وليمپياداعا قاتىسقان تۇڭعىش قازاق قىزى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - نازارلارىڭىزعا بۇل جولى جازۋشى، جۋرناليست بەكەن قايرات ۇلىنىڭ كەيىنگى جىلدارى جازىلعان «كۇمىس جامبى» اتتى كىتابىنىڭ جالعاسىن ۇسىنامىز.

بۇل كىتاپقا جازۋشىنىڭ ءتۇرلى تاقىرىپتاعى تارتىمدى دا تاعىلىمدى جۋرناليستىك تۋىندىلارى ەنگىزىلگەن. ىزەرلى ىزدەنىستەر پەن زەيىندى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى سانالاتىن شىعارمالاردا بۇرىن كوپشىلىككە بەيمالىم بولعان ءماندى ماعلۇماتتار مول ۇشىراسادى. اسىرەسە، شەتەل قازاقتارىنىڭ تاريحى مەن تاعدىر-تالايىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر، توسىن دۇنيەلەر كوپ.

ەل شەجىرەسى مەن ۇلت رۋحانياتىنا بەي-جاي قارامايتىن وقىرمانعا ارنالعان.

اتاجۇرتتى اڭساۋ نەمەسە الما اعاشى

كۇزدىڭ ميزام شۋاعى تارقاپ، قاراشانىڭ بوزقىراۋ ىزعارى ءسامبىتالدىڭ ساعاعىنا ىلىنگەن سۇرشۋاق كۇندەردىڭ ءبىرى-تىن.

«استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن مارتەبەلى جيىن وتەدى، وعان عالامشاردىڭ سان تۇكپىر، ءار قيىرىندا جۇرگەن قازاقتار كەلەدى» دەگەن قۋانىشتى حاباردى قۇلاعىمىز شالدى.

قىسقاسى، ەلوردا تورىنە جينالعان قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا الدانىش رامازان دەيتىن 1964 -جىلى تۇڭعىش رەت توكيو وليمپياداسىنا قاتىسقان قازاقتىڭ قىزى بار ەكەنىن ەستىپ، ىزدەپ بارىپ جولىقتىق.

قارسى الدىمىزدا شاشاسىنا شاڭ جۇقپاعان جەلاياق بولدى-اۋ دەگەنگە كەلە قويمايتىن، الا قىستاي سۇرلەنىپ، توڭ مايى توق ىشەكتىڭ سىرتىنا تەۋىپ شىققان، كوكتەمدە قاتقاق جەلدىڭ وتىنە كەپتىرگەن تۋ بيەنىڭ كۇرەڭ قازىسى سياقتى سارىكىدىر بايبىشە تۇردى.

- ءسىز الدانىش رامازان قىزى بولارسىز؟

- ءيا، مەن الدانىشپىن - دەپ قىسقا قايىردى. ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ ءوزىن ۇلكەن اكتسەنتپەن ايتتى. ءبىز سەلك ەتتىك... ءومىرى قازاقتىڭ ءسوزىن اكتسەنتپەن ايتاتىن ادام كورمەگەندەي. اپامىزدىڭ بۇزاۋ تۇمسىعى تەرلەپ جۇرە بەردى. تۇسىنىكتى، تامىرىن باسىپ، ءتاي-ءتايلاپ سويلەسپەسەك، ءسۇرىنىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. ەپتەپ اڭگىمەگە تارتتىق:

- مەن قازاق ءومىرى مەن رۋحانياتىنان شالعايدا وسكەن اداممىن، - دەپ اڭگىمەسىن باستادى الدانىش اپاي . - باياعىدا ورىستار بەس جىل كۇنى- ءتۇنى سوعىسىپ، نەمىستەردى جەڭگەن 1945 -جىلى باي-ولكە ايماعىنىڭ ورتالىعى ولگەي قالاسىندا دۇنيەگە كەلىپپىن. قىرقىمنان شىقپاي تۇرعاندا كارى اكە- شەشەم ۇلان-باتىر قالاسىنا قونىس اۋدارعان ەكەن. جارىقتىقتار 70- جىلدارى اسارىن اساپ، جاسارىن جاساپ، اكەي 108 جاسىندا، انام 90 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. ءبىر كىندىكتەن جالعىزبىن...

اپامىز رامازان شالدىڭ جالى مەن قۇيرىعى، كوزىنىڭ اعى مەنەن قاراسى ەكەن. سول زاماندا (1945 -جىلدارى) ۇلان-باتىردا قازاقتىڭ ءوزى ساناۋلى. الدار كوسەنىڭ ساقالىنداي ءار بۇرىشتا ءبىر قاداۋ. الدانىش كوزىن تىرناپ اشقاندا كورگەنى - موڭعول، ەستىگەن ءسوزى - سولاردىڭ سۋدىر ءتىلى. ەندى قايتسىن!

قازاق ايتادى: «ادام تانىسقانشا، جىلقى كىسىنەسكەنشە» دەپ. راسىندا، سولاي سياقتى. جاڭا عانا ءبىر-بىرىمىزدەن ۇركەكتەپ وتىرعان قوس قازاق انتەك-تانتەك اڭگىمەمىز جاراسىپ، قۋتىڭداي قالدىق. جۋرناليست دەگەن اتىمىز بار ەمەس پە: «قازاقستانعا كەلسىن دەگەن شاقىرۋ بارعاندا قانداي سەزىمدە بولدىڭىز؟»، - دەپ، كوكەيدە جۇرەتىن ادەتتەگى سۇراقتى بۇرق ەتكىزدىك. سويتسەك، بايقاماي اتىپ، ءدال وندىققا تيگىزىپپىز. ەندى اپامىز ەلەڭ ەتتى. بۇزاۋ تۇمسىعىنان تاعى دا تەر ساۋلاپ قويا بەردى. تەرەڭ كۇرسىندى، كۇيبىڭدەپ كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتتى. بىردەمەنى ءبۇلدىرىپ الىپ، بەيكۇنا كەيىپكە ەنىپ كەتەتىن ءسابي سەكىلدى جىپىلىقتاي قالدىق...

