ءابىلقايىر شەيبان: تانىمال جانە بەلگىسىز بيلەۋشى
سونىمەن قاتار ولار نەگىزىنەن كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ قولداۋشىلارىنا XV عاسىردىڭ ورتاسىنداعى موعولستان وڭىرىنە ءابىلقايىر حاننان كوشۋىنە ءمان بەرىلەدى. جانە نەگىزىنەن وسى ارادا زەرتتەۋشىلەر مۇحاممەد قايدار دۋلاتتىڭ «تاريح - ي - راشيدي» ەڭبەگىنە سىلتەمە جاسايدى دا سول ءۇش بيلەۋشىلەر اراسىنداعى تەكەتىرەسكە توقتاي بەرەدى.
بابالاردى ۇلىقتاۋ ماقساتىندا جانىبەك پەن كەرەي قازاقتىڭ تاريحي روماندارىنىڭ كەيىپكەرى رەتىندە وقىرماندار جادىندا ساقتالدى، عىلىمي ەڭبەكتەر مەن تۋىندىلار جازىلدى جانە جالعاسۋدا. ۇلى حاندارعا ارنايى، استانا تورىنەن ەل ەڭسەسىن كوتەرەر ەسكەرتكىش قويىلعان.
ال ءابىلقايىر شەيبان تۇقىمىنا كەلەتىن بولساق، نەگىزىنەن ونىڭ « قاتالدىعىنا، قاراماعىنداعىلارعا قاتىناسىنىڭ ناشارلىعى، ءۇز - تەمىر باسقارعان قالماقتارعا قارسى سوعىستا جەڭىلىسكە ۇشىراۋىنا» قاتىستى، جاعىمسىز جاعىنا كوپ ءمان بەرىلەدى. ال ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ماسەلە ودان دا تەرەڭىرەك جانە كۇردەلى ويلاۋدى تالاپ ەتەدى. كەيدە ءتىپتى ءابىلقايىر شەيبانيدتى ( XV ع. ) كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىر حانمەن ( XVIII ع. ) شاتاستىرىپ جاتادى. ولاردى شىن مانىندە ءۇش عاسىر زامان ءبولىپ تۇر، ءارى ولاردىڭ اتالارى شىڭعىستان تارالعانىمەن جەكە تارماق ەكەنىن دە شاتاستىراتىنداردى وقىپ جانە ەستىپ ءجۇرمىز. ءبىراق قالاي دەگەنمەن ءابىلقايىر - تەك وزبەك حانى، قازاققا جات بولىپ كورسەتىلىپ جۇرگەنى قۇپيا ەمەس. ال سول ءابىلقايىر بوزبالا كەزىندە «قازاق» بولىپ جۇرگەن.
قيلى زامان
XIV عاسىر - XV عاسىر باسىندا توقتامىس، تەمىر جانە ەدىگە ساياسي ساحنادان كەتكەن سوڭ، تاريحتان جاڭا كەيىپكەرلەر ورىن الادى. سونىڭ ءبىرى، ءابىلقايىر - شەيبان اۋلەتىنەن شىققان حان ەكەنى كۇمانسىز. XV عاسىردىڭ باسى مەن ورتاسىنداعى وقيعالارمەن شىڭعىس حان يمپەرياسى (موڭعول يمپەرياسى) ءداۋىرى كەيىنگە ىعىسادى.
XV - XVII عاسىرلار ورتاسىندا ورتالىق ازياداعى جاڭا مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋ ءۇردىسى كۇردەلى گەوساياسي جاعدايدا ءوتتى. بۇل ەۋروپا مەن رەسەي دامۋىنىڭ باستاما كەزەڭى بولاتىن. بۇل ۇلى گەوگرافيالىق اشىلۋلار كەزەڭى بولاتىن. وڭتۇستىكتە سيەۆەفيدتىك يراننىڭ جەدەل قارۋ - جاراقتارىن جاڭعىرتتى. شىعىستا قۇبىلاي ديناستياسى نىعايدى. ەندى بۇرىنعى كەزەڭگە ۇقسامايتىن جانە قايتالامايتىن مۇلدە جاڭا كەزەڭ باستالادى. مادەنيەت، ءومىر - سالتى، ەتنيكالىق ءبولىنۋ، قارۋلانۋدىڭ جاڭا ءتۇرى، ەۋروپالىق حالىقتاردىڭ قارقىندى ءوسىمى - مۇنىڭ بارلىعى ءتىپتى دە جاڭاشا الەم قۇرادى. السىرەگەن التىن وردا شاشىراڭقى ورداعا اينالدى دا ونىڭ ورنىنا جاڭا: نوعاي، اق جانە كوك وردالار قۇرىلادى ... اق وردا بيلىگىن قولعا العان ۇلكەن ۇلى جوشى حاننان، شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى وردا - ەجەننەن (توقاي تەمىردەن) باستاۋ الۋى، ۇرىس - اقنياز حاننىڭ ۇرپاعى قۇيىرشىق جانە باراق جانىبەكتىڭ تىكەلەي اتالارى ۇرىس حان بالاسى توقتاقيادان - كەرەي تارايدى.
ال شەيبان (شيبان، سىبان) جوشىنىڭ بەسىنشى ۇلى بولاتىن. بۇل جەردە ءسوز بولىپ وتىرعان ءابىلقايىر شەيباننىڭ (شيبان، سىبان) ۇرپاعى. شەيبان ۇرپاعى - ءابىلقايىر تەگىنىڭ ۇرپاعىنا قاتىستى كەڭ تاراۋىنا وراي، وسىلاي جازۋدى ءجون كوردىك.
