ماعجان اقىن ءوزىن نەگە «پايعامبار» اتادى؟
«ءوزى - وت، ءوزى - جالىن» اقىننىڭ پوەزياسى نازىك، سىرشىل ليريكاعا عانا ەمەس، ۇلكەن رۋحقا دا تولى. جانە «اللا»، «ءتاڭىر»، «جاراتقان» دەگەن سوزدەر وزگەلەرىندەي ەمەس، ماعجان اقىندا ءجيى كەزدەسەدى. سوعان قاراماستان، ءوزىن «پايعامبارعا» بالاپ ولەڭ جازعان دا وسى - ماعجان. اقىن ءوزىن راسىمەن پايعامبار سەزىندى مە، جوق الدە بۇل ادەبي كوركەمدەۋدەن تۋعان دۇنيە مە؟ مىنە، كەزەكتى ماقالامىزدىڭ زەرتتەۋىن وسى توڭىرەكتە جۇرگىزىپ كورگەن ەدىك.
جۇماباي قاجىنىڭ نەمەرەسى
ماعجان 1893 -جىلى 25-ماۋسىمدا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، ساسىقكول جاعاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ماعجان تانۋشى عالىم شەريازدان ەلەۋكەنوۆتىڭ جازۋىنشا، اتاسى جۇماباي قاجىلىق پارىزىن وتەگەن، شارۋاعا پىسىق، ساۋدامەن اينالىسقان ادام بولىپتى. ورتانشى ۇلى بەكمۇحامەدتەن (بەكەن) كورگەن ءتورتىنشى نەمەرەسىنىڭ ەسىمىن اۋىل مولداسىنا ازان شاقىرتىپ «ءابىلماعجان» قويدىرىپتى. وسى دەرەكتەردەن-اق ماعجاننىڭ تەكتى جەردەن شىققانىنا، ءدىندى بىلەتىن، تۇسىنەتىن ۇيادا تاربيەلەنگەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. ويتكەنى، ول ۋاقىتتا قازىرگىدەي ەمەس، قاجىلىققا قازاقتار جىلداپ جول ءجۇرىپ باراتىن. جول ازابىنا يمانىنا، قۇلشىلىعىنا بەرىك جان بولماسا، بىلايعى جۇرتتىڭ شىداۋىنىڭ ءوزى وڭاي ەمەس ەدى. جۇماباي اقساقالدىڭ قاسيەتتى مەككە- ءمادينا ساپارىنان اكەلگەن كونە قۇران كىتابى مەن جاينامازى بۇگىندە اقىننىڭ تۋعان جەرىندەگى مۋزەيىندە ەڭ باعالى جادىگەرلەردىڭ ءبىرى رەتىندە ساقتاۋلى تۇر.
ءارىپتى مولدادان تانىعان ماعجان
جۇماباي قاجى اۋىلىنىڭ بالالارىنا دۇمشەلەۋ كارىم اتتى مولدا ساباق بەرەدى ەكەن. التى جاسار ماعجان اراسىندا وزىنەن ەرەسەك بالالارعا ەرىپ، ونىڭ ساباقتارىنا قاتىسىپ قالاتىن كورىنەدى. سونداي كەزەكتى ءدارىستىڭ بىرىندە اراب ءارىپىنىڭ ءسوز سوڭىندا قالاي جازىلاتىنىن بىلمەگەن ءبىر بالانىڭ ورنىنا كىشكەنتاي ماعجان جاۋاپ بەرىپ، مولدانى تاڭعالدىرادى. بۇل تۋرالى «ماعجان» كىتابىنىڭ اۆتورى شەريازدان ەلەۋكەنوۆ: «جاۋابىن مۇدىرمەي دۇرىس بەرگەن ماعجانعا قايران قالعان مولدا بۇل وقيعانى اتاسى جۇمابايعا جەتكىزەدى. سوندا جۇمەكەڭ: «وسى نەمەرەم مەنىڭ اتىمدى دۇنيەگە ايگىلى ەتە مە دەپ دامەتەم. وقىت. وقىسىن»، - دەپ باتاسىن بەرىپتى»، - دەپ جازادى.