- جازدىڭ ءۇش ايىندا مەكتەپ وقۋشىلارى دەمالاتىن لاگەردە تاربيەشى- ۇستاز مىندەتىن اتقارىپ، قىركۇيەكتىڭ ورتاسىندا ۇيىمە ءبىر-اق ورالدىم. الاڭسىز وتىر ەدىم، تەلەفون شاقىردى، تۇتقاسىن كوتەرسەم، سونداي ءبىر بيازى ءۇندى ايەل ادام «سالەمەتسىز بە، الدانىش اپاي؟» دەيدى. ءبىز وتباسىندا موڭعول تىلىندە سويلەسەتىن «ناشار» اۋلەتتەنبىز. ۇلان- باتىرداعى ازعانا قازاقپەن ەشقانداي ارالاس- قۇرالاستىعىم دا جوق. تاپ-تازا قازاقتىڭ ءتىلىن ەستىپ تاڭ قالدىم. سويتسەم، ماعان حابارلاسىپ تۇرعان استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ قىزمەتكەرى قالامقاس دەگەن ءسىڭلىم ەكەن.

- قالامقاس نە دەدى؟

- « استانا قالاسىندا الەم قازاقتارى باس قوساتىن بولدى، سوعان ءسىزدى شاقىرىپ وتىرمىز» دەدى. ۇيدەگى اعايىڭ مەن ەرجەتكەن بالالارىم «مۇمكىن ەمەس، باياعىدا قازاق ساناتىنان سىزىلىپ، ىڭىرشاعى قيسايىپ، شوندانايى اينالىپ كەتكەن، اقساق كەمپىردى قازاقستان قايتەدى؟» دەپ كەڭك-كەڭك كۇلدى. سول كۇنى تاڭ اتقانشا كوز ىلمەي وياۋ جاتتىم... وتكەن ءومىرىم ەلەسەتەدى. قارا جەردىڭ باۋىرىن شىر اينالدىرىپ، قىرتىسىنىڭ شاڭىن قاققان كۇندەرىم كولبەڭدەپ كوز الدىما كەلدى. بەۋ، دۇنيە- اي ، ساعىنىش دەگەن وسى ەكەن-اۋ. مىنا دۇنيەدە ءبىز بىلمەيتىن، وزگەرتۋ قولىمىزدان كەلمەيتىن ۇلى زاڭدىلىق بار. ماڭگىلىك باقىت جوق. سول سياقتى ماڭگىلىك ازاپ تا بولماق ەمەس. دۇنيە اققان سۋ سياقتى، وتەدى دە كەتەدى. جۇرەكتە تەك ساعىنىش عانا قالادى ەكەن. اباي اتامىز: «ولمەك ءۇشىن تۋعانسىڭ، ويلان، شىراق!» دەپ قالاي ءدال باسىپ ايتقان. شۇكىر ، مەنى دە بىرەۋلەر ىزدەيتىن كۇن بار ەكەن- اۋ. موڭعولداعى قازاقتىڭ ىرگەسى سىڭگەن، مىنا تۇرعان باي-ولكە ايماعىندا مەنى بىلەتىن ءبىر ادام جوق، ايدالاداعى قازاقستان قايدان تاپتى؟ سانام ساققا جۇگىردى، ويىم ونعا ءبولىندى. ۇمىتپاسام، 1968 -جىلى تاشكەنت قالاسىندا جەڭىل اتلەتيكادان ۇلكەن حالىقارالىق جارىس وتەتىن بولدى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ قۇراماسى نىڭ مۇشەلەرى يركۋتسك قالاسىنا كەلىپ، يركۋتسك- تاشكەنت پويىزىنا وتىردىق. پويىز الما- اتادا (ءوز ءسوزى بولعان سوڭ وزگەرتپەدىك - ب. ق. ) جارتى ساعات عانا ايالدادى. ەنتەلەپ تەرەزەگە تەلمىرەمىن. انادايدا الاتاۋ مۇنارتادى. العاش رەت الما- اتانىڭ الماسىن جەدىم. ءبىر قۇدايدان مەنىڭ تىلەۋىمدى تىلەپ، جاراتقانعا مىڭ مارتە جالبارىنىپ، ۇيدە قالعان اكەم مەن شەشەمە ارناپ ءبىر- ءبىر قىزىل الما وراپ الدىم. اكەم سول المانى جەمەدى. ساندىققا سالىپ التى جىل ساقتادى. ۇيگە كەلگەندەرگە «بۇل الما- اتانىڭ الماسى، قىزىم اكەلگەن» دەپ كورسەتەدى. قۇش ى رلانا ءبىر يىسكەپ، ساندىققا قايتا توعىتادى. مۇمكىن، بىرەۋلەر كۇلەتىن دە شىعار. اكەي سول المالاردى ابدەن شىرىگەن سوڭ، وراۋلى تۇرعان اپپاق ماتاسىمەن بىرگە بۇرعىستاي بۇلاعىنىڭ باسىنا اپارىپ، ادام اياعى باسپايتىن جىقپىلدىڭ اراسىنا كومدى. ۇزاق وتىرىپ دۇعا وقىدى. ارتىندا تۇرعان ماعان قايىرىلىپ: « قىزىم، مىنا جەردى ۇمىتپا، ءبىر كۇندەرى وسىندا الاتاۋدىڭ الماسى وسەتىن بولادى» دەدى. ارادا كوپ جىل وتكەن سوڭ سول جەرگە راسىندا الما اعاشى ءوسىپ شىقتى...