ءابىلقايىر قازىرگى قازاق (قىپشاق) تىلىندە سويلەگەن بولۋى كەرەك. مۇنى سول كەزدى سۋرەتتەگەن زامانداستاردان ايرىقشا ەرەكشەلىكتەرىن سەزىنبەۋىنەن دە بايقاۋعا بولادى. كەيىنگى زامانداستارى ( رۋزبيحان، كۋحيستاني) جانە باسقا دا زەرتتەۋشىلەر ءابىلقايىر حان جونىندە قالاي جازسا دا، ءابىلقايىر حان شەيبانيد قازاق حاندىعى قۇرىلعان XV عاسىردىڭ ورتاسىنداعى نەگىزگى جانە باستى تۇلعا بولدى جانە سولاي بولا بەرمەك. ول كەزەڭدە « كوشپەلى وزبەكتەردىڭ» سامارقاند جانە بۇحارعا، سول سياقتى ماۋەرەنناحر اۋماعىنا جىلجىعانعا دەيىن «وزبەكتەر» اتاۋىمەن، شىعىس دەشتى - قىپشاقتىڭ كوشپەلى تۇرعىندارى اتالاتىن. دالىرەك ايتقاندا، شەيبان ۇلىسىنىڭ كوشپەلىلەرى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قازاق حاندارىنىڭ اتا - بابالارى ۇرىس حان (اق نياز)، ءتىپتى توقتامىس تا بىردە اق وردا، التىن وردا، ال كەيبىر تۇستارى وزبەكتەردىڭ قولباسشىلارى دەپ اتالدى.
تاتار عالىمى ماحمۇد سافارگاليەۆ « دەشتى قىپشاقتان كورشىلەس ورتا ازيا ايماقتارىنا جورىقتارىن جانە ولاردىڭ «ءىس - قيمىلدار جاساعانىن» كورسەتەدى. ءبىز دە وسىنداي پايىمدارمەن، ولاردى وزبەك - قازاقتار دەپ ءجيى اتاعانىن ەسكەرتە وتىرىپ، كەلىسەتىندىگىمىزدى بىلدىرەمىز. ءتۇرلى تىلدەردەگى كەڭ اۋقىمدى ادەبيەتتەردە (رۋزبيحان، كۋحيستاني، ب . ا . احمەدوۆ، س. يبراگيموۆ، م. سافارگاليەۆ جانە باسقا) ءابىلقايىر (ابۋل - حاير - حان) ءومىربايانى جان - جاقتى جازىلعان. ول ورال (جايىق) وزەنى جاعاسىندا تۋىلعان، توبىلدا تاققا وتىرعان جانە سىعاناقتا 1468/69 ج ج . جەرلەنگەن. وسىلايشا، قازاقستان اۋماعىندا تۋىلىپ، ءومىر ءسۇرىپ جانە جەرلەنگەندىكتەن دە ءابىلقايىر قازاقتىڭ قايراتكەرلىگىنە جاقىن كەلەدى.
ءابىلقايىر حاننىڭ ەرتە جەتىم قالعانمەن، جاس تا بولسا ون جەتى جاستا «تۋىستىق زاڭدىلىعى بويىنشا» اق وردا حانى، ەدىگەنىڭ بالاسى جۇمادىققا جاقىن بولعانى ايتىلادى. 1428 (؟ ) - جىلى جۇمادىق حان قازا بولادى، ال ءابىلقايىردى قاجى مۇحاممەد حان تۇتقىنعا الادى.
ەرتەرەكتە ايتىلعان م . سافارگاليەۆتىڭ كورسەتۋى بويىنشا، سول جىلعى قىركۇيەك ايىندا ول ءوزىنىڭ ۇلىسىنا بوساتىلىپ جىبەرىلگەن. شامالاۋىمىزشا، بۇل وقيعالاردىڭ بارلىعى ەۋروپالىق جايىق پەن ەدىل جانە قازاقستاننىڭ باتىس جاعىنداعى اۋماقتا وتكەن بولۋ كەرەك.
ساپار يبراگيموۆتىڭ پايىمىنشا، تۇتقىننان بوساعان ءابىلقايىر، ءوزىنىڭ جاقتاستارىن توپتاستىرا باستايدى دا، 1429-1430 - جىلدارى «مەملەكەتتىك تاققا بەكيدى». ول كەزەڭدە ءابىلقايىر نوعاي تايپاسىن، بارىنەن بۇرىن ەدىگەنىڭ نەمەرەسى ۋاقاستى ( باققاس ) بەلسەندى تۇردە قولدادى. ن . ي . بەرەزين ەرتەدەن قالعان اڭگىمەنى بىلاي دەپ كەلتىرەدى.
بۇل دەرەك ودان كەيىنگى اۆتورلاردىڭ دا جازبالارىنان ورىن العان: « ولار حانمەن، كەيبىر دەرەكتە ونىڭ امىرىمەن ءبىر تاباقتان بال ىشكەن (جالاعان)». ءبىراق، ءابىلقايىر ءوزى ءۇشىن «قىلىشتاسقان» ۋاقاس (باققاسپەن) كەيىن جولدارى ايىرىلىسىپ تىندى، ءبىر قاقتىعىستا ۋاقاس قايتىس بولىپ، مىڭداعان نوعايلاردىڭ جەڭىلىسىنە جانە قۇلاۋىنا اكەلدى (بۇل جەردە سول كەزەڭدە وردا مەن ۇلىستىڭ شەكارالارى، ەتنونيمدەر سياقتى ءبىر قالىپتى بولماعانىن باسا كورسەتۋ قاجەت). شامامەن، 1430 - جىلى ءابىلقايىر باتىس ايماق ءۇشىن، ەدىل مەن ورال ءۇشىن جورىق جاسادى جانە تارا (نەمەسە چيمگا - تۋرا) قالاسىن الادى. بۇل قالانى ول « مەملەكەتتىك تاققا وتىرۋ ورنى مەن استاناسى ەتتى» ( س . يبراگيموۆ ). ءسىبىردى ۇزاق ۋاقىت شەيبان اۋلەتىنىڭ باسقارۋى، ءابىلقايىردىڭ سىبىردە ورنىعۋىنان بولۋى مۇمكىن. ءبىراق، جاراتقاننىڭ تاۋبەسىز جولدارى! بۇگىن بۇل «تارا» نەمەسە «چيمگا - تۋرا» سىبىردە ورنالاسقان، ول قازىرگى تۇمەن قالاسىنىڭ ماڭايى، ياعني بۇگىنگى كۇنگى رەسەي فەدەراتسياسى اۋماعىنا جاتادى.