وسىلاي ماعجاننىڭ مولدادان وقۋى باستالادى. اراب ءارىپىن قاعازعا ۇلكەن ەتىپ ءتۇسىرىپ، قولىنداعى تاياعىنىڭ باسىنا قىستىرىپ ۇيرەتەتىن كارىم مولدانىڭ ساباق بەرۋ ءتاسىلى، شامادان تىس قاتالدىعى قانشا شوشىتقانمەن بىلىمگە قۇمار ماعجان وقۋىن توقتاتپايدى. كەيىن اكەسى بەكەن اۋىلىنداعى مەكتەپكە بىلىمدىرەك مولدا ىزدەستىرىپ، احيا احانوۆ دەگەن كىسىنى تاۋىپ اكەلىپ، ماعجاندى سودان وقىتادى. مۇنىمەن دە توقتاماي، شامامەن 1906 -جىلدارى ماعجاندى قىزىلجارداعى ءجاديد مولدا قاسەن پانامار ۇلىنىڭ مەدرەسەسىنە تۇسىرەدى. سونىمەن قاتار، اقىننىڭ ىستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ كەلگەن يمام مۇحامەدجان بەگىشيەۆتىڭ مەدرەسەسىندە وقىعانى تۋرالى دا دەرەك بار.
ماعجان - اتاقتى «عاليا» مەدرەسەسىنىڭ شاكىرتى
قىزىلجارداعى مەدرەسەلەردە التى جىلداي ءبىلىم العان ماعجان 1911-1912 -جىلدارى سول كەزدەگى ءىرى ءدىن مەكتەپتەرىنىڭ ءبىرى، باشقۇرتستاننىڭ ۋفا قالاسىندا ورنالاسقان «عاليا» مەدرەسەسىندە وقيدى. بۇل تۋرالى جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ 1923 -جىلى تاشكەنتتەگى قازاق ستۋدەنتتەرى الدىندا سويلەگەن بايانداماسىندا: «مەدرەسە «عاليانىڭ» وقىتۋشىلارى مىسىردان، ىستامبۇلدان وقىپ شىققان تاتار زيالىلارى بولعان. وزدەرى يسلام بۇلاعىنان سۋ ءىشىپ، مۇسىلمانشىلدىق، تۇرىكشىلدىكپەن ۋلانعان تاتار وقىتۋشىلارى شاكىرتتەرىن دە سول رۋحپەن تاربيەلەدى. ۇلتشىلدىق، تۇرىكشىلدىك، قالا بەرسە يسلامشىلدىق تۋىن كوتەرىپ، مەدرەسە «عاليا» ءوز زامانىندا قازاق، تاتار، باشقۇرت، ۋاق ۇلتتاردىڭ جاسىنا نەداۋىر سەزىم كىرگىزدى. رۋسسيا قولاستىنداعى تۇركى بالاسىن وياتىپ، جاۋىز پاتشانىڭ ارامزا ساياساتىنا قارسى تۇرعىزباق بولدى» ، - دەگەن بولاتىن.
راسىمەن، «عاليا» مەدرەسەسى ماعجاننىڭ كەيىن ءوزى تالاي ايىپتالعان مۇسىلمانشىلدىق، تۇرىكشىلدىك، ۇلتشىلدىق بولمىسىن قالىپتاستىردى. اقىننىڭ ءدىني ءبىلىمىن عانا جەتىلدىرىپ قويماي، ادەبيەت الەمىنە دە جولىن اشتى. وندا ءجۇرىپ ماعجان بەلگىلى تاتار جازۋشىسى عالىمجان يبراگيموۆپەن تانىستى. ول ماعجاننىڭ تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعى - «شولپاننىڭ» جارىق كورۋىنە كومەكتەسەدى.
ماعجاننىڭ ءار ولەڭىنەن جاراتۋشىسىنا دەگەن ماحاببات پەن سەنىمنىڭ، تاۋەكەلدىڭ كورىنىس تابۋى 10-12 جىل بويى ۇزدىكسىز العان ءدىني ءبىلىمىنىڭ اسەرى، سونىڭ بويىنا ابدەن سىڭگەندىگىنەن بولار.
