىم قاي جولمەن بارعىسى كەلەدى، سول جولدى تاڭداپ، ءوز ءىسىن باستاۋ قاجەت. مىسالعا، ساتىپ الام دەگەن ادام زاڭعا سايكەس شەكتەۋلەرمەن السىن، قۇنارلىعىن كوبەيتسىن، ءونىمىن السىن، ەلگە دە، ۇكىمەتكە دە، وزىنە دە پايداسىن اكەلسىن. ەكىنشى ماسەلە، حالقىمىزدىڭ دەڭگەيى بىردەي ەمەس، سوندىقتان ساتىپ المايتىندارعا، ارينە جالعا بەرۋدى دە قاراستىرۋ كەرەك سياقتى. وسى جاعىن تولىعىراق قاراپ، ەكى جاعىن دا زەرتتەيىك. الدا ۋاقىت بار عوي بىزدە ءالى. كوميسسيامىز قۇرىلدى، زاڭدى تۇردە، جان- جاقتى، اسىقپاي قاراپ، تولىقتىرىپ، ونىڭ بارلىعىن جەتكىزۋگە بولادى. ءبىراق تا مەنىڭ ءبىر ويىم: ون سوتىق جەر بەرىلدى عوي بىزدە، ول دۇرىس بولدى، ءبىراق كەيىن ءبىر قولدان ەكىنشى قولعا ساتىلىپ كەتتى. جەر بار، ءبىراق سالىنعان ءۇي جوق. سول سياقتى اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرى مەنشىككە وتسە، ونىڭ دا وسىلاي قولدان قولعا ساتىلىپ كەتپەۋىن بولدىرماۋ كەرەك».

- ەرتەڭ قولدان قولعا كەتىپ، جەر «تاقتايداي» بولىپ جاتادى. بۇل - ەشقانداي ناتيجە بەرمەيتىن دۇنيە. سوندىقتان، وسى جاعىن تەرەڭىرەك قاراۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. مۇمكىن، شەكتەۋ ەنگىزىلەدى مە، ماسەلەن، ون جىلعا دەيىن ساتپاۋ كەرەك دەگەن... ەگەر ول ناتيجە شىعارىپ العان جەردىڭ قۇنارلىعىن ارتتىرىپ، ون بەس جىلدا ناتيجە شىعارىپ جاتسا، وعان ساتۋعا بولادى دەگەن سياقتى. ال ەگەر ول جەردەن تەك قانا سول العان قۇنارلىعىن عانا قالدىرىپ، ەشقانداي جاڭاشىلدىق اكەلمەسە، وعان ساتۋعا نە ءۇشىن جول بەرۋ كەرەك دەگەن ماسەلەلەر تۋىندايدى».

جەر رەفورماسى بويىنشا كوميسسيانىڭ مۇشەسى، «بايسەركە- اگرو» اگروونەركاسىپتىك حولدينگتىڭ باسشىسى تەمىرحان دوسمۇحامبەتوۆ:

«ەگەر ءبىز مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قاراستىراتىن بولساق، قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى ميللياردتاعان دوللارعا تاتيتىن الەۋەتىن پايدالانباي وتىر. ول جەرلەردى اينالىمعا شىعارىپ، ماقساتىنا ساي پايدالانۋ قاجەت. ول ءۇشىن زامانۋي ديحاندىقتى دامىتۋ قاجەت، باتىستىڭ وزىق تەحنولوگيالارىن پايدالانۋ، شەتەلدىكتەردى تارتۋدىڭ تەتىكتەرىن جاساقتاۋ قاجەت».

