كەسىك باس ءھام ءتىرى تۇلۇپ حيكاياسى
بۇندا وقىرمان نازارىنا ەلىمىزدىڭ تانىمال جازۋشىلارىنىڭ جازعان، كەشەگى كۇنىمىزدىڭ كەلبەتىن كوز الدىمىزعا اكەلەتىن قۇندى شىعارمالار ۇسىنىلماق.
بۇل جوبانىڭ باستى ماقساتى. ەلىمىزدىڭ تاريح قويناۋىنا كەتكەن كەزەڭدەرىنە، قوعامدىق ومىرىنە قايتا ءۇڭىلۋ، سول ارقىلى جاس ۇرپاققا بۇگىنگى جارقىن تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن سەزىندىرۋ، ماڭىزىن ۇعىندىرۋ، سونىمەن بىرگە قازىرگى اقپاراتتىق زاماندا قۇندى شىعارمالاردى ينتەرنەت «تىلىنە اۋدارىپ» وقىرمانىمەن قايتا قاۋىشتىرۋ.
نازارلارىڭىزعا بۇل جولى جازۋشى، جۋرناليست بەكەن قايرات ۇلىنىڭ كەيىنگى جىلدارى جازىلعان ءتۇرلى تاقىرىپتاعى تارتىمدى دا تاعىلىمدى جۋرناليستىك تۋىندىلارىن ۇسىنىپ وتىرمىز. ىزەرلى ىزدەنىستەر پەن زەيىندى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى سانالاتىن شىعارمالاردا بۇرىن كوپشىلىككە بەيمالىم بولعان ءماندى ماعلۇماتتار مول ۇشىراسادى. اسىرەسە، شەتەل قازاقتارىنىڭ تاريحى مەن تاعدىر-تالايىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر، توسىن دۇنيەلەر كوپ.
ەل شەجىرەسى مەن ۇلت رۋحانياتىنا بەي-جاي قارامايتىن وقىرمانعا ارنالعان.
كەسىك باس ءھام ءتىرى تۇلۇپ حيكاياسى
جازۋشى مۇحتار ماعاۋين «كەسىك باس - ءتىرى تۇلۇپ» دەيتىن ءجۇز بەتتىك شاعىن حيكايات جازىپ، ونىسى 2007 -جىلى جارىق كوردى. حيكاياتتاعى وقيعا سورابى بىزگە جاقسى تانىس. ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقالى تالاي ەستىگەن دۇنيە. قارا شالدار ءتىسىن قايراپ- قايراپ سويلەيتىن. اڭگىمە قىزىپ كەتكەندە وڭ تىزەسىنىڭ استىندا تۇرعان قايىڭ ساپتى اق قامشىنى سۋىرىپ الىپ، ىسىلداتاتىن. سوڭىندا بۇرق ەتكىزىپ، قارا جەردىڭ قىرتىسىن ءبىر تارتادى. ىشتەگى شەردى، بويداعى كەكتى وسىلاي باساتىن. بۇل وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدار ىن ىڭ اياعى. بىزدەر تاڭقى تاناۋ، قارا باۋىر بالا ەدىك...
حيكاياتتاعى قايسى ءبىر ادەبي - كوركەم سۋرەتتەمەلەردى قىرناپ تاستاپ وقىساڭىز، حاتتاپ- شوتتالعان تاريحي دەرەكتەردەن استە اۋىتقىمايدى ەكەن. جازىلۋ فورماسى دا توسىن. كوركەم ادەبيەتتىڭ وزەگىنە ساناسى سۇڭگىمەيتىن بەيعام ادام تۇسىنبەي دە قالۋى حاق.
ەندەشە حيكاياتتىڭ باستى كەيىپكەرى - كەسىك باس كىم؟
ونىڭ تولىق اتى- ءجونى - دامبينجانسان امۋرسانايەۆ. ماعاۋينشە - دامبي- جانسان نەمەسە جا- لاما. ءبىز جازۋ بارىسىندا ماعاۋين نۇسقاسىن قولاي كوردىك. ويتكەنى، قازاقشا ەستۋگە جاتىق، تىلگە جەڭىل.