ماعجاننىڭ «ەسكىشىل»، «ءدىنشىل» دەپ ايىپتالۋى
قازاقتا «اباي - اقىلدىڭ اقىنى، ماعجان - اقىننىڭ اقىنى» دەگەن ءسوز بار. ال اكادەميك- جازۋشى زەينوللا قابدولوۆ وعان: «قازاق ولەڭىنىڭ ابايدان كەيىنگى الىپتارىنىڭ، ايتۋلى التىن دىڭگەكتەرىنىڭ ءبىرى عانا ەمەس، بىرەگەيى - ماعجان جۇمابايەۆ» دەپ باعا بەرەدى. مىنە، سول ماعجان كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا «ەسكىشىل»، «ءدىنشىل» دەپ ايىپتالدى. ولاي ايىپتالۋى زاڭدى دا. اقىن قانداي قيىندىق كورسە دە، «تار جول، تايعاق كەشۋدەن» وتسە دە ولەڭدەرىندە اللادان ءۇمىتىن ۇزبەيدى، بار كەرەگىن جاراتۋشىسىنان سۇرايدى. «ايعا» اتتى مىنا ءبىر ولەڭىندە:
انت ەتىپ ايىرىلماسقا بىرىگەيىك،
اس- سۋسىز، مىڭ بەينەتپەن جول شەگەيىك.
تىڭدايتىن بار عوي تىلەك ءادىل اللا،
كول قىلىپ، قان ارالاس جاس توگەيىك، - دەپ اللا تاعالانىڭ ادىلدىگىن جىرعا قوسسا، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆقا ارناعان «جاۋعا تۇسكەن جانعا» ولەڭىندە:
مەيىرىمى كەڭ كۇشتى يەم،
سورلى جۇرتتى وڭ باستا.
دۇشپان - قۇلاش، بىز - سۇيەم،
راقمەت ۇشقىنىن تاستا!
كوبەيسىن ەلدە قايراتتى ەر،
جۇرت ءۇشىن بولسىن قارا تەر.
سورلى جۇرتتى باستاسىن،
جاساعان، سوعان كومەك بەر! - دەپ بار جان- تانىمەن قۇدايعا جالبارىنا سويلەيدى. ال اقىن ۇستازىنا بوستاندىق بۇيىرعاندا «م. د. اباقتىدان شىققاندا» دەگەن ولەڭ جازىپ:
زور قۋانىش - قارا ءتۇن وتكەنىنە،
التىن تاڭدى اشىق كۇن جەتكەنىنە،
قان ارالاس توگىلگەن كوپ كوز جاستى
ءتاڭىرى قابىل، مەيىرىم عىپ، ەتكەنىنە.
ەرىك قۇسى قايتا ۇشىپ كەلگەنىنە،
دۋشار بولماي دۇشپاننىڭ مەرگەنىنە.
قايتا شىقتى باتقان كۇن، نۇر شاشىلدى،
مىڭ شۇكىرلىك ءتاڭىرىنىڭ بەرگەنىنە، - دەپ بۇل جاقسىلىقتىڭ اللا تاعالا تاراپىنان بولعانىن ايتىپ، جاراتۋشىسىنا شۇكىرلىك ەتەدى.
ماعجان وزگە زامانداستارىنداي ەمەس، الاش زيالىلارىمەن كەڭەس ۇكىمەتىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولىپ، ءدىن مولدالارى قۋدالاۋعا ءتۇسىپ، قۇدايشىلدىققا تيىم سالىنىپ جاتقانىنا قاراماستان، ولەڭدەرىنە ءدىني ۇعىمداردى قوسۋىن قويمايدى. جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ 1923 -جىلى «لەنينشىل جاس» جۋرنالىندا «ماعجاننىڭ اقىندىعى تۋرالى» اتتى ماقالاسىندا: «كەيبىرەۋلەر ماعجاندى ەسكىشىل دەگەننەن تۋدىرىپ، ءدىنشىل دەپ ويلاپ قالۋى مۇمكىن. ولاي ويلاۋعا دا جەڭىل- جەلپى سەبەپ بار. ماعجان ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «اللا»، «جاساعان»، «پايعامبار»، «پەرىشتە»، «يمان»، «قۇران»، «عارىش»، «ۇجماق»، «ءىبىلىس» دەگەن سوزدەردى كەلتىرەدى. وسىنداي سوزدەرىنە بايلانىسىپ، دىنشىلدىكپەن ايتادى دەسەك، ول تىم سىڭارجاقتىق