بەلگىلى ساياساتتانۋشى، كوميسسيانىڭ مۇشەسى ايدوس سارىم:

«مەنىڭ ويىمشا، ونى (جەر كودەكسى - اگەنتتىك) جەتىلدىرۋ كەرەك، سەبەبى جەر رەفورماسى ماڭىزدى جانە ونسىز بولمايدى. اتاپ ايتقاندا، جەر رەفورماسىن شەشپەي، الەمدە تۇبەگەيلى تۇرعىدا ەكونوميكالىق ءوسىمدى قالىپتاستىرعان ەل جوق. بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ فورمۋلاسى ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن. بۇل رەتتە ءاربىر ەل ءوزىنىڭ دىلىنە، مادەنيەتىنە، ۇستەم قوعامدىق پىكىرگە سايكەس جانە وزگە دە جاعدايعا بايلانىستى ءوزىنىڭ مودەلىن قۇرۋى ءتيىس. مەنىڭشە، بىزگە دە ءوزىمىزدىڭ مودەلدى تابۋ كەرەك. بارىنەن بۇرىن، ەگەر دە شەتەلدىكتەردىڭ قاتىسۋى الاڭداتسا، وندا بۇل ماسەلەنى شەشۋ كەرەك. سونىمەن قاتار وزىمىزگە دە قاتىستى باعىتتاردى شەشۋ ماڭىزدى. بيزنەسپەن اينالىسۋعا نيەتتى ادامدارعا قاتىستى ماسەلەنىڭ شەشىمىن جاساۋ قاجەت. بۇگىن بيلىك وكىلدەرى بارىنشا سابىرلىق تانىتتى دەپ ويلايمىن. ەگەر تالقىلاۋلار الداعى ۋاقىتتا دا وسى ارنادا جالعاسسا، ناتيجەگە قول جەتكىزىلەدى».

جەر رەفورماسى بويىنشا رەسپۋبليكالىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى، قازاقستاننىڭ كارتوپ جانە كوكونىس وسىرۋشىلەر وداعىنىڭ ءتوراعاسى قايرات بيسەتايەۆ:

«جەر كودەكسىنە موراتوريدىڭ سالىنۋى اگروونەركاسىپتىك كەشەننىڭ دامۋىن كەشەۋىلدەتەدى.

مەن جانە مەنىڭ ارىپتەستەرىم ءموراتورييدىڭ سالىنعانىنا قاتتى قىنجىلىس تانىتتىق. ءبىراق بىزگە وسىناۋ بۇرىن- سوڭدى بولماعان مۇمكىندىك اياسىندا وتە ساليقالى ورتادا وسى ماسەلەنى تالقىلاۋ بۇيىرىپ وتىر» .

«مەندە وسى ماسەلەدە وتە ۇزاق جىلدار بويى قالىپتاسقان اۋقىمدى تاجىريبە مەن پىكىر بار. وسى جەردى ساتىپ الۋعا مەن دايىنمىن دەپ ويلايمىن. اۋىلدا وتە ءبىلىمدى ادامدار جۇمىس ىستەۋدە. ولار بۇل سالاعا وتە قىرۋار قاراجاتتاردى سالىپ جاتىر».

قوعام قايراتكەرى، ساياساتتانۋشى، سونداي- اق جەر رەفورماسى بويىنشا كوميسسيا مۇشەسى دوس كوشىم:

«ءبىرىنشى ماسەلە، جاڭا ءبىزدىڭ جاقسىلىق (ۇشكەمپىروۆ) اعامىز، تەمىرحان اعامىز، ساۋەر مىرزالار، تاعى دا باسقا ادامداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ولاردىڭ ءسوزىن تىڭداعاننان كەيىن مەن جەردى شەتەلدىكتەرگە ساتپاۋ كەرەك ەكەن دەگەن ءسوزدىڭ دۇرىس ەكەندىگىن ۇقتىم. اگروونەركاسىپ سالاسىنداعى ادامداردى شاقىرعان ۇيىمداستىرۋشىلارعا راحمەت. وسىنداي ادامدار بار، ەرتەڭ جاقسىلىق اعامىزدىڭ ارتىنان جۇزدەگەن قازاقتىڭ جىگىتتەرى كەلەدى، ولار ءدال وسىنداي تاماشا ءوندىرىس ورىندارىن اشادى، جەردى وڭدەيدى، جوق الدە باسقا ەلدىڭ ازاماتتارىنىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس پە بۇل؟! مىنە، كورىپ وتىرمىز. سوندىقتان وسى ماسەلەنى تالقىلاۋدىڭ دا قاجەتى جوق. وسى جەردەگى جىگىتتەردىڭ بارلىعى ايتتى، قولىمىزدان كەلەدى، جاساي الامىز. تەك قانا مىناداي، مىناداي كومەك كەرەك دەدى جاس جىگىتتەر. سوندىقتان وسى ماسەلەنى تالقىلاۋدىڭ قاجەتتىلىگى دە جوق».