اڭگىمە وسى مەجەگە جەتكەندە اپامىزدىڭ بۇزاۋ تۇمسىعى پىرسىلداي باستادى. قاراسام ، جىلاپ وتىر ەكەن. تىرلىكتىڭ قاتتىسى مەن ءتاتتىسىن كوپ كورگەن ادام عوي ەڭسەسىن تەز تىكتەدى. ورنىنان اۋىر قوزعالىپ، تەرەزەنىڭ الدىنا باردى. «دۋمان» قوناق ءۇيىنىڭ 17-قاباتىندا تۇرىپ، اسىقپاي استاناعا قاراپ شىقتى. تاعى دا اۋىر كۇرسىندى. اينالىپ كەلىپ قايتا وتىردى. ماناعىداي ەمەس ، كوڭىلى شات. اڭگىمەسىن ارى قاراي ساباقتادى:

- استانادان قالامقاس ءسىڭلىم حابارلاسقان كۇنى مەنەن ۇيقى قاشتى. ءار نارسەنى ويلاپ جاتىپ، تاڭعا جاقىن كوزىم ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، ءتۇس كوردىم. تۇسىمدە قاراڭعى مەن جارىقتىڭ اراسى، الا كولەڭكە قىزىل ءىڭىردىڭ كەزى ەكەن دەيمىن، باتىس جاقتان قاتتى داۋىل تۇرىپ، ەلدىڭ ءبارى دۇرلىگىپ ءجۇر. جاپىرىلعان جۇرت قاشا- قوراسىن قامداپ، بىرەۋلەر جەرگە قازىق قاعىپ، تاعى بىردەمەلەرىن بايلاپ جاتقان سياقتى. بيىك ۇيلەر داۋىلعا تەڭسەلىپ، شىنار اعاشتاي ىرعالادى. اسپانعا قاراسام، قاپتاعان اق كوبەلەك سياقتى قالىقتاپ، سانسىز اقشا ۇشىپ ءجۇر. دۇنيەقور بەيباقتار قارا تەرگە ءتۇسىپ ، اسپانداعى اقشانى قۋادى- اي كەپ، ۇستاتپايدى ؛ بىرەۋلەر جەردە تۇرىپ قولىن سوزسا ، اقشا وزىنەن- ءوزى كەلىپ قونىپ جاتىر. ەل قاتارلى مەن دە قولىمدى سوزىپ ەدىم، قالىقتاپ كەلىپ قولىما اقشا قوندى. قاراسام ، اقشا ەمەس، حات ەكەن. قازاقستاننان كەلىپتى دەيمىن. قۋانىشتان جارىلا جازداپ وياندىم.

ەرتەڭىندە استانا قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى قول قويعان شاقىرۋ حات كەلدى.

جاڭا رەكوردتار جەتەگىندە

حات قولىنا تيگەن الدانىش اپاي قۇستاي ۇشىپ مەملەكەتتىك سپورت كوميتەتىنىڭ باستىعىنا بارعان. ەسىك كوزىندە ۇيمەلەگەن ادامداردى ءتۇرىپ تاستاپ، اي- شاي جوق باسىپ كىرگەن. قولىنداعى ءبىر پاراق كوگەرشىن حاتتى كەڭ بايتاق «باستىق ۇستەلگە» لاقتىرىپ تاستاپ، ەكى اياعىن كوسىلىپ وتىرىپ قالعان. «قازاقستاننان حات كەلدى، مەنى شاقىرىپ جاتىر». ءمان- جايدى تۇسىنگەن باستىق ء«سىزدى ءبىز كۇللى موڭعول ەلىنىڭ اتىنان وليمپياداعا قاتىسقان ءارى جەڭىل اتلەتيكادان «سپورت شەبەرى» اتانعان العاشقى ايەل دەپ جۇرسەك، الەمدەگى قازاق ءيىستى قاۋىمدا سىزدەن بۇرىن وليمپياداعا قاتىسقان ايەل زاتى جوق ەكەن» دەپتى. «ونى قايدان بىلەسىز؟». «بىزدەگى دەرەك سولاي» دەپ جىميعان كورىنەدى ۇلكەن باستىق.

قىسقاسى، اتاجۇرتىنا اتتانعان الدانىشتى ارىپتەستەرى شىعارىپ سالعان. اۋەجايدان اپپاق ۇشاققا وتىرىپ، بەيجىڭگە بەت العان. سەبەبى، ۇلان- باتىردان استاناعا توتە رەيس جوق. باعىتى: ۇلان-باتىر - بەيجىڭ - الماتى- استانا...

الىپ ۇشاق اسپانعا ءىلىنىپ قالعان سياقتى، ۇزدىكسىز ءدىرىل قاققان موتور ۇنىنەن باسقاسى تىپ- تىنىش. ۇشاققا وتىرعانعا دەيىن الابۇرتقان كوڭىلى ازداپ سايا تاپقانداي. كوز الدىنا وتكەن ءومىرى ەلەستەدى...

قالانىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقان №18 مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن العاش اتتاپ، قولىنا الىپپە ۇستاعانى كەشە عانا سياقتى. سودان بەرى دە جارتى عاسىر ءوتىپ كەتىپتى- اۋ. التىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەندە مەكتەپكە ءبىر ورىس، ءبىر موڭعول - ەكى اعاي كەلىپ سپورتقا بەيىمى بار بالالاردى تاڭدايدى. ولاردىڭ كوزى بىردەن الدانىشقا تۇسەدى. سۇڭعاق بويلى، قىپشا بەل، قىلتاسى تاۋ مارالىنىڭ ارتقى سيراعى ءتارىزدى ءسىڭىرلى قازاقتىڭ قىزىن كورگەندە يۆانوۆ باپكەردىڭ كوكشەگىر كوزىنە نۇر ويناپ شىعا كەلگەن. ارقادان قاعىپ تۇرىپ: «ەرتەڭ كەشكى ساعات بەستە ورتالىق سپورت سارايىنا كەلە قال، قالقام!»، - دەپتى.

ەرتەڭىندە كۇللى قالادان جيىپ- تەرىپ اكەلگەن ءبىر قورا بالانى جالاڭاياق جارىستىرىپ قويا بەرەدى. الداكەڭ باسقالاردان وق بويى وزىپ كەلەدى. بۇل 1960 -جىلدىڭ كوكتەمى. جاسى جەتپىستى ەڭسەرگەن، قارت رەۆوليۋتسيونەر، تالاي وتتىڭ وتىنە قاقتالىپ، تالاي سۋدىڭ مۇزىنا قارىلعان، تاجىريبەلى باپكەر يۆانوۆتىڭ جەكە باقىلاۋىندا وسىلاي كاسىبي جاتتىعۋدى باستايدى.