كوپ ۇزاماي كەزىندە تۇتقىننان بوساتقان جاس ءابىلقايىر مەن قاجى - مۇحاممەد اراسىندا شايقاس باستالادى. توبىل وزەنىنىڭ ماڭايىندا بولعان شايقاستا ءابىلقايىر جەڭىسكە جەتەدى، ال تۇتقىنعا الىنعان قاجى - مۇحاممەد ولتىرىلەدى. باسقا مالىمەتتەردە، حاندى ءابىلقايىر وعلان «اڭ اۋلاۋ كەزىندە» ءوزى ساداقپەن اتقان، ودان كەيىن ءوزىنىڭ تاققا وتىرۋىن جاريالاعان. بۇل وقيعالاردى ورتاعاسىرلىق جازبالارى نەگىزىندە ن . ي . بەرەزين مەن ۆ . گ . يسەنگاۋزەن جازعان، ونى س . يبراگيموۆ پەن م . سافارگاليەۆ تولىقتىرادى.
م . سافارگاليەۆتىڭ حابارلاۋىنشا، 1430 - جىلى ءابىلقايىر كەنەتتەن چيمگا - تۋرانى تاستايدى دا، حورەزمگە كەتەدى. شىندىعىندا، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ول حورەزمگە ەمەس، ۇلىتاۋعا ( حورەزم ، ۇرگەنىشكە ول اسكەري جورىق جاساعان) كوشكەن. م . سافارگاليەۆتىڭ پايىمىنشا، ءابىلقايىرعا قارسى جەرگىلىكتى ءسىبىر كنيازدەرى - ماحمۇد پەن احمەت كوتەرىلىس جاساعان نەمەسە قاستاندىق ۇيىمداستىرعان. سول ايتىلعان ءسىبىر قازىرگى تۇمەننەن - كوكشەتاۋ - اتباسار، قازىرگى استانا ماڭايى دەپ ويلايمىز. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ماحمۇد پەن احمەت ءبىر - بىرىمەن باۋىر بولعان دەپ كورسەتەدى.
اۆتورلار اتاپ وتكەن «وردا - بازار» ۇلىتاۋ تاۋلارىندا ورنالاسقان قالاشىق بولۋى كەرەك. بۇل قازىرگى قازاقستاننىڭ ورتالىق بولىگىنىڭ تاۋلى ايماعى، وعان مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى عالىمدارى ارنايى ەكسپەديتسيا جاساعان بولاتىن. «وردا بازار» ماڭى ۇلى قىپشاق دالاسىنىڭ تايپالارى ەركىن كوشىپ جۇرەتىن ورنى بولعان. ال قالانىڭ ءوزى 1430 - جىلى ءابىلقايىر ۇلىسىنىڭ استاناسىنا اينالدى.
ۇلىتاۋ تاۋلارى وڭتۇستىك ايماقپەن شەكارالاس، ال ارقۇق، ساۋران، سىعاناق قالالارى وسى تاۋلاردان الىس ەمەس (قازاقستاندىق مامىلە بويىنشا). جاڭادان قۇرىلعان حاندىق وسى 1430 - جىلعا قاراي، ءابىلقايىر باسقارعان ۇلىس نەمەسە «وزبەك ۇلىسى» اتالۋى مۇمكىن. XV عاسىردا « وزبەك « اتاۋى ءالى ۇلتتىق مانگە يە بولماعان بولاتىن جانە ول التىن وردانىڭ مىقتى حانى بولعان - وزبەكپەن بايلانىستى بولۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىراق وزبەك حان قىرىمدا جەرلەنگەن ، ال ابىلقايىرمەن بايلانىستى وقيعالاردا قىپشاق تايپالارىنىڭ ( پروتو قازاقتاردىڭ بارلىق رۋلارى بولدى) باسىمدىلىعى بەلگىلى ءرول اتقاردى.
باسقا ءبىر تۇجىرىم ( گ . ۆامبەري ، ا . پ . چۋلوشنيكوۆ ) وزبەك ەتنونيمى - « ءوز - وزىنە بي»، «ءوز - وزىنە بەك»، «باعىنبايتىن» دەگەن ۇعىمنان شىققان دەيدى. ولاي بولسا « قازاق» جانە «وزبەك» اتاۋلارى بىردەي ماعىنالى - « ەركىن، ازاتشىل» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. تانىمال شىعىستانۋشى ۆاسيليي بارتولد ءوزىنىڭ «ورتا ازيانىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى بويىنشا ون ەكى لەكسياسىندا» ( تۇرىكتەر)، ورتا ازياداعى تەمىر يمپەرياسىنىڭ تاريحىنا جان - جاقتى توقتالادى. ول كەزەڭدە ماۋەرەنناحر (اراب تىلىنەن اۋدارعاندا «وزەننىڭ ارعى جاعى») تولىقتاي تەمىر اۋلەتىنە باعىنعان. «ماۋەرەنناحر « ەۋروپالىق ادەبيەتتەردە «ترانساكسونيا» دەپ تە اتالادى. تەمىر داۋىرىندە ونىڭ يمپەرياسى ازيانىڭ، كاۆكازدىڭ جانە تۇركىستاننىڭ كەڭ اۋماعىن قامتىدى. تەمىردىڭ التىن ورداعا (1391 ج .، 1395 ج.) ەكى رەت جورىعى جانە توقتامىس حاندى تالقانداعانى بەلگىلى. 1404 - جىلى تەمىر وتىرارعا جاقىن جەردە قايتىس بولادى (بۇل قالانىڭ قيراعان جۇرتى قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى ، ءشاۋىلدىر اۋدانىندا ورنالاسقان).