بولادى. قانداي ءدىنشىل اقىن بولسا دا ءسوزدى كۇشەيتۋ ءۇشىن، حالىقتىڭ ۇعىمىمەن ەسەپتەسۋ ءۇشىن ءدىن لۇعاتتارىن الۋدان قاشپايدى. قازاقتىڭ، قالا بەرسە مۇجىقتىڭ اقىنى بولامىن دەگەن كىسى «قۇداي، اۋليە، پايعامبار» دەگەن سىقىلدى كۇشتى سوزدەردەن قاشىپ قۇتىلا المايدى. ويتكەنى، بۇقارانىڭ ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى قۇدايسىز كەلمەيدى»، - دەپ قورعاشتاۋى دا وسى تۇس. ول اقىندى دىنشىلدىكتەن الىستاتىپ، اقتاپ العىسى كەلدى. ءبىراق العان بەتىنەن قايتار ماعجان با؟! ول ەڭ اياعى پوەزياسىنداعى تابيعات سۋرەتتەرىندەگى تەڭەۋلەردى دە ءدىني ۇعىمدارمەن بايلانىستىرادى. مىسالى، «قىسقى جولدا» ولەڭىندە جەلدىڭ دولى مىنەزىن سۋرەتتەي كەلىپ:
كەيدە كەنەت باياۋلاپ،
جەر باۋىرلاپ جاياۋلاپ،
اۋزى- باسى جىبىرلاپ،
اسىپ- ساسىپ سىبىرلاپ،
جەردى جاپقان كەبىندى،
ءسۇيىپ اقىرىن قۇشاقتاپ،
«ءاپسۇن» وقىپ ۇرەدى، - دەيدى. بۇلاي جىرلاۋ ماعجانعا عانا ءتان دۇنيە بولار. نەمەسە «كۇزدى كۇنى» ولەڭىندەگى جاس قايىڭدى سۋرەتتەۋىنە قاراڭىز:
بالاپان نازىك جاس قايىڭ،
سوققان سۋىق جەل سايىن.
ءبۇرسيىپ، سورلى، دىرىلدەپ،
اقىرىن عانا كۇبىرلەپ،
«سۇبحاناللا، سۇبحان» دەپ،
جاساعانعا جالىنىپ،
«جاردەم بەر» دەپ سۇرايدى، - دەپ، قايىڭنىڭ وزىنە دۇعا ەتكىزىپ قويادى.
ال ءوزىنىڭ «جارالى جان» اتتى ولەڭىندە
«ويپىرىم- اي، اللا- اي، جاساعان،
قىسىلدى عوي شىبىن جان!
قۋات كەمىپ بارادى،
كول بولدى مىناۋ اققان قان.
ءتاڭىرى، وزىڭە جىلايىن،
حال جوق، قالاي تۇرايىن!
جۇرەكتى جارا جەپ باراد،
جاساعان- اۋ، قالاي شىدايىن؟! - دەي كەلىپ، «مىناۋ قارعا، قۇزعىننىڭ، بەردىڭ- اۋ، ءتاڭىرىم، تىلەگىن!» نەمەسە «كۇشتىسىڭ عوي، قۇدىرەت، پەرىشتەڭە ءامىر ەت!» دەپ كۇڭىرەنەدى.
ءدىني ءبىلىمىنىڭ اقىن شىعارماشىلىعىندا كورىنىس تابۋى
ماعجان ولەڭدەرىنەن جاراتقانىنا جالبارىنۋ، تىلەك تىلەۋ سيپاتتارىنان وزگە ءدىني ءبىلىمىنىڭ تەرەڭدىگى دە بايقالادى. ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ جۇماقتان جەرگە ءتۇسۋ وقيعاسىن اقىن «ايەل» اتتى ولەڭىندە:
قىلمىستان جازىپ تاڭىرىگە،
قارسى كەلىپ امىرىنە،
قۋىلدى ادام جۇماقتان.
«قايت، - دەگەن، - قارا جەرىڭە،
بەسىگىڭە، كورىڭە!» -
بۇيرىق بولدى ءبىر حاقتان، - دەپ جىرلاسا، «بالانىڭ ءقابىر تاسىنا» ولەڭىندەوزگەلەردى جىلاماۋعا شاقىرىپ، جۇباتىپ:
ولگەنى ەمەس، جەردى تاستاپ كەتكەنى -
شىن باقىتقا ەرتە باستان جەتكەنى.
ىزگى ويمەن، جايلى ءجاننات تورىنەن،
ورىن الىپ، اتا- اناسىن كۇتكەلى، - دەيدى. دىندەگى جاس بالا شەتىنەسە، اتا- اناسىن جۇماقتان كۇتەدى دەگەن قاراپايىم ادامدار بىلە بەرمەيتىن ۇعىمدى وسىلاي ولەڭمەن بەرۋى ماعجاننىڭ شاريعاتقا بىلگىرلىگىن كورسەتسە كەرەك.