جەر رەفورماسى بويىنشا كوميسسيانىڭ مۇشەسى، «بولاشاق» جاستار قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى داۋرەن بابامۇراتوۆ:

«مەن سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزدى ءۇش ماسەلەگە اۋدارعىم كەلەدى. بىرىنشىدەن، جەر كودەكسىندە مىندەتتى تۇردە قاۋىمدىق جەر تۇسىنىگى ەنگىزىلۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى، جەر ساتىلادى دەگەن كەزدە ءاربىر ازامات ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە اۋىلىنداعى جەر ەسكە تۇسەدى. ال ەندى ءدال وسى تۇرعىدان كەلگەندە بۇكىل قازاقتىڭ اۋىلىنىڭ ءار ۇيىندە 20-30 قويى، 5-6 سيىرى، 2-3 جىلقىسى بار. ەندى 20-30 قويدى باعۋ ءۇشىن ارنايى 100 گەكتار، 500 گەكتار جەردى جالعا نە بولماسا ساتىپ الۋ ءتيىمسىز. سوندىقتان اۋىلدىڭ توڭىرەگىندەگى 5-10-15 شاقىرىم جەر ەشقاشان ساتىلماۋى، جالعا بەرىلمەۋى كەرەك. ول ەكىنشى ماسەلە رەتىندە اۋىل شارۋاشىلىعىنا بەرىلەتىن نەسيەنى كوتەرگىم كەلەدى. سوڭعى 10-15 جىلدىڭ كولەمىندە ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا مول نەسيە بەرىلدى. ءبىراق ول اقشانىڭ باسىم بولىگىن ءىرى جەر يەلەنۋشىلەرى الدى. الايدا بۇل نەسيەلەردى كوممەرتسيالىق قارجى ۇيىمدارى بەرگەندىكتەن ول ماقساتسىز جۇمسالدى. سوندىقتان «تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكى» سەكىلدى تەك اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى نەسيە بەرەتىن مەملەكەتتىڭ قاتىسۋىنداعى بانك قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. ءۇشىنشى ماسەلە، جەر جالعا شەتەلدىكتەرگە بەرىلمەسىن دەپ ايتىپ جاتىرمىز. ونىڭ ىشىندە اسىرەسە قازاقستانمەن ىرگەلەس جاتقان 5 مەملەكەتكە بەرىلمەۋى كەرەك. حالىق كۇدىكتەنىپ وتىر، قاۋىپتەنىپ وتىر. حالىقتى كۇدىكتەنگەنى ءۇشىن ايىپتاۋعا بولمايدى. ماسەلە تەك سولتۇستىك نە بولماسا شىعىستاعى كورشىدە ەمەس. سول سياقتى وڭتۇستىكتەگى وزبەكستان مەن قىرعىزستان ازاماتتارىنا دا بايلانىستى».

«رودينا» اگروفيرماسى» ج ش س باس ديرەكتورى، جەر رەفورماسى بويىنشا كوميسسيانىڭ مۇشەسى يۆان ساۋەر:

«جەرمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەپ جاتقان ادامدار وزدەرىنىڭ پىكىرلەرىن از ءبىلدىرىپ جاتىر. شىن مانىندە، حالىقتىڭ ارانداتپاي، حالىقتىڭ سوزىنە قۇلاق ءتۇرۋ كەرەك. حالىققا مالىمەتتەردى جەتكىزەيىك، بۇقارا ءوز كەزەگىندە ءتيىستى قورىتىندى شىعارسىن».

جەر رەفورماسى بويىنشا كوميسسيانىڭ مۇشەسى، قوعام قايراتكەرى مۇرات ابەنوۆ:

«جاستاردىڭ اراسىندا جەر ماسەلەسىنە قاتىستى تەك ءبىر جاعى عانا ايتىلادى. ياعني، ەموتسيالىق جاعى عانا بايقالادى. ال جەر رەفورماسى نە ءۇشىن جاسالىپ جاتىر، نارىقتىق اينالىمعا ەنگىزۋ نە ءۇشىن قاجەت دەگەن ماسەلەلەردى كوبىسى بىلمەيدى. سوندىقتان بۇگىنگى كۇنى جەر رەفورماسى نە ءۇشىن جاسالعانىن كەڭىرەك ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك سياقتى».