تەمىردىڭ ۇرپاعى ۇلىقبەك تۇسىندا، ءابىلقايىر حان دەشتى - قىپشاق دالاسىنان تۇركىستان مەن سىعاناق جاعىنان تەمىر يەلىگىنە اسكەري جورىق جاساعان. ءابىلقايىر حان جانە ونىڭ جورىعى تۋرالى وسى زاماننىڭ وزبەك عالىمدارى كەڭ تۇردە قالام تارتادى. مىسالى، 8 - سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان وقۋلىقتىڭ (تاشكەنت ق .، « شارك»، 2001 ج .) اۆتورلارى ن . نوركۋلوۆ پەن ۋ . دجۋرايەۆوسى وقيعانى بىلايشا بەرەدى: « 15 - عاسىردىڭ 20- جىلدارىنان باستاپ شەيبان ۇلىسى كۇشەيە تۇسەدى: شەيباننىڭ ۇرپاعى ءابىلقايىر حان (1412-1468) دەشتى - قىپشاقتىڭ شىعىس بولىگىن جاۋلاپ الىپ، ءوزىنىڭ مەملەكەتىن قۇردى. 1447 - جىلى ءابىلقايىر حان ءوزىنىڭ يەلىگىنە سىرداريانىڭ ورتا اعىسىنداعى قالالاردى - سىعاناق، اققورعان، ارقۇق، ۇزگەن جانە سوزاقتى قوسىپ الدى دا، ءوزىنىڭ مەملەكەتىنىڭ استاناسىن چيمگا - تۋرادان ( قازىرگى تۇمەن ق. , ر ف) سىعاناققا كوشىردى. 1447 - جىلى شاحرۋح ءولىمى تۋرالى بىلگەن سوڭ، ۇلىقبەكتىڭ ماۋەرەنناحردا جوقتىعىن پايدالانىپ، ءابىلقايىر حان سامارقاند توڭىرەگىنە جورىق جاسادى».
1449 - جىلى ۇلىقبەك ولىمىنەن كەيىن تەمىر اۋلەتىنىڭ اراسىندا سامارقاند تاعى ءۇشىن كۇرەس كۇشەيە تۇسەدى. بۇل جاعدايدى پايدالانعان ءابىلقايىر 1451 - جىلى سامارقاندقا جورىق ۇيىمداستىرىپ جانە تەمىر اۋلەتىندەگى ءوزىنىڭ جاقتاسى سۇلتان ءابۋسايدتىڭ تاققا وتىرۋىنا كومەكتەسەدى. كيكىلجىڭ باسىلعاسىن ءابىلقايىر وتانىنا باي ولجامەن ورالادى. كورسەتىلگەن كومەككە « سۇلتان ءابۋلسايد ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، وعان جار رەتىندە ۇلىقبەكتىڭ قىزى ءرابيا سۇلتانبەگىمدى بەرەدى» ( كورسەتىلگەن شىعارما ، 8-96 ب ب. ). مۇنداي نۇسقانى باسقا دا اۆتورلار كورسەتكەن بولاتىن.
تەمىردىڭ نەمەرەسى ءابۋسايد ءابىلقايىردى ماۋەرەنناحارداعى ابدۋللامەن كۇرەسكە بىرىگۋگە شاقىرادى. 1451 - جىلى ءابىلقايىر ياكسارت وزەنىنەن ءوتىپ، سامارقاندى الادى. الەكساندر چۋلوشنيكوۆ ءابۋسايدتىڭ ءابىلقايىرعا بايلىقپەن بىرگە وعان ايەلدى دە سىيعا تارتىپ، وزدەرىنىڭ « دەشتى - قىپشاعىنا ازەر دەگەندە شىعارىپ سالعانى» جونىندە اڭگىمەلەيدى . ءبىراق كەيىنىرەك ءابىلقايىر تەمىر اۋلەتى كۇرەسىنە تاعى دا ارالاسادى. ال، وزبەك عالىمدارى ءابىلقايىر حاننىڭ وتانىنا ورالۋ جونىندەگى دەرەك بويىنشا اڭگىمەلەگەندە، ءابىلقايىردىڭ وتانىنىڭ قايدا ەكەنىن كورسەتپەيدى. ءبىز ءۇشىن ءابىلقايىر ۇلىسىنىڭ «وتانى» نەمەسە استاناسى قايدا بولعانىن انىقتاۋ وتە ماڭىزدى.
ءبىز ايتىپ وتىرعان دەرەكتەرگە جاسالعان تالداۋ، ول ۇلىتاۋ جەرى جانە سىعاناق، ساۋران، تۇركىستان قالالارى بولۋى مۇمكىن. شىندىعىندا، تاباندىلىق تۇرعىسىندا ، جوعارعى حان ستاۆكاسى كوشپەلى مەملەكەت پەن كەڭ - بايتاق جەردى ءتيىمدى باسقارۋ ءۇشىن، دەشتى - قىپشاقتىڭ ورتالىق بولىگىندە ورنالاسۋى قاجەت بولاتىن.
سوندىقتان بولار ، الدە باسقا دا سەبەپتەر بولدى ما 40- جىلداردىڭ ورتاسىندا وردا - بازارداعى ءابىلقايىردىڭ جاقتاستارى « جايلى قىستاۋ ءۇشىن سىعاناق قالاسىن جاۋلاپ الۋعا اتتانادى». ءابىلقايىردىڭ اسكەرىن كورگەن قالا حاكىمى ( بيلەۋشىسى ) باعىنعاندىعىن ءبىلدىرىپ، ولاردىڭ الدىنان شىعادى جانە قالا كىلتىن تاپسىرادى.
2015 - جىلعى ەكسپەديتسيا كەزىندە سىعاناققا بارعاندا قاراتاۋ تاۋلارىنا قاراپ، اۆتورلاردىڭ ايعاقتاعانىنداي، وسى بيىك قىراتتان ءابىلقايىر اسكەرىنىڭ تومەنگە باعىت الا، قالا كوشەلەرىمەن ۇلاساتىنىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتكەندەي بولدىق. وزبەك عالىمدارى ءابىلقايىر، سودان كەيىن تەمىر اۋلەتى باسقارعان ماۋەرەنناحر ىسىنە كەيىن ارالاسپاعانىن ايتادى. سۇلتانداردىڭ، ونىڭ ىشىندە كەرەيدىڭ قاتىسى بولعان سارايداعى شاقبۇتاقتىڭ ءولىمى سىعاناقتا بولعان بولۋى كەرەك جانە بۇل وقيعا ودان كەيىنگى وقيعالار كورسەتكەندەي قازاقستان تاريحىندا ەرەكشە ءرول اتقاردى. مۇنداي جاعدايدا ، كەرەيدىڭ ءابىلقايىر ماڭىنان الىستاۋى مۇمكىن دەگەن بولجامعا كەلۋگە بولادى .