تۋرا توعىز ايدان كەيىن، 1961 -جىلى بۇكىلحالىقتىق سپارتاكيادا وتەتىن بولادى. سپارتاكيادانىڭ نە ەكەنىن سپورتتان حابارى بار ادامدار بىلەدى. قازاقشا ايتقاندا، اۋماقتىق دەڭگەيدەگى قۇرامالار اراسىندا وتەتىن وتە ۇلكەن جارىس. وليمپيادا سياقتى 3-4 -جىلدا ءبىر وتەدى. مارتەبەسى دە بيىك. تەك مىقتىلار عانا سايىساتىن وسىنداي ۇلى دۇبىرگە باپكەرلەر 16 جاسار قازاق قىزىن ۇكىلەپ جىبەرەدى. الداكەڭ 200 مەترگە جۇگىرىستەن ايەلدەر اراسىنداعى رەكور د تى بىت- شىت قىلادى. جاڭادان رەكورد جاسايدى: 25,6 سەكۋند! بۇرىنعىسى 27,3 ەكەن.

اعىل-تەگىل قۋانىشقا كەنەلگەن يۆانوۆ باپكەر «رەكورد، رەكورد، رەكورد!!!» دەپ داۋرىگىپ، جالپاق الاڭدى اينالا شاۋىپتى. سونداعى ۇكىمەتتىڭ بەرگەن سىيلىعى ءبىر جاپىراق ماقتاۋ قاعاز بەن 30 توگروگ اقشا. قايتا ۇستازى ءبىر ۋىس شوكولاد ۇستاتىپتى. ونى ءتىسى جوق كارى اكەسى مەن شەشەسى مىلجالاپ ءبىر اي جەپتى.

ارادا تاعى ءبىر اي دوڭگەلەپ وتكەندە، بابى مەن باعى كەلىسكەن الدانىش 400 مەتردى 58,8 سەكۋند تە، 800 مەتردى 2.20,7 سەكۋند تە جۇگىرىپ ءوتىپ، كۇللى رەكوردتاردىڭ ءبارىن جاڭارتىپ تاستايدى. بۇل - بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەلەۋلى جەتىستىك. جوعارىداعى 200 مەتر قاشىقتىقتا توقتاتقان رەكوردىن باسقالار ءۇش جىلدان كەيىن جاڭارتىپتى. 400 مەتردىڭ رەكوردىن 20 جىلدان كەيىن ءوزىنىڭ ءتول شاكىرتى ارەڭ بۇزعان. 800 مەتردىڭ رەكوردى مۇرتى بۇزىلماي ءالى تۇر. سوعان قاراعاندا، ول جاقتا الدانىش سياقتى جەلاياق قىز ءالى تۋعان جوق.

«مەنىڭ قاسىرەتىم - ارتىمدا تۇياقتىنىڭ ءدۇبىرى بولمادى»

ءاپ- ساتتە اتاعى دۇركىرەپ شىعا كەلگەن جاس قىز: «جەڭىل اتلەتيكادان ايەلدەر اراسىنداعى تۇڭعىش سپورت شەبەرى مەن بولۋعا ءتيىسپىن!»، - دەپ وزىنە- ءوزى سەرت قويادى. سودان جاتتىعۋ دا جاتتىعۋ... جەلمەن جارىسىپ تاعى ءبىر جىلدى ارتقا تاستايدى. كەلەسى 1962 -جىلى 8- كلاستى ءبىتىرىپ، قالاداعى مەديتسينالىق تەحنيكۋمعا ەمتيحان تاپسىرىپ، قابىلدانادى. كۇندىز ساباق، كەشكە جاتتىعۋ، تۇندە جۇمىس.. . سەبەبى، كارى اكە- شەشەسى زەينەتاقى المايدى. ولاردى اسىراۋ كەرەك. ارتىندا تىرەپ تۇرعان تۋىسى بولسا ءجون. جالعىز باسىن تاۋعا دا سوعىپ، تاسقا دا سوعىپ ءومىر ءسۇرۋى قاجەت.

- بىردە كۇنى بويى جاتتىعۋ جاساپ كەلىپ، تۇندە اۋرۋحاناعا كەزەكشىلىككە شىقتىم، - دەيدى الدانىش اپاي. - جاڭا تۋعان جاس نارەستەلەردى ەمدەپ- ساۋىقتىراتىن بولىمدە ىستەيمىن. ۇيقى- كۇلكى جوق ، تاڭ اتقانشا زىر جۇگىرەمىز. سابيلەردىڭ ءىش اۋرۋى ءورشىپ تۇرعان كەز. كوزدىڭ شىرىمىن دا الماي، تاڭەرتەڭ ساباققا كەتە بەرەمىز. ءبىر كۇنى ساباققا شىعىپ بارا جاتىپ، اۋرۋحانانىڭ سىرتقى ەسىگىنىڭ الدىندا ءالىم قۇرىپ، شوكە ءتۇسىپ وتىردىم دا قالدىم. اياق- قولىم دىرىلدەپ جۇرە المايمىن. قاسىمداعى كۋرستاس قىزدار باسىمدى سۇيەپ تۇرعىزىپ الدى. وسى وقيعادان كەيىن باپكەرىم «وقۋدى توقتات، ءبىر جىلعا ۇلىقسات الىپ بەرەيىن، كەلەر جىلى جالعاستىراسىڭ، مۇنداي جاعدايدا ناتيجە شىعارا المايسىڭ!» دەدى.

ول زاماندا سپورتشىلاردى تىنىقتىراتىن ءدارى- دارمەك جوق. امالسىزدىڭ كۇنى دەگەندەي ، باپكەرى الدانىشقا اق قانتتى ۇنتاقتاپ، ەرىتىپ «گليۋكوزا» جاساپ بەرەدى. تۋرا جاتتىعۋ باستالماس بۇرىن ءبىر قاسىق قانت- گليۋكوزانى ءوز قولىمەن ىشكىزەدى.. .

شىن مانىندە 1961 -جىلدان 1971 -جىلعا دەيىنگى 10 جىل ىشىندە الدانىشتىڭ الدىنا تۇسكەن ادام بالاسى بولماپتى. سپورت سۇيەر قاۋىم اپامىزدى «جەڭىل اتلەتيكانىڭ پاديشاسى « اتاندىرعان وسى تۇس. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى- اي ، قارسىلاس شاق كەلتىرمەگەن. « قايتسەمدە جەڭەم» دەپ سايلانىپ كەلگەن مىقتىلار الدانىش لىپ ەتكەندە ، 60-70 مەتر ارتتا قالىپ قويادى.