«سوڭعى جىلدارى قالانىڭ ازاماتتارى اۋىلعا كوپ باراتىن بولدى. قالادا وقىعان قازاقتىڭ جاس جىگىتتەرى اۋىلدان بيزنەس اشۋدا. سەبەبى، ءتيىمدى جاعىن بايقادى. ال اۋىلدىڭ جاستارى كەرىسىنشە، قالاعا قاشىپ جاتىر. مەنىڭ ويىمشا، وسى جاعدايدى دۇرىستاۋ ءۇشىن جاستارعا كوبىرەك اقپارات بەرۋىمىز كەرەك».

جەر رەفورماسى بويىنشا كوميسسيانىڭ مۇشەسى، اكادەميك كەنجەعالي ساعاديەۆ:

«قازاقتىڭ جەرىن، ونىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن دۇرىستاۋ كەرەك. وتكەن 25 جىل ىشىندە قازاقستاندا جاڭا، جاقسى اۋىل شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەن اۋىل بوي كوتەردى مە؟ جوق. ەسەسىنە بۇرىنعى كولحوز، سوۆحوز ورتالىقتارى ازىپ- توزىپ بارادى. كەيبىرەۋىندە ءتىپتى حالىق ونى تاستاپ كەتتى».

«حالىققا دۇرىس ءتۇسىندىرۋ، دۇرىس ساراپتاما جاساۋ ءۇشىن ءبىز پايدالانۋعا بولاتىن جەردىڭ كولەمىن انىقتاۋعا ءتيىسپىز: وڭتۇستىكتە ازداۋ، سولتۇستىكتە كوپتەۋ بولاتىنى بەلگىلى عوي. دەگەنمەن، ناقتى سانىن شىعارۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، 2013 -جىلدان بەرى 1ملن. 300 مىڭ گەكتارعا جۋىق جەر عانا ساتىلدى، جالعا بەرىلدى. بۇل از. وسىنىڭ سەبەبى نە؟ مەنىڭ ويىمشا، بۇل اۋىلداعى ازاماتتارعا قىمبات. ونى قاراپايىم حالىقتىڭ قالتاسى كوتەرمەيدى. جەر كاداسترىن قاراۋ كەرەك. قىمباتتاۋ. نەگىزگى ماقساتىمىز ءوز ازاماتتارىمىزعا يەلىككە جەردى جۇمىس ىستەتۋگە جاعداي جاساۋ. وسىنى ناقتىلايىق، ازاماتتارعا جەڭىلدىكتەردى ويلايىق».

ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، جەر رەفورماسى بويىنشا كوميسسيانىڭ مۇشەسى ا. پەرۋاشەۆ:

«كەز كەلگەن كاسىپكەر جەكەمەنشىكتى قولدايدى. ول نارىقتىق ەكونوميكانىڭ زاڭدىلىعى دەسە دە بولادى. سول سەبەپتەن ءبىز ستراتەگيالىق باعىت رەتىندە وتانداستارىمىزعا جەردى ساتىپ الۋعا مۇمكىنشىلىك بەرۋىمىز كەرەك. ارينە ول تەك قازاقستاندىقتارعا. ال باستى ماسەلە، مەنىڭشە، جەكەمەنشىكتە ەمەس. باستى ماسەلە - تارتىپتە. كوميسسيا قابىلداعان شەشىم ەل ءۇشىن تابىستى بولۋى كەرەك. ءتارتىپ اشىق، ادال، ناقتى بولۋى كەرەك دەپ سانايمىن».