سونىمەن قاتار ماعجان 1923 -جىلى «اقجولدا» جاريالانعان جيىرما جاسىندا ءوزىن- ءوزى اتىپ، دۇنيەدەن قايتان اقىن بەرنياز كۇلەيەۆ تۋرالى ماقالاسىندا ونىڭ ومىردەن ەرتە وتكەنىنە وكىنىش بىلدىرە وتىرىپ، «اقىننىڭ ومىردەن ەرتە كەتۋىنە نە سەبەپ؟ « دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەيدى. ومىردەن سولاي وتكەنى ءۇشىن، ەرتەڭ و دۇنيەدە جاۋاپ بەرەدى- اۋ دەگەن وكىنىشپەن:
كۇنا سەنىكى ەمەس، كوپتىكى،
جانىڭ تىنىش بولعاي ەدى، جاس ۇلان! - دەپ بەرنياز ءۇشىن ولەڭمەن دۇعا دا جاسايدى. بۇل عانا ەمەس، ماعجان «اقان سەرى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەك جازىپ، سەرىنىڭ ءومىر جولىن ەگجەي- تەگجەيلى زەرتتەيدى. سوندا اقاننىڭ ورازا، نامازىنا، سوپىلىعىنا كۇمان كەلتىرگەن كوپتىڭ كۇدىگىن سەيىلتىپ: «اقاننىڭ سوپىلىق تۋرالى ولەڭدەرى دە مەنىڭ قولىما ءجوندى تۇسپەدى. الايدا سەرىلىك پەن سوپىلىقتى قوسا بىلگەن، ناماز، ورازانى جانىنىڭ تىلەگەن ۋاقىتتارىندا عانا اتقاراتىن اقاننىڭ سوپىلىعى جانىنا جىن ۇيالاعان سيىر كوزدى سوعىلعانداردىڭ سوپىلىعىنان بولەك دەسەك، قۇرعاق ساۋەگەيلىك قىلعان بولماسپىز»، - دەپ سەرىنىڭ سوپىلىققا قاتىستى ءبىر ولەڭىن كەلتىرەدى.
ماعجان جىرلارى مەن ماقالالارىندا عانا ەمەس، ءاليحان بوكەيحاننىڭ تاپسىرماسىمەن جازعان «پەداگوگيكا» ەڭبەگىندە دە ءدىن تۇجىرىمدارىنا ءجيى سۇيەنەدى. ول تۋرالى الاشتانۋشى عالىم ايگۇل ءىسىماقوۆا: «قازاق ۇلتتىق تاربيەسىنىڭ نەگىزگىلەرىن شارتتى تۇردە زەرتتەۋىنە كىرگىزگەن الاش عالىمى ويىن مۇسىلمانشا ءتامامداپ، «مۇحامبەت پايعامبار ء«سوزدى ءاربىر ادامنىڭ اقىلىنا قاراي سويلە» دەپتى. سول ايتقانداي، بالاعا تاربيەنى ءوزىنىڭ شاماسىنا، جاراتىلىسىنا قاراي بەرۋ كەرەك»، - دەپ جازادى.
ماعجان ءوزىن نەگە «پايعامبار» اتادى؟
كەزىندە ماعجاننىڭ «پايعامبار» اتتى ولەڭى جارىق كورگەندە ونىڭ پوەزياسى سىنعا الىنىپ، اقىندىق تۇلعاسىنا كۇدىك كەلتىرىلدى. ولەڭدەگى:
قايعىلانبا، سوقىر سورلى، شەكپە زار،
مەن - كۇن ۇلى، كوز كۇن نۇرى بار.
مەن كەلەمىن، مەن كەلەمىن، مەن كەلەم،
كۇننەن تۋعان، گۋننەن تۋعان پايعامبار، - دەگەن جولدار جاپپاي قارسىلىققا ۇشىراپ، ءدىن ادامدارىن شوشىتتى. ءتىپتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەي زەرتتەۋشىلەر وسى ولەڭدى نەمەسە:
كۇننەن تۋعان بالامىن،
جارقىرايمىن، جانامىن.
كۇنگە عانا باعىنام.