سونىمەن ، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا، ياكي 1912-14 -جىلدارى موڭعوليانىڭ باتىس وڭىرىندە بوي كورسەتىپ ، جوڭعار- ويراتتىڭ ورتالىعى قوبدا قالاسىن قىتايلاردان ازات ەتۋگە اتسالىسقان، ارتىنان وسىنداعى قازاقتاردىڭ باسىنا قايعى اكەلگەن، تاعى ءبىر «اقتابان شۇبىرىندى» جاساعان، قوبدا قازاقتارى تاريحىندا «جالاما ايداعان» دەيتىن لاڭ تۋعىزعان بۇل ادام كىم؟
دامبي- جانسان نەمەسە جا- لاما تۋرالى 1991 -جىلى موڭعوليالىق جاستار گازەتى «مونگولىن زالۋۋچۋۋد» («موڭعوليا جاستارى») باسىلىمىندا «قالماق دامبي- جانسان» اتتى كولەمدى ماقالا جارىق كورىپتى. ماقالا اۆتورى، زەرتتەۋشى- جۋرناليست ز. لونجيدتىڭ جازۋىنا قاراعاندا، جا- لاما 1862 -جىلى ەدىل بويىنداعى استراحان قالاسىندا تۋعان. ۇلتى - قالماق. ال 2007 -جىلى ۇلان- باتىردا شىققان «موڭعولياداعى قازاق حالقى» اتتى جيناقتا « 1860 -جىلى تۋىلعان» دەگەن دەرەك ۇشىراسادى (150 - بەت). جاسىندا بۋددا ءىلىمىنىڭ لامايزم تارماعىن وقىپ، ءدىني ساۋاتىن اشقان. ودان كەيىن پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋل تەتىندە ءبىلىم العانى تۋرالى ايتىلادى. ارينە، بۇل دالەلدەۋدى قاجەت ەتەدى.
جا-لاما العاش رەت 1889 -جىلى موڭعولياعا كەلىپ، سول ەلدى تۇگەلدەي بيلەپ- توستەپ جاتقان قىتاي شەنەۋنىكتەرىنىڭ قولىنا تۇسەدى. تۇتقىندى ءۇلاسۋتايداعى (ماعاۋيننىڭ جازۋى بويىنشا الدىق، قازاقشا «تەرەكى» دەگەن ءسوز - ب. ق) ورتالىققا الىپ بارادى. تەرگەپ، تەكسەرەدى. تەرگەۋشىلەرگە «مەن رەسەي ازاماتىمىن، ۇلتىم - موڭعول، اتاقتى ءامىرسانانىڭ نەمەرەسى بولام، موڭعول حالقىنىڭ تاعدىر- تالايى ءۇشىن جارالعان جانمىن» دەيدى. ءارى قالاداعى ورىس كونسۋلدىعىنان ادام شاقىرتۋدى تالاپ ەتەدى. كونسۋل «بارىپ، جاعدايمەن تانىس» دەپ، كوپەس پ. ي. كرياجيەۆتى جىبەرەدى. ءدال وسى وقيعا جايلى ۋلان- ۇدە قالاسىندا 1994، 1998 -جىلدارى ەكى رەت جارىق كورگەن ي. ي. لوماكيننىڭ «گولوۆا دجا- لامى» اتتى كىتابىندا: «ءۇلاسۋتايدا تەرگەۋدە وتىرعان لاما ورىس كونسۋلىنان كىسى شاقىرتتى. كونسۋل كوپەس پ. كرياجيەۆتى جىبەردى. وعان كىشكەنتاي ساندىقشانى اشىپ، پروكلاماتسيانى كورسەتتى. وندا ارنايى تاپسىرما ورىنداۋ ءۇشىن جىبەرىلگەندىگى تۋرالى ورىس تىلىندە جازىلعان قۇجات بولعان» ، - دەيدى.
جوعارى داعى اتى اتالعان ءامىرسانا - كوشپەلى ويراتتىڭ سوڭعى حانزاداسى. ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتانى ابىلايمەن قارىم- قاتىناستا بولعان. 1755 -جىلى ويرات حاندىعى تولىق جويىلعان تۇستا قاشىپ قازاق دالاسىنا كەلگەن، مۇندا دا تۇراق تاپپاي ، توبىل قالاسىنا بارىپ پانالاعان. 1757 -جىلى سوندا شەشەك اۋرۋىنان ولگەن. قىتايلار حانزادانىڭ ولگەنىنە سەنبەي، كوردەن دەنەسىن سۋىرىپ الىپ تۇرىپ كورگەن. ءامىرسانا كەتەرىندە: «مەن كۇندەردىڭ كۇنىندە كەلىپ، سەندەردى قىتايدىڭ باسقىنشىلىعىنان قۇتقارام »، - دەپتى- مىس. وسى اڭىزدى ايلاكەر جا-لاما جاقسى پايدالانعان. جەرگىلىكتى حالىق «ءامىرسانا نويان ءبىزدى ورىستان سولدات اكەلىپ ، قىتايلاردان قۇتقارادى» دەپ سەنگەن. «قىتايلارمەن قىرعي - قاباق كۇشەيگەن ساتتە جا-لامانىڭ پايدا بولۋى ءامىرسانا ءتىرىلىپ كەلگەندەي اسەر ەتتى» دەپ جازادى موڭعول تاريحشىلارى.
قىتايلاردىڭ قولىنان بوساعان جا-لاما ەشقايدا بۇرىلماي، تۋرا ءحۇرە قالاسىنا (ۋرگا) تارتقان. وسىندا بىرنەشە جىل تۇرعان. ايگىلى شىعىستانۋشى يۋ. ن. رەريح ءوز كۇندەلىگىندە: «قالماق دامبي- جانتساندى ءبىر كۇنى ورىس سولداتتارى تۇتقىنداپ، قياقتى (كياحتى) بەكىنىسىنە الىپ كەتتى»، - دەپتى. ءبىراق زالىم جا- لاما قياقتىعا بارعان كۇنى كەنەت جوعالىپ كەتكەن.