كەيىنگى وقيعالارداعى داعدارىسقا 1457 - جىلعى ءابىلقايىر اسكەرىنىڭ ءۇز - تەمىردىڭ قالماقتارىمەن بولعان جورىقتاعى جەڭىلىسى اسەر ەتتى .
قىل كوپىر
ءابىلقايىردىڭ جىلناماشىسى ( پانەگيريك ) ماسۋد بەن وسمانيكۋحيستاني حاننىڭ جورىعىن كەڭ تۇردە بايانداعان. ءبىراق ءابىلقايىر ءۇشىن ەڭ اۋىر تۇسكەنى، 1457- جىلعى ءۇز - تەمىر قالماقتارىنان جەڭىلىسى بولاتىن. ءابىلقايىر وعان ۇلكەن قۇن تولەۋگە جانە كەپىلدىككە ۇلىن بەرۋگە ءماجبۇر بولدى، ونىڭ بۇل ءىسى قازاق سۇلتاندارىنىڭ قاتتى اشۋىن تۋدىردى. « گوسۋدارستۆو كوچيەۆىح ۋزبەكوۆ» كىتابىنىڭ اۆتورى، وزبەك عالىمى ب . احمەدوۆ امانات رەتىندە ءابىلقايىر نەمەرەسى ماحمۇدتى ءۇز - تەمىرگە بەرىلگەن دەپ ەسەپتەيدى. ەستە قالارلىعى، وسى ماحمۇد ءتىرى قالىپ، XVI عاسىردىڭ باسىندا ۇلكەن اعاسى مۇحاممەدپەن بىرگە كوشپەلى وزبەكتەردى ورتا ازياعا الىپ كەتەدى. ءابىلقايىر ۇلىسىندا باستالعان داعدارىس ونىڭ قاراماعىنداعىلاردىڭ كوبىرەك كەتۋىنە، اسىرەسە قازاق سۇلتاندارى مەن نوعايلارعا كەتۋىنە اكەلدى.
ءابىلقايىردىڭ ستراتەگيالىق قاتەلىگى، كۇيرەگەن حاندىقتى بىرىكتىرۋ مەن تايپالاردى ءوزىنىڭ قاراماعىنا جيناي الماۋىنان بولدى. ول وداقتاستارى مەن جاقتاستارىن قايتا بىرىكتىرەتىندەي ناقتى ساياسي، ديپلوماتيالىق نەمەسە ەكونوميكالىق قادام جاساي المادى. ال، شىنىندا ول كەزەڭدە قالىپتاسقان داعدارىستان شىعۋعا مۇمكىندىك بار ەدى. ەگەر 1457 - جىلدان ( ءۇز - تەمىر قالماقتارىنان جەڭىلىستەن) ءابىلقايىر حان قايتىس بولعان 1468-69 جىلدارعا دەيىنگى ون جىلدان اسا ۋاقىت ىشىندە، ءتيىمدى شەشىم قابىلدانسا وقيعا مۇلدەم باسقاشا ءوربۋى مۇمكىن بولاتىن. بۇل زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن ءارى ۇلكەن، ءارى از زەرتتەلگەن تاقىرىپ ەكەنىن تاعى دا ايتا كەتەمىز.
ال جوعارىداعى اۆتورلار كەلتىرگەن فاكتىلەردەن تولىقتاي تۇسىنىك الۋ مۇمكىن ەمەس. مىسالى، ماسۋد بەن وسماني كۋحيستاني ءوزىنىڭ ەڭبەگىن ءابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى تۇسىندا 1540 - جىلدارى، ياعني وقيعادان 80-90 جىل وتكەننەن كەيىن جازعان . سونىمەن بىرگە، ول شەيبان اۋلەتىنىڭ كوزقاراسىن ۇستاندى، سوندىقتان دا ءبىز ولارعا سىني جانە وبەكتيۆتى تۇرعىدا قاراۋىمىز قاجەت.
فازلالاح يبن رۋزبيحان يسفاحاني ەڭبەگى دە كەيىن جازىلدى. بۇل جىلدارى حان جورىقتارى بولعان دا جوق. ءابىلقايىردىڭ سۇلتاندارعا جورىعى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ وزدەرىن حان جاريالاعاننان كەيىن بولعان - دى. ءابىلقايىر 1468 - جىلى ( ك . پيشۋلينا ، ت . سۇلتانوۆ )، نەمەسە 1469 - جىلى ( ب . كارىباي ) جاساعان جورىعى بۇل ۋاقىتتا «قازاقتارعا» قارسى بولاتىن.