ءوزىم - كۇنمىن، ءوزىم - وت،
ءسوزىم، قىسىق كوزىمدە - وت،
وزىمە- ءوزىم تابىنام، - دەگەن جولداردى العا تارتىپ، ماعجاندى دىنگە قارسى قويعىسى كەلەدى. ءبىراق اقيقات راسىمەن سولاي ما؟ ەگەر بۇل ولەڭدەردە ايتىلعان سوزدەر راس بولسا، اقىننىڭ «جاراتۋشىم»، «اللام» دەپ جالبارىنعان ولەڭدەرى قايدا قالادى؟ وسى تۇسقا كەلگەندە ماعجانتانۋشىلاردىڭ دا پىكىرلەرى ەكىگە جارىلادى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، «ماعجان - سيمۆوليست» كىتابىنىڭ اۆتورى باقىتكامال قاناربايەۆا ءدال وسى ماسەلە تۋرالى: «ولار اقىننىڭ بۇل ءسوزى «قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە كۇپىرشىلىك جاساۋ، پايعامباردىڭ كۇشىن وزىمەن تەڭەستىرۋ» دەپ، ماعجاندى «اقىل- ەسى دۇرىس ەمەس، ساناسى شاتاسقان اۋرۋ» دەپ كىنالاۋعا دەيىن باردى. «پايعامبار» ءسوزى كوركەم شىعارماداعى كوركەم ويدىڭ وبرازى ەكەندىگى ەسكەرىلمەدى. بۇل وبرازدى ويىنىڭ توڭىرەگىنە تۇسىنبەۋشىلىك اكەلگەنىن كەيىن اقىن ءوزى دە مويىندايدى. «ج...- عا ارناۋ» دەپ اتالاتىن ولەڭىندە، و دۇنيەلىك بولعان كەزىندە:
كۇناسى كوپ جانى ءۇشىن اعاڭنىڭ،
سول ۋاقىتتا، قاراشىعىم، دۇعا قىل! - دەپ، كەشىرىم سۇرايتىنى سودان. نەگىزى، ماعجان شىعارماشىلىعىنىڭ باستاپقى كەزەڭىندە يسلام دىنىنە دەگەن قۇرمەتى ايقىن بايقالادى»، - دەپ جازدى. ياعني، ماعجاننىڭ «پايعامبارمىن»، «وتپىن» دەۋى پوەزياداعى كوركەمدەۋ ادىستەرى انىقتاپ وقىعان جانعا بىردەن بەلگىلى دۇنيە. ويتكەنى ماعجان كۇپىرلىككە باراتىن اقىن ەمەس. تۇرمەدە وتىرعانىندا قارىنداسى عازيزاعا جازعان حاتىندا:
ءتاڭىرى جازسا، سارعايماسپىن، شىعارمىن،
كۇنام جوق قوي، قاسىرەتتە كۇيگەندەي، - نەمەسە:
جولىقتىرىپ دۇشپاننىڭ ءبىر جاۋىزىن،
اعاڭ سورلى كوردى بەينەت اۋىرىن.
تاڭىرىدەن ەرتە- كەش تە تىلەي كور،
جان جۇرەگىم، قاراشىعىم، باۋىرىم! - دەپ ءوزىنىڭ بوستاندىعىن قۇدايدان سۇراۋدى بۇيىرۋى دا:
جاستىق ءوتىپ، قارتايىپ،
قان سارى سۋ بوپ سارعايىپ،
ءسۇمبىل شاشىم قۋارىپ،
الما ءجۇزىم سۋالىپ،
مەن دە سورلى ءبىر كۇنى،
قوشتاسارمىن ومىرمەن
ولمەي، ماڭگى كىم قالار؟! - دەپ تاعدىرىنا بويسۇنا سويلەۋى دە ماعجاننىڭ دىنىنە دەگەن بەرىكتىگى دەپ تۇسىنەمىز.