«ەگەر جەردى ينۆەستيتسيا كوزى رەتىندە قارايتىن بولساق، وندا ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى بار. كەلىستىك دەلىك - جەر جەكەمەنشىك بولادى، ادامدار ونى كەپىلدىككە قويا باستايدى. ەرتەڭ ولار پايدانى ءبىر رەت الادى، ەكىنشىسىندە شىعىنعا باتىپ قالۋى عاجاپ ەمەس قوي، اۋىل شارۋاشىلىعى اۋمالى- توكپەلى شارۋا عوي. قاۋىپ- قاتەرى وتە كوپ بيزنەس. ەرتەڭ سوسىن ول جەرلەردىڭ يەسى بانكتەر بولىپ قالماق. شارۋالار تاعى دا ءوز جەرىن جالعا الۋشى بولىپ قالادى. ءبىراق بانك جەردى مەملەكەت سياقتى تومەن ستاۆكامەن جالعا بەرمەيدى. ەرتەڭ بانكتەر اۋىل شارۋاشىلىعىن ءوزىنىڭ مەنشىكتەرىنە اينالدىرىپ الادى دا، شارۋالار ءوز جەرىن جالعا الۋشى رەتىندە تاعى قۇر قالادى. سوندىقتان اۋىل شارۋاشىلىعىن قارجىلاندىرۋدىڭ جۇيەلى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. بيىلدان باستاپ، گەكتار بويىنشا سۋبسيديا بەرۋ توقتاتىلدى. دەگەنمەن ق ر اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ بۇيرىعىمەن گەكتار بويىنشا سۋبسيديا ءبولۋ كەرەك دەپ كورسەتىلگەن. وسى جونىندە ءبىز دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادىق. اۋىل شارۋاشىلىعىن قارجىلاندىرۋدى جونگە كەلتىرمەي، جەردى جەكەمەنشىككە بەرۋ كەزدە ءبىراز قاتەرلەرگە تاپ بولۋىمىز ىقتيمال».

***

ايتا كەتەيىك، كوميسسيا ق ر پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن قۇرىلعان بولاتىن. بۇنىڭ الدىندا، مەملەكەت باسشىسى حالىق اراسىندا داۋ تۋدىرعان جەر كودەكسىنىڭ ءبىرقاتار تۇزەتۋلەرىنە موراتوريي جاريالاعان.

كوميسسيا ءتوراعاسى بولىپ ق ر پرەمەر- ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى باقىتجان ساعىنتايەۆ تاعايىندالعان، الايدا كەيىننەن ونىڭ ورنىن اسقار مىرزاحمەتوۆ باستى. ونىڭ ەكى ورىنباسارى - «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى مۇحتار قۇل- مۇحاممەد پەن ەكىنشى ورىنباسارى (كەلىسىم بويىنشا) «جاقسىلىق» شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى، قوعام قايراتكەرى جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ بولىپ بەكىتىلدى.

ايتا كەتەيىك، جاڭادان قۇرىلعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار ءمينيسترى داۋرەن ابايەۆ تا كوميسسيا قۇرامىندا بولدى. سونىمەن قاتار، «بولاشاق» جاستار قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى داۋرەن بابامۇراتوۆ (كەلىسىم بويىنشا)، «قازاقستانداعى پارلامەنتاريزمدى دامىتۋ قورى» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى زاۋرەش باتتالوۆا (كەلىسىم بويىنشا) ، ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم (كەلىسىم بويىنشا) ، بولاتحان تايجان قورىنىڭ پرەزيدەنتى مۇحتار تايجان (كەلىسىم بويىنشا) ، جالپىۇلتتىق سوتسيال- دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ ءتوراعاسى جارماحان تۇياقباي (كەلىسىم بويىنشا)، «جالىن» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى مۇحتار شاحانوۆ (كەلىسىم بويىنشا) جانە تاعى باسقا ادامدار كوميسسيا قۇرامىنا ەندى.

بۇگىن، 13 -تامىز كۇنى استانادا ق ر پرەمەر- ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى - ق ر اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى ا. مىرزاحمەتوۆتىڭ توراعالىعىمەن وتكەن جەر رەفورماسى بويىنشا كوميسسيانىڭ كەزەكتى وتىرىسىندا وسى باعىتتاعى بۇعان دەيىن اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ قورىتىندىلارى تۇجىرىمدالدى.

 اۆتور: جاسۇلان جولدىبايەۆ