سودان كۇللى موڭعوليا الدانىشقا قارسىلاس تاپپاي قاتتى قينالىپتى. قارسىلاس بولماسا، شىن جۇيرىكتىڭ ءوزى وسپەيدى. ارى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ اقىرى تۇك تاپپاعان سوڭ 400 جانە 800 مەترگە جۇگىرەتىن ۇلتتىق قۇراماداعى ەرلەردىڭ اراسىنا قوسىپ قويا بەرەدى. قاراسا، الداكەڭ باياعى جەلپ- جەلپ ەتىپ ءبىرىنشى كەلە جاتىر دەيدى. قىزدان جەڭىلىپ قالدىم دەپ، ءبىر جىگىت كەتيىن باسىنان ءۇش اينالدىرىپ لاقتىرىپ جىبەرىپتى. نامىسشىلىن قارامايسىز با. وسىندايدا قىزىق بولعان كورىنەدى.

بىردە جوعارى وقۋ ورىندارى اراسىندا ۋنيۆەرسيادا ءوتىپ، جارىساتىن ايەل زاتى تابىلماي، تاعى دا ەر ادامدارمەن جارىستىرادى. وسى جارىستا 200 مەترگە جۇگىرىپ وتكەن ءوزىنىڭ بۇرىنعى رەكوردىن قايتادان جاڭارتادى. ەكى سەكۋندقا قىسقارتىپتى.

قىسقاسىن ايتقاندا، اتتەڭ ءبىر تۇمسىق تىستەسىپ جارىساتىن قارسىلاس بولعاندا عوي... ءبىراق تاعدىر دەگەن وسى. وعان وكپە ايتۋعا پەندە بالاسىنىڭ حاقىسى جوق. ءتاڭىر ايتتى، قۇل كوندى.

«مەنىڭ ءبىر عانا قارسىلاسىم بولدى» دەيدى الدانىش. ول - ءتىلى تىنىم تاپپاي سىرتىلداپ تۇراتىن سەكۋندولشەگىش. سوڭىندا ادام تاپپاي، جانسىز سەكۋندولشەگىشپەنمەن جارىساتىن بولعان عوي.

«اتتەڭ، ارتىمدا مەنى وكشەلەپ كەلە جاتقان ادام بالاسىنىڭ تۇياق ءدۇبىرى مەن ەنتىككەن ىستىق دەمى ەستىلگەندە عوي، دۇنيەنى شىر اينالدىرار ەدىم...». بۇل جاسى الپىستى القىمداپ قالعان، ىشىندە وكىنىش پەن شەردىڭ سارىسۋى تارقاماعان ادامنىڭ ءسوزى. ەكەۋمىز دە ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدىق. اڭگىمە جالعاسسىن دەپ لىپ ەتكىزىپ ورتاعا ءبىر سۇراق تاستادىم:

- الدانىش اپاي، سودان ءسىز 1964 -جىلى توكيو وليمپياداسىنا باراتىن بولدىڭىز...

- 1964 -جىلى توكيو قالاسىندا جازعى وليمپيادا ويىندارى وتەتىن بولدى. وعان الەمنىڭ 93 ەلىنەن 5140 سپورتشى قاتىسقانى بەلگىلى. ونىڭ 681 ى ايەل زاتى. بۇل الەمدىك وليمپيادا تاريحىندا ازيا قۇرلىعىندا ءوتىپ وتىرعان تۇڭعىش دودا.

1963 -جىلى وسى وليمپياداعا موڭعول ەلىنىڭ سپورتشىلارى سپورتتىڭ بىرنەشە تۇرىنەن قاتىساتىن بولىپ شەشىلدى. وعان دەيىن قاتىساتىنى جايىندا ايتىلعان جوق. ءتورت جىل جۇيەلى تۇردە دايىندالاتىن وليمپيادالىق تسيكلگە ءبىز ءبىر جىل عانا دايىندالدىق. مەنى وليمپياداعا دايىنداۋ ءۇشىن كەڭەس ەلىنەن ارنايى باپكەر شاقىرىپ، سوعان جۇكتەدى. ءتورت جىلدىق تسيكلدى ءبىر جىلدا ورىنداپ شىعۋعا تۋرا كەلدى. جاتتىعۋ اسا اۋىر بولدى.

«پارتيا ، سەن مەنى بىلمەيدى ەكەنسىڭ!»

1964 -جىل. دۇنيە ءجۇزى ەكى لاگەرگە ءبولىنىپ، ساياسات كۇيىپ تۇرعان زامان. سەنىڭ ءتۇر-ءتۇسىڭ قانداي، ساياسي ساۋاتىڭ بار ما، ەكى ورتادا وڭباعان كاپيتاليستەرگە كۇلكى بولىپ جۇرمەيسىڭ بە... پارتيا ءبارىن تەكسەرەدى. ول ەمەۋرىن بىلدىرمەسە، كۇنىڭ قاراڭ.

قىسقاسى، و ليمپياداعا باراتىن سپورتشىلاردى پارتيانىڭ ادامدارى كەلىپ تەكسەرەتىن بول ا دى. ءدال سول كەزدە الداكەڭنىڭ اياعى جاراقاتتانىپ، جون ارقاسىنا سۋىق ءتيىپ، ۇيىندە اۋىرىپ جاتادى. ۇيىنە جىلارمان بولىپ باپكەرى كەلەدى. شەگىركوز ورىستى كورگەن كەمپىر مەن شال: «جاتتىعۋىڭا بار ، قاراعىم، ورىس رەنجىپ كەتىپ، پالە بولىپ جۇرمەسىن، بۇلار دا بىزگە جالىنادى ەكەن- اۋ»، - دەپ، جىمىڭ- جىمىڭ كۇلىپتى.