ارادا 10 -جىلدان كەيىن، 1900 -جىلى تيبەتكە ەكسپەديسيا ۇيىمداستىرعان پ. ك. كوزلوۆتىڭ وتريادمەن بىرگە لحاساعا بارعان. ەكسپەديتسيا باسشىسىنىڭ ۇكىمىمەن تاپسىرمالار ورىنداپ ءجۇرىپ، تاعى جوعالىپ كەتكەن. سودان 1911 -جىلى ساپ ەتىپ باتىس موڭعولياعا جەتىپ كەلگەن. كەلە سالىپ، قوبدا قالاسىن قىتايلاردان ازات ەتۋگە قاتىسقان. سوعىستا اسقان ەرلىك كورسەتىپ، بوعدا حاننىڭ جارلىعىمەن «قاھارلى قايتپاس نويان» اتاعىن العان.
ي. لوماكيننىڭ كىتابىندا قوبدا قالاسىن قىتايلاردان ازات ەتۋ بارىسىندا جا-لاما باستاعان موڭعول ساربازدارى 140 قىتايدى ءولتىردى، وزدەرىنەن 3 اق ادام شىعىن بولدى دە ءلىنىپ ءتى. سوعان قاراعاندا، جا- لاما ارنايى اسكەري دايىندىقتان وتكەن، سوعىس ونەرىنە ىسىلعان ادام ءتارىزدى. 1920 -جىلى موڭعول جەرىندە ايداۋدا بولعان ماجار اسكەرى يوزەف گەلەتتىڭ بايانداۋ حاتىندا «ول (جا- لامانى ايتادى - ب. ق) دزەرجينسكييدىڭ «چەرەزۆىچاين ايا كوميسسياسىنا» شەيىن كىرىپ ۇلگەرگەن ەدى» دەۋىنە قاراعاندا، رەسەيدىڭ كاسىبي بارلاۋشىسى بولعان دەيتىن دە كۇدىك بار.
دالەل رەتىندە ايتارىمىز: ورىس ارمياسىندا تۇتقىندا بولىپ، 1920- 1929 -جىلدارى سىرتقى موڭعوليادا جۇمىس ىستەگەن ۆەنگر وفيتسەرى يوزەف گەلەتتىڭ 1936 -جىلى «گولوۆا تاينستۆەننوگو مونگولا» اتتى لوندوندا باستىرعا ن كىتابىندا جا-لامانى اسكەري- بارلاۋ ىسىنە پەتەربورداعى ارنايى توپ دايىنداعانى تۋرالى دەرەك بار. بۇدان باسقا موڭعوليادا عىلىمي بارلاۋ جۇمىسىن جۇرگىزگەن پولياك فەرديناند وسسەندوۆسكيدىڭ «اڭدار، ادامدار جانە قۇدايلار» («زۆەري، ليۋدي ي بوگي») اتتى كىتابىندا جا-لامانى كوزبايلاۋشىلىق، سيقىرشىلىق قاسيەتتەردى تەرەڭ مەڭگەرگەن، ارنايى دايىندىقتان وتكەن ادام دەپ سيپاتتاپتى. ءارى مىناداي قىزىق فاكتىلەردى كەلتىرەدى. 1924 -جىلى ادام جىبەرىپ جا- لامانىڭ باسىن الدىرعان موڭعولدىڭ كوسەمى د. سۇحە- باتور ارادا اپتا وتپەي ءوزى دە بەلگىسىز جاعدايدا ءولىم قۇشتى. 1925 -جىلى حۇرەدەگى بوعدا حاننىڭ مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇرعان جا-لامانىڭ باسىن ۇرلاپ الىپ، پەتەربورعا جەتكىزگەن موڭعولتانۋشى- عالىم ۆ. ا. كازاكيەۆيچ 1937 -جىلى «حالىق جاۋى» رەتىندە اتىلىپ كەتتى. جا-لاما تۋرالى وتە كوپ مالىمەت جيناپ، «سۆياتوي بانديت» اتتى كىتاپ جازۋعا دايىندالىپ جۇرگەن جازۋشى ۆ. د. ياكيموۆ سوعىستىڭ العاشقى كۇنى وققا ۇشتى. 1938 -جىلى «زناميا» جۋرنالىنا جا-لاما جايلى «بۋددييسكيي موناح» اتتى كولەمدى اڭگىمە جازعان جازۋشى ب. لاپين دە سوعىستا قازا تاپقان دەيدى. قىسقاسىن ايتقاندا، جا-لامانى جامانداپ، عايبات ايتۋعا بولمايتىن قاسيەتتى ادام رەتىندە سۋرەتتەيدى.
ءبىراق بۇل پىكىرگە قوسىلمايتىندار دا بارشىلىق. اتاپ ايتقاندا، يۋ. ن. رەريح 1994 -جىلى سامارا قالاسىندا جارىق كورگەن «پو