جەتى قۇدىتقا ، (« يەتي كۋدۋك « ) تۇركىستان ايماعىنا جاقىن جەردە كەزدەسكەن اسكەردىڭ ەكى جاق تا ءبىر - ءبىرىن جاقسى ءبىلىپ قانا ويعان جوق، ولار ءبىر - بىرىمەن تامىر - تۋىس بولاتىن. جازۋشىلار « وتكىنشى جاڭبىر جاۋدى ، ونان سوڭ قار ، قاتتى سۋىقتا ۇزاق تۇرعان اسكەر تاراپ كەتەدى» دەيدى. ەكى جاقتان شىققان قول ءبىر - ءبىرىن جاقسى تانيتىن. سوندىقتان ءبىر - بىرىنە قول كوتەرە الماعان سياقتى. ءابىلقايىر قايتار جولدا بەزگەك اۋرۋىنا ۇشىراپ، قايتىس بولادى. بەلگىلى تاريحشىلار س . گ . كلياشتورنىي مەن ت . ي . سۇلتانوۆ: « ماحمۋد ب. ۆالي حاننىڭ جورىعى مەن ءولىمىن تىشقان جىلى (1468 ج . ) دەپ كەلتىرەدى، ءبىراق تا ونى 1469 - جىلدىڭ شىلدەسى - 1470 - جىلدىڭ ماۋسىمىنا سايكەس كەلەتىن، حيدجرانىڭ 874- جىلىمەن تەڭەستىرەدى. سوندىقتان كوشپەلى وزبەكتەر قولباسشىنىڭ ءولىمىنىڭ داتاسىن بىلايشا قۇرامىز: ءابىلقايىر تىشقان جىلىنىڭ بىرىندە قىس مەزگىلىندە قايتىس بولعان، ياعني دەرەكتە قىستىڭ باسى دەپ ايتىلعاندىقتان، 1468 - جىلدىڭ اياعى - 1469 - جىلدىڭ باسى بولاتىن بولسا، وڭتايلى نۇسقاسى - 1468- جىل». ءابىلقايىر قايتىس بولعان سوڭ، ونى سىعاناقتا ارۋلاپ وسى قالاعا جەرلەگەن.
مىرزا دۋلات قايدار كورسەتكەندەي، كەنەتتەن قايتىس بولعان ءابىلقايىر ولىمىنەن سوڭ، ونىڭ حاندىعىنا «بەرەكەسىزدىك ورناپ ، ۇلكەن الاۋىزدىقتار باستالعان». وسى كەزەڭدە ادامداردىڭ كوپشىلىگى كەرەي مەن جانىبەككە كەتەدى. ءابىلقايىردىڭ بالاسى شەيح - حايداردىڭ بيلىگى ۇزاققا سوزىلمادى جانە ونىمەن از عانا حالىق قالدى، ال كەيىن ءوزارا كيكىلجىڭ كۇرەستە ول قايتىس بولادى. ءابىلقايىردىڭ قولداۋشىلارى مەن قولاستىنداعىلار - وزبەكتەر نەمەسە كەيىن «كوشپەلى وزبەكتەر» دەپ اتالعاندار دالا تۇرعىندارى بولدى جانە وزدەرىنىڭ داستۇرلەرىن ساقتادى. ايتپاقشى ، ءبىز وسى كوشپەلى وزبەكتەر تۋرالى ايتقاندا ول وداققا قاي تايپالار كىرەتىنىن ايتپاي ءجۇرمىز. وزبەك عالىمى ءبورىباي احمەدوۆ « گوسۋدارستۆو كوچيەۆىح ۋزبەكوۆ» ( ماسكەۋ ، 1965.16-17 بەتتەر) دەگەن ەڭبەگىندە بىلاي دەپ كەلتىرەدى: « قوڭىرات، ءۇيسىن، نايمان، كەنەگەس، كۇرلەۋىت، ماڭعىت، قىپشاق... ال، سونىمەن قوسا بۇل قۇرامادا: بۇركىت، كوششى، يدجاي، جات، شىمباي، قارلىق، دۇرمەن، نوكىس، تاڭعىت، ۇيعىر، قىتاي، تايماس، تۇمەن - مىڭ، مادجار ( ماديار ) بار» دەپ كورسەتەدى .
تاڭعالارلىعى ، العاش قازاق حاندارى جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارى شەيبان اۋلەتىنىڭ جاقىن تۋىسقاندارى، اعالارى جانە بولە بولىپ كەلەتىنى. مىسالى، بۇرىندىق حاننىڭ قىزى شەيبان اۋلەتىنىڭ مۇحاممەد باحادۇر حانىنا ۇزاتىلدى. قازاق حانى قاسىم مۇحاممەد پەن ماحمۇدقا ( كوشپەلى وزبەك حانىنا) تۋعان بولە بولىپ شىعادى. سول دەرەكتەردىڭ حابارلاۋىنشا، دالا بيلەۋشىلەرى ءبىلىمدى، جەرگىلىكتى مەدرەسەدە وقىعان نەمەسە بۇقارادا دايارلىقتان وتكەن. سۇلتاندار اراسىنداعى جازىلعان حاتتار تۇرىك ( شاعاتاي)، پارسى تىلدەرى مەن اراب گرافيكاسىندا جۇرگىزىلدى. ورتالىق ازيادا يسلام جانە دالا داستۇرلەرى باستى ءرول اتقاردى. ءتىل عانا ەمەس، كوشپەلى وزبەكتەردىڭ، نوعايلار مەن قازاقتاردىڭ سەنىمى مەن مادەنيەتى ۇقساس بولدى. دەرەكتەر كورسەتكەندەي، بارلىعىندا دا بىردەي رۋلار كەزدەسەدى: قىپشاقتار، نايماندار، ۇيسىندەر، ارعىندار، كەرەي مەن كەرەيتتەر، الشىندار، دۋلاتتار.
1469 - جىلدار شاماسى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار وزدەرىنىڭ قونىستارىنا قايتىپ كەلەدى. ولاردىڭ اينالاسىنا جيناقتالعان شاعىن وردا كەيىن، قازاق حاندىعىنىڭ ورتالىعىنا اينالدى. سىعاناق حاندىق استاناسى بولادى. ءابىلقايىر حاندىعىنىڭ تۇپكىلىكتى قۇلاۋىنا XV عاسىردىڭ 50-60 - جىلدارعى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتانداردىڭ قونىس اۋدارۋ قاتتى اسەر ەتتى. مىرزا قايدار دۋلات وسى سۇلتاندارمەن 200 مىڭ ادامنىڭ بىرگە بولعانىن كورسەتەدى. جانە ولار قازاق سۇلتاندارىمەن قوسا، بالقاش كولى مەن شۋ ايماعىنا كوشكەنى بەلگىلى. موعولستانعا كەلگەن قازاقتار قالماق - ويراتتى باتىسقا قاشىردى. ءبىراق ءابىلقايىر ولىمىنەن كەيىن كەرەي مەن جانىبەك سىر بويىنا ورالادى.