باپكەرى «ءبىر اياعىڭ ساۋ ەكەن، جاتتىعۋدى جالعاستىر» دەيدى. جاراقاتى بار اياعىن بايلاپ الىپ، ەكىنشى ساۋ اياقپەن سەكىرىپ، شورشىپ جاتتىعۋ جاسايدى. تەكسەرۋگە كەلگەن پارتيا ءبىر اياقپەن شورشىپ جۇرگەن قىزدى كورىپ: «مىنا ادامدى مۇگەدەكتەر جارىسىنا دايىنداپ جاتىرسىڭدار ما؟»، - دەپ، قالپاعىن قولىنا الىپ، كۇن سالىپ ۇزاق قاراعان. ودان كەيىن باپكەر ورىستى مازاقتاپ قارق- قارق كۇلگەن. پارتيا ءشانتيىپ تۇرىپ، «سىزدەر كوممۋنيزمگە ءبىر اياقپەن وتەسىزدەر مە، قالاي ؟..» دەپ تاعى ءبىر دۇركىن سەلكىلدەپ كۇلىپ العان. باپكەرى ايتىپتى: «ءبىر اپتا ۋاقىت بەرىڭىز!» . پارتيا مازاقتاعانداي بولىپ، «ەكى اپتا الىڭىز» دەيدى.

وسىلاي ءبىر اپتا وتەدى. ورتالىق پارتيا كوميتەتىنەن ادامدار كەلىپ، سوڭعى رەت ىرىكتەۋ وتكىزەتىن بولادى. الدانىش بولسا: «جۇيەلى جاتتىعۋدى ءبىر اپتا ءۇزىپ الدىم، وسىمەن ءتامام بولعان شىعارمىن» دەپ ءۇمىتىن ۇزە باستايدى. باپكەرى «ۋايىمداما، ءبارى جاقسى بولادى « دەگەن ءى نەن جازبايدى. ءتىپتى، بۇرىنعىداي ەمەس قاباعى اشىلىپ، ءماز-ءمايرام. بۇل كىسىنىڭ ومىرلىك ۇستانىمى - «ەرتەڭگە قالدىرايىق» دەيتىن ءسوزدى جەك كورەدى ەكەن. «سەندەردى قۇرتاتىن - وسى ءسوز» دەيدى. جاتتىعۋدان ءبىر مينۋت كەشىكسەڭ، اقىرزامان ورنادى دەي بەرىڭىز.

تۇستەن كەيىن پارتيا كەلىپ: «انا قىزدى جۇگىرتىڭدەر، اۋسەلەسىن بايقايىق»، - دەپتى. ورتالىق پارتبيۋرونىڭ كوز الدىندا - كۇللى ىعاي مەن سىعايلار باقىرايىپ قاراپ تۇر. الدانىش كەر مارالداي بىلق- سىلق ءساندى جۇرىسپەن اياعىن ارشىنداي تاستاپ، 800 مەترگە بارىپ تۇرادى. قىزىل جالاۋ جالپ ەتتى، جاس قىز زىمىراپ جولعا شىقتى. قانات بايلاعان قۇستاي ۇشىپ كەلەدى:« جامانداتقىر پارتيا، سەن مەنى بىلمەيدى ەكەنسىڭ!». نامىس نايزاعايى ساناسىن ءبىر ءتىلىپ ءوتتى. كوز الدىندا جايدىڭ وتى وينادى. وقتاي اتىلىپ، كومبەدەن ءوتتى. رەكورد!!! وسىلاي پارتيانىڭ كوز الدىندا 800 مەترگە جۇگىرۋدەن ايەلدەر اراسىندا جاڭا ناتيجە دۇنيەگە كەلدى. ۋاقىتى - 2.10,07. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەشكىم بۇزا الماي، اڭىزعا اينالعان رەكورد وسىلاي دۇنيەگە كەلگەن. جارتى عاسىر بولدى ءالى مىزعىماي تۇر.

«اتتەڭ، مەن زامانىمنان وزىپ تۋدىم، قازىرگىدەي عىلىم- ءبىلىم جەتىلگەن، بيوتەحنولوگيا ىسكە قوسىلعان ۋاقىتتا تۋعاندا عوي، دۇنيەنى شىر اينالدىرار ەدىم...». بۇل دا سول - بارىن سارقىپ بەرە الماعان، ءبىر وكىنىشى ىشىندە كەتكەن ادامنىڭ ءسوزى. وسىلاي دەدى دە، اپامىز جانارىمەن جەر شۇقىپ ءۇنسىز قالدى. ءبىز پاقىر ۇنسىزدىكتى بۇزىپ تاعى ءبىر سۇراق قويدىق:

- ءبىر اپتا جاتتىعۋدى ءۇزىپ تاستا پ، باسقالار باسى ڭىزدان باق تايدى دەپ ماسايراپ تۇرعاندا ، قالايشا رەكورد جاساپ جىبەردىڭىز؟

- ەگەردە مەن اياعىمنان جاراقات الىپ ، ءبىر اپتا دەم الماعان جاعدايدا رەكورد جاڭارتا الماس ەدىم. ءبىر اپتادا كۇش جيناپ ۇلگەرگەن سياقتىمىن. ەكىنشىدەن، تۇلا بويىمدا نامىس وتى وياندى. اسا ءبىر قۇشتارلىق پايدا بولدى. ورتالىق پارتبيۋرودان كەلىپ تاماشالاپ تۇرعان ادامداردىڭ ءبىرى: «ويباي- اۋ، مىنا قىزدىڭ بەلى ءۇزىلىپ كەتپەي نەعىپ تۇر»، - دەپ تاڭ- تاماشا بولىپ جاتتى. سوعان قاراعاندا، دەنە مۇشەم سىمعا تارتقانداي جىڭىشكە بولدىم- اۋ دەيمىن.

«س س س ر» دەگەندى جۇلىپ تاستاپ، «م ن ر» دەپ جازىپ الدىق»

توكيودا وتەتىن جازعى سپورت ويىندارىنا قاتىساتىن موڭعوليا قۇراماسى 1964 -جىلدىڭ 17 -قىركۇيەگىندە ۇلان- باتىردان اتتانباق بولادى. بارلىعى - 45 سپورتشى. جاپونياعا بارۋ ءۇشىن قىتاي ەلىنىڭ تەرريتورياسىن باسىپ وتۋگە تۋرا كەلەدى. ول تۇستا قىتاي ەلى موڭعولداردى جەكە مەملەكەت رەتىندە مويىنداماعان زامان. «سەندەرگە نە جوق، ارى جۇرىڭدەر!» دەپ زەكىپ تاستايدى. ونىڭ بەر جاعىندا قىتاي ەلى مەن موڭعولداردىڭ «اعاسى» - كەڭەس وداعى اراسىندا قىرعيقاباق تىق بار . ءبىرىن- ءبىرى ءيتتىڭ ەتىندەي جەك كورەدى.