ماگاداندا ولگەن ماعجان با؟
وسىنداي ولەڭدەر جازىپ، نوقتاعا باسى سىيماعان اقىننىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قاندى شەڭگەلىنەن امان قالۋى مۇمكىن ەمەس دۇنيە ەدى. اقىن 1937 -جىلدىڭ جەلتوقسانىندا «جاپونيانىڭ شپيونى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، قاماۋعا الىندى. ن ك ۆ د قاۋىپسىزدىك باسقارماسىنىڭ كىشى لەيتەنانتى گايكوۆيچتىڭ قولىمەن ۇكىمدى جۇزەگە اسىرۋ اكتىسىندە: «1938 -جىلعى 11 -اقپان كۇنگى ماعجان بەكەنوۆيچ جۇمابايەۆتى اتۋ جونىندەگى شەشىمى 1938 -جىلعى 19 -ناۋرىزدا جۇزەگە اسىرىلدى» دەگەن جولدار بار. وسى قۇجاتقا سەنسەك، ماعجان ءولدى، اتىلدى. ءبىراق ەڭ قىزىعى، قازاقتىڭ حاس باتىرى باۋىرجان مومىش ۇلى "1948 -جىلى ماعجاندى سىبىردەن كوردىم» دەيدى. ول تۋرالى باتىر كىتابىندا: «كەزەكتى اسكەري جاتتىعۋلار وتكىزىپ جۇرگەن كەزىمدە نۋ ورماننىڭ اراسىندا وتقا جىلىنىپ وتىرعان ءبىر توپ ادامدى كورىپ، ماڭىنا جاقىندادىم. كيگەن كيىمدەرى ءبىرتۇرلى، ءاسىلى سوتتالعاندار بولۋى كەرەك. ولاردان وزگەشەلەۋ، باسىندا تۇلكى تىماعى بار ءبىر ادام 10-15 مەتردەي جەردە ءوز الدىنا جىلىنىپ وتىر ەكەن. تەگىندە قازاق سياقتى. «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ سالەم بەردىم. مەن ونىڭ قازاقتىڭ اقيىق اقىنى ماعجان ەكەنىن ءبىلىپ، شامام كەلسە كومەكتەسكىم كەلدى دە: «مەن ون شاقتى كۇننىڭ كولەمىندە قايتا ورالامىن. سول كەزدە دايىن بولىپ تۇرىڭىز» دەدىم. ون شاقتى كۇننەن كەيىن ۋاقىتىم بولماي، قايتىپ كەلە المادىم. ءبىر ايدان كەيىن كەلسەم، تۇرمەنىڭ باستىعى ماعان ونىڭ سال ايداپ ءجۇرىپ سۋعا كەتىپ قايتىس بولعاندىعىن ايتتى»، - دەپ جازادى. باۋىرجان باتىردىڭ وتىرىك ايتپاسى انىق. ەندەشە اتىلعان ماعجان كىم؟ سىبىردە ولگەن ماعجان كىم؟ بىزدىڭشە، ماعجاندى اتپاي، جالعان اتپەن سىبىرگە ايداتىپ جىبەرگەن بولۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى باۋكەڭنىڭ جازباسىنان كەيىن ارادا ءبىراز جىلدار وتكەندە اتىراۋدىڭ قۇلسارىسىندا تۇراتىن 90 جاستاعى ابدۋللا ءابدىراحمانوۆ دەگەن اقساقال قيىر شىعىستىڭ ماگادان دەگەن جەرىندە ماعجانمەن بىرگە تۇتقىندا بولعانىن ايتتى. ماعجان اقساقالعا «ەلگە الا كەتەرسىڭ، الماتىدانمىن دەگەن قازاقتىڭ قولىنا ۇستاتارسىڭ» دەپ قويىن داپتەرىن اماناتتاپتى. ەڭ وكىنىشتىسى، اقساقال ونى پويىزدا كەلە جاتىپ، ۇرلاتىپ العان. ماعجاننىڭ ءقابىرىن ىزدەپ ماگادانعا بارعان جۋرناليست رىسبەك سارسەنباي ۇلى دا ابدۋللا اقساقالدىڭ بەس ۋاقىت ناماز وقيتىن، وتىرىك ايتاتىن ادام ەمەستىگىن ايتادى.
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قيتۇرقى ساياساتىنىڭ قۋلىعىنا قۇرىق بويلاعان با؟ ۇلتى «قازاق پوەزياسىنىڭ جارىق كۇنى» دەپ توبەسىنە كوتەرگەن اقىنىن قيىر اسىرىپ، قاڭعىتىپ جىبەردى. ال اقىننىڭ ارتىندا:
ارىستانداي ايباتتى،
جولبارىستاي قايراتتى،
قىرانداي كۇشتى قاناتتى
مەن جاستارعا سەنەمىن! - رۋحتى ءۇنى، جالىندى جىرى قالدى...
islam.kz