«اعايىن اراسىنان اقسايدى»
ءابىلقايىر قايتىس بولعاننان كەيىن، تاريح بەتىنە ونىڭ قۋاتتى دا دارىندى نەمەرەلەرى مۇحاممەد پەن ماحمۇد شىعادى. اسىرەسە، مۇحاممەد ءوزىنىڭ وجەتتىگىمەن جانە اقىندىق شىعارمالارىمەن ەرەكشەلەندى. كوپشىلىك بىلمەۋى مۇمكىن، ال ءابىلقايىردىڭ نەمەرەلەرى بالا كەزەڭدەرىندە « قازاق « بولعان - دى، سول سياقتى ءوزىنىڭ اتاسى سياقتى قازاقىلىق ( كازاچەستۆو ) كەزەڭىنەن ءوتتى. ونان سوڭ ولار كوشپەلى «وزبەكتەر» دەپ اتالاتىن تايپالاردى باسقاردى. ءبىر كەزدەرى وسى ەكى سۇلتان ماڭعىستاۋعا جاقىن نوعايلار اراسىندا تۇردى، سول جاقتاعى نوعاي سۇلۋىنا ۇيلەنبەكشى بولعان. اتالعان وزبەك مەكتەبىنە ارنالعان وقۋلىقتا، 1499-1503 جىلدارى ءابىلقايىر نەمەرەسى مۇحاممەد شەيبان وزىنە سەنىمدى «كوشپەلى وزبەكتەرمەن» ماۋەرەنناحردى جاۋلاپ الۋعا كىرىسكەندىگىن» جازادى.
«جورىقتا ول ابايسىزدا تاپ بەرەتىن، كوشپەلىلەر اسكەري تاكتيكاسىن قولدانا ءبىلدى. 1504 -جىلى فەرعانا تولىقتاي الىندى، ال سامارقاند قالاسى مەملەكەت استاناسىنا اينالدى».
سونىمەن بىرگە، تۇپكىلىكتى قازاقتار مەن وزبەكتەر اراسىنىڭ ءبولىنۋى ءابىلقايىر حان بيلىگى تۇسىندا ەمەس، ونىڭ ۇرپاقتارى - نەمەرەلەرى مۇحاممەد پەن ماحمۇد جانە شوبەرەلەرى تۇسىندا بولعانىن كورسەتكىمىز كەلەدى. ال مۇحاممەد پەن ماحمۇد باستاعان «كوشپەلى وزبەكتەر» سامارقاند پەن بۇقارعا 1500- جىلدارى كەتكەن. ياعني، ءابىلقايىر 1468-69 - جىلى قايتىس بولعان سوڭ، 30 جىلدان كەيىن ۇلى كوش - ورتا ازياداعى وزبەك مەملەكەتتىلىگىنىڭ قۇرىلۋىنا جول اشتى.
XV عاسىردا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنىڭ نەگىزى، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا كوپ تايپالى، قوعامدى بولعاندىعىن ايتا كەتۋ كەرەك. قازاقتاردان باسقا جاڭا حالىقتىڭ قۇرامىنا وزبەكتەر، نوعايلار، قىرعىزدار، قاراقالپاقتار، قالماقتار، سولتۇستىك كاۆكاز حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى جانە اراب قوجالارىنىڭ ۇرپاقتارى ەندى.
تەك XVI عاسىردىڭ باسىنان باستاپ ولار «وزبەكتەر» جانە « قازاقتار» بولىپ بولىنەدى. ءبىراق ورتاق شىعۋ تەگى جونىندەگى جادى ساقتالىنىپ قالعاندىقتان دا قازاقتىڭ: « وزبەك - ءوز اعام، سارت ساداعام» ماقالى دا بۇل حالىقتاردىڭ وتكەن كەزەڭىنەن حابار بەرىپ تۇر. مۇحاممەد شەيبان تۇسىندا XV عاسىردىڭ 80-90 - جىلدارى قازاق حاندارى بۇرىندىق پەن قاسىممەن كەسكىلەسكەن كۇرەس باستالادى. وسى ۇرىستاردان كەيىن سىعاناق، ساۋران، تۇركىستان، سايرام قالالارىن تاستاپ، مۇحاممەد ءوزىنىڭ قولداۋشىلارىمەن ماۋەرەنناحر ماڭىنا كەتەدى. م . سافارگالييەۆ «التىن وردانىڭ كۇيرەۋى» اتتى ىرگەلى زەرتتەۋىندە مۇحاممەدتىڭ دەشتى - قىپشاقتان ءوزىنىڭ از عانا قولداۋشىلارىمەن كەتكەنىن ايتادى.
ونىمەن جورىقتا ىلەسىپ جۇرگەن فازلاللاح يبن رۋزبيحاندى وزبەك پەن قازاق سياقتى جاقىن تايپالاردىڭ نەلىكتەن ءبىر - بىرىنە قارسى جورىق ۇيىمداستىراتىنى قاتتى ويلاندىرعان. ءبىراق ول سۇراققا مۇحاممەد نەمەسە ونىڭ كەڭەسشىلەرى تاراپىنان دا تۇسىنىكتى جاۋاپ الا المايدى.
اكادەميك ۆ . بارتولد: «يراننىڭ قالالىق مادەنيەتىنىڭ ءالسىز اسەرى بولعان شاعاتايلاردان وزبەكتەر اناعۇرلىم از بولعان، سوندىقتان دا كوشپەلى سالتتار باسىم ساقتالىندى. وزبەك حاندارى تەمىر مەن ۇلىقبەك سياقتى وزدەرىنىڭ ورتاسىنا كوشپەلى تۇرىكتەردىڭ اسكەري پاتريوتيزمىن جاساندى جەلىكتىرگەن جوق؛ دالالىقتاردا باتىرلاردىڭ اسكەري جەڭىسى جونىندەگى اڭىزدار حاندار تاراپىنان تىس، كەيدە ءجيى ولارعا قارسى اڭىز اڭگىمەلەر تاراعانىن» ايتادى.