سودان ۇكىمەت باسىنداعى ادامدار اقىلداسا جاتىپ، « ولاي بولسا، كەڭەس وداعىنىڭ ۇلتتىق قۇراماسىمەن قولتىقتاسىپ بىرگە بارايىق» دەپ شەشىم قابىلدايدى. وسىلاي دەپ جاپوندارعا ايتىپ قويادى. ەرتەڭىندە جاپونيا جاعىنان نوتا كەلىپ تۇر: «موڭعوليا سپورتشىلارىن كەڭەس ەلىنىڭ قۇراماسىمەن بىرگە قابىلدامايمىز. سەندەردى جەكە شاڭىراق كوتەرگەن تاۋەلسىز مەملەكەت ەسەبىندە جەكە دارا قابىلدايتىن بولامىز».

ءسويتىپ، ساياسي احۋال دوڭگەلەنىپ، تۇراق تاپپاي تۇرعان سوڭعى كۇندەردىڭ بىرىندە و ليمپياداعا اتتاناتىن بارلىق سپورتشىلاردى ورتالىق كوميتەت جيناپ الىپ ، شىڭعىس حاننىڭ ءومىرى مەن تاريحى، اسكەري قولباسشىلىق دارىنى، الەم تاريحىنداعى ورنى، ول تۋرالى شەتەلدەردە جازىلعان تۋىندىلار جايلى كۇندىز- ءتۇنى ءدارىس وقيدى. شىڭعىستى ماقتاپ- ماداقتاۋعا تىيىم سالىنعان زامان. ونىڭ سىرىن ارتىنان ايتامىز.

«جوقتىق جومارتتىڭ قولىن بايلايدى» دەگەندەي، ەندى- ەندى ەسىن جيىپ كەلە جاتقان موڭعول ەلى اپىل- عۇپىل وليمپياداعا دايىندالعان ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ۇلتتىق قۇراماسىنا ارنايى كيىم دە تىكتىرىپ ۇلگەرمەگەن. قىسقاسى ، كيىپ شىعاتىن كيىم جوق. سودان قايت ءسىن، - كەڭەس وداعىنىڭ ۇلتتىق قۇراماسى كيىپ باراتىن سپورتتىق كوستيۋمدەرىن ساتىپ الىپ، جاعاسى مەن جەڭىن جۇلىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا موڭعولدىڭ ۇلتتىق ناقىش، بەلگىسى بار جاعا-جەڭ تىگىپ، ارقاسىنداعى «سسسر» دەگەن جازۋدىڭ ورنىنا «م ن ر» دەپ جاپسىرىپ الىپ، قۇلدىراڭداپ شىعا كەلەدى. ودان باسقا ۇكىمەت تاراپىنان قىزدارعا ارناپ، اق ماتادان گۇلدى شاپان تىگىپ بەردى.

جوقتان بار جاساپ، جاماپ- جاسقاپ كيىنىپ العان سپورتشىلار جۇك تاسىمالداۋعا ارنالعان ۇشاققا وتىرىپ، يركۋتسك قالاسىنا كەلدى. سول جەردە ازعانا ايالداپ، ورىستىڭ كەلەسى ءبىر ۇشاعىن جالداپ ءمىنىپ، حاباروۆسك قالاسىنا تابان تىرەدى. بۇل جەردەن پويىزعا وتىرىپ، ناحودسك پورتىنا باردى. ناحودسكىدەن ورىستىڭ جولاۋشى تاسىمالدايتىن كەمەسىنە وتىردى. كەمەنىڭ ۇستىندە ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ءجۇردى. ەشقانداي قيمىل، قوزعالىس جوق.

«اتتەڭ، جولدىڭ قيىندىعىنان بولىپ، ءبىر اپتا جاتتىعۋ كەستەسىن جوعالتىم، ايتپەگەندە، قولا مەدالدىڭ شەتىن تىستەپ جىعىلاتىنداي شامام بولدى» . بۇل دا - سول وزەكتى ورتەگەن بايىرعى وكىنىشتىڭ ءبىر شەرى- داعى. وسىنى ايتىپ، اپاي تاعى دا ءۇنسىز قالدى. رەتى كەلىپ تۇرعان سۇراقتى لىق ەتكىزدىك:

- جاپونيا سىزدەردى قالاي قارسى الدى؟

- ەرەكشە قۇرمەتپەن قارسى الدى. اتتاناردان بۇرىن شىڭعىس حان تۋرالى نە سەبەپتى وقىتىپ-توقىتقانىن مۇندا كەلىپ بىلدىك. ءبىزدى شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى دەپ تان ي دى ەكەن . بارلىق گازەت- جۋرنالدار سولاي دەپ جازىپ قويىپتى. تابانىمىز قارا جەرگە قالاي ءتيدى، كۇتىپ تۇرعان جاعاداعى حالىق «شىڭعىس حان، تەمۇجين، قۇبىلاي» دەپ ۇران سالىپ قويا بەردى. سويتسەك، جاپونيادا ىشكى موڭعوليادان بارعان موڭعولدار وتە كوپ تۇرادى ەكەن. سولار تايلى- تۇياعى قالماي كەلىپتى. تاپ- تازا موڭعول تىلىندە سويلەسەدى. ءارى شەتەلدىك جۋرناليستەرگە اۋدارما جاساپ بەرەدى. ولاردىڭ سۇرايتىنى تەك شىڭعىس حان جايىندا. وقىپ العان دۇنيەلەرىمىزدى سارناپ ايتىپ بەرەمىز.

«جارىس جولىنا شىققانىم دا، قوسانوۆ اعاي قول بۇلعاپ تۇردى»

1964 -جىلى 10 -قازان كۇنى جازعى توكيو وليمپياداسىنىڭ اشىلۋ سالتاناتى ءوتتى. قاتىسقان بارلىق سپورتشىلاردىڭ سانىنا سايكەس اسپانعا مىڭداعان اپپاق كوگەرشىن ۇشىرىلدى. بۇل - بەيبىتشىلىكتىڭ بەلگىسى. وليمپيادا الاۋىن 1945 -جىلى ناگاساكي، حيروسيما قالالارىنا اتوم بومباسى تۇسكەننەن كەيىن العاشقى دۇنيەگە كەلگەن بالا يوسينوري ساككا دەيتىن 19 جاستاعى ازامات جاققانى ءمالىم. ءبىر قىزىعى، وسى ستۋدەنت جىگىتپەن ءبىزدىڭ الدانىش اپايىمىز ەكەۋى تۇيدەي قۇرداس بولىپ شىعىپتى. كادىمگىدەي كەزدەسىپ، امانداسىپ، تانىسقان ەكەن.

الدانىشتار ورنالاسقان قوناق ءۇي مەن جاتتىعاتىن جەردىڭ اراسى الىس. سپورتشىلار جاتتىعۋ ورنىنا بارىپ- كەلۋى ءۇشىن ءبىر- ءبىر بەلسەبەت بەرەدى. الداكەڭ بەلسەبەت ءمىنىپ ۇيرەنبەگەن. ەكى اياقتى كولىكتى لاقتىرىپ تاستاپ، جاياۋ تارتادى. كليماتى وزگە، اۋا رايى دىمقىل ولكەگە ۇيرەنە الماي قينالىپتى. ەكى كۇننەن كەيىن جەڭىل اتلەتتەردىڭ جارىسى باستالادى.

شۋ دەگەندە، 800 مەترلىك جارىس جولىنا شىققان الدانىشقا ەڭ سوڭعى 8- جولدان سورە سىزىعى بۇيىردى. بۇعان دەيىن 8-جولدان جۇگىرىپ كورمەگەن، 8- جولاقتىڭ بار ەكەنىن بىلمەيتىن. ويتكەنى، ءوز ەلىندەگى ەڭ ۇلكەن دەگەن جارىس جولى 6 اق جولاقتان تۇراتىن. بۇل دا بولسا تاعدىردىڭ جازۋى شىعار. ءسويتىپ، 800 مەتر قاشىقتىققا جارىسقان 66 ادامنىڭ اراسىنان 22- ورىنعا، 400 مەتر قاشىقتىققا جارىسقان 60 ادامنان 20- ورىنعا تابان تىرەپ توقتاعان. 800 مەترلىكتەن اعىلشىننىڭ اق قىلشىق جەلاياعى ە. پەككەر توپ جارىپ، الەمنىڭ جانە وليمپيادانىڭ قوس بىردەي رەكوردىن جاڭارتادى (ۋاقىتى - 2.01,1). 400 مەترلىكتى اۆستريالىق جەلاياق ە. كاتبەرت 52,0 سەكۋندتا جۇگىرىپ ءوتىپ، تاعى دا وليمپيادا رەكوردىن جاڭارتادى.

مونعوليادا باسقاداي سپورت تۇرلەرى، سونىڭ ىشىندە جەڭىل اتلەتيكا دامىپ، كەمەلدەنە قويماعان 1964 -جىلى توكيو وليمپياداسىندا الدانىشتىڭ كورسەتكەن ناتيجەسى جامان ەمەس ەدى. ويتكەنى، اۋزىمەن قۇس تىستەگەن كەڭەس ەلىنىڭ جەلاياقتارىنىڭ ءوزى 400 مەتردە العاشقى وندىققا ىلىنبەي قالسا، 800 مەترلىكتە ل. ەريك 6- ورىنعا ارەڭ ىلىنگەن.

جاپوندار بولسا تەگى ازيالىق موڭعولدارعا بۇيرەگى بۇرىپ، ورىستارمەن بىرگە اتتانۋىنا قارسى بولادى. ولاردى جىبەرمەي قويىپتى. وليمپيادا جابىلعانعا دەيىن سوندا بولعان.

«اتتەڭ، بۇرىن تەڭىز دەڭگەيىنەن تومەن جەردە جاتتىعۋ جۇرگىزىپ كورمەگەندىكتەن بە، توكيودا ءوزىمدى ءالسىز سەزىندىم». بۇل دا - سول ەسكى وكىنىشتىڭ سارىتاپ بولعان سورابى.

سوڭىندا بىلاي دەپ سۇراق تاستادىم:

- توكيو وليمپياداسىنا مارقۇم عۇسمان قوسانوۆ اعامىز دا بارعان. كەزدەسىپ ۇلگەردىڭىز بە؟

- ك س ر و قۇراماسىندا قوسانوۆ اعادان باسقا تاعى ءبىر قازاق بولدى. ول كىسى جارىسقا قاتىسقان جوق. قوسىمشا قۇرامدا وتىردى. اتى- ءجونى ، ۇمىتپاسام ، ءامين تۇياقوۆ دەيتىن ازامات. وسى كىسىمەن ءبىر- ەكى جاعدايدا تىلدەسىپ ءجۇردىم. قوسانوۆ اعاي مەن جارىس جولىنا شىققا نىمدا، ورىسشالاپ «ساتتىلىك تىلەيمىن» دەپ ، الىستان قولىن بۇلعاپ تۇردى.

عۇسمان اعاي 100 مەترلىك جارىس جولىنا شىققاندا مەن قاراپ تۇردىم. جاۋىن ارالاس بۇرشاق قۇيدى دا كەتتى. 10,9 سەكۋند جۇگىرىپ ءوتىپ ، 6- ورىنعا تابان تىرەدى. ءتورت جىل بۇرىنعى ريم وليمپياداسىنداعى كورسەتكىشىن دە (10,7 سەكۋند) قايتالاي الماي قالدى. جالپى كەڭەس وداعىنان بارعان قىسقا قاشىقتىققا جۇگىرەتىن اتلەتتەردىڭ ءبارى جارىس جولىنان شىعىپ قالدى. وزدەرى وعان قاتتى جاۋعان جاۋىن كىنالى دەپ جاتتى. سوندا ويلادىم، جەلاياق سپورتشى ادام قۇيىپ تۇرعان جاۋىننىڭ استىندا دا جۇگىرىپ ۇيرەنۋى كەرەك ەكەن- اۋ...