XV عاسىردا ۇلى دالا تۇرعىندارىن « وزبەكتەر»، ال تۇرعىندارىن ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرىنسىز «تەمىردىڭ قولاستىنداعىلار» دەپ اتاعان. 1468-69 - جىلى كۇتپەگەن جەردەن بىردەن ءابىلقايىردىڭ قايتىس بولۋى دەشتى - قىپشاقتاعى جاعدايدى تۇپكىلىكتى وزگەرتتى. ونىڭ ۇستىنە مۇحاممەد شەيبان جاساقتارى جورىعى ناتيجەسىندە تەمىر اۋلەتى بيلەۋشىلەرىن تاقتان تايدىرعان ءبىرقاتار اسكەري شابۋىلدار جۇرگىزدى. وسى جاعدايعا بايلانىستى ۆ . بارتولد بىلاي دەپ قورىتىندى جاسايدى: «تەمىر اۋلەتى وزبەكتەردەن تاراعان... باسقا تۇرىكتەرمەن كۇرەستە قازا تابادى...» (كورسەت . شىع .193- ب .).
«اۋزى ءبىر ەلدى داۋ الا الماس»
1510 - جىلى مۇحاممەد شەيبان جاڭا پارسى مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى يسمايل سەفيەۆيد اسكەرىمەن بولعان شايقاستا قازا تابادى. مۇحاممەد شەيبان قايتىس بولعاننان كەيىن، وزبەك بەكتەرى قازاقتاردىڭ قاسىم حانىنا بەت بۇرادى. كەيىنىرەك ولار قازاق حاندىعىنداعى قابىلداۋدى بايانداپ جازادى. قاسىم حان يسمايل سەفيەۆيد اسكەرىنىڭ باسقىنشىلىعىن تويتارۋعا ءوزىنىڭ ءابىلقايىر اتتى ۇلىن اتتاندىرىپ، وزبەكتەرگە كومەكتەسەدى. قاسىم حاننىڭ وسى اتالعان ءابىلقايىر اتتى ۇلى ودان كەيىنگى كەزەڭدە ەشقانداي قازاقتىڭ اڭىز - اڭگىمەلەرىندە اتالمايدى جانە كەزدەسپەيدى. ول جوعارىدا اتالعان قىزىلباستىلارمەن بولعان شايقاستىڭ بىرىندە قايتىس بولعان (1514 ج . ). وسى ارادا وزبەك بيلەۋشىلەرى مەن قاسىم حان باستاعان قازاقتار بىرىگىپ سەفەفيدتىك يران اسكەرىنىڭ جاۋلاپ الۋ مۇمكىندىكتەرىن بولدىرماي تاستاعان بولاتىن.
ءوزارا قىرقىسۋ سالدارى، ورتا ازياداعى ۇنەمى لاۋلاعان جالىنمەن ءابىلقايىر اۋلەتىنىڭ بيلىگى XV 1 - عاسىردىڭ 90- جىلدارى قيىلىستى. ءتىپتى حورەزمدەگى شەيبان اۋلەتىنىڭ بيلىگى ماڭگى ۇزاق بولمادى.
قازىرگى كۇنى ءبىز وزبەك قىلىپ جۇرگەن ءابىلقايىردىڭ اتى وزبەكستان رەسپۋبليكاسىندا ايتىلمايدى دەسە دە بولادى. وقۋلىق دەڭگەيىندە مۇحاممەد پەن ماحمۋد « كوشپەلى وزبەكتەردىڭ» ماۋەرەنناحرعا اۋىسىپ كەلگەنى تۋرالى باياندالادى. تاشكەندە، قالا ورتاسىندا ۇلى تەمىرگە ، اقساق تەمىرگە ارنالعان مۋزەي بار. ال، ءابىلقايىر شەيبان سىعاناق قالاسىنا جەرلەنسە، سۇيگەن جارى ءرابيا بەگىم بەيىتى تۇركىستان قالاسى قوجا احمەت ياساۋي كەشەنى الدىندا بوي جازعان. وسىنداي كەزەڭدە «ادامنىڭ باسى - اللانىڭ دوبى « دەگەن حالىق ماقالىنىڭ تەگىننەن - تەگىن ايتىلماعانى دايەكتەلە تۇسەتىندەي.
بۇگىنگى جاھانداعى جاڭا قاتەرلەر مەن تىڭ مۇمكىندىكتەر قاتار تۇرعان زامان جانە ورتالىق ازيا ايماعىنداعى مەملەكەتتەردىڭ ەلدىگىن سىنعا قويۋدا. وسىنداي جاۋاپتى كەزەڭدە بىرلىككە، جاس ۇرپاقتى پاتريوتيزمگە تاربيەلەۋدىڭ قۇرالى - تاريح.
قانشاما تۋعان تاريحىمىزدىڭ «اقتاڭداق» بەتتەرى ايشىقتالعان سايىن، ونىڭ بەلگىسىز جاڭاشا كەلبەتى ايقىندالماقشى. جاڭا تابىلعان دەرەككوزدەرى - اتا تاريحىمىزدىڭ تەگىنە جول سالا بەرەدى دەپ سەنەيىك. ولار تاريحي اينالىمعا تۇسكەن سايىن ماماندار دا شىنىعا تۇسەدى. وقىرمانعا وي تاستاۋ - پارىز. قازاقستاننىڭ الەم حالىقتارىنا رۋحى بيىك، بىرلىگى مىعىم ەل رەتىندە تانىلۋى - زور ماقتانىش.
ەل ەڭسەسىن كوتەرەر ازاماتتارىمىز كوبەيە بەرگەي! سوندىقتان دا ءبىز تاريحتا ەسىمى ءالى دە كولەڭكەدە قالعان ءابىلقايىر حان شەيبان تۋرالى قالام قوزعاۋدى ءجون كوردىك. بۇل تاقىرىپ ءالى دە زەرتتەۋشىلەر نازارىندا، عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ نىسانى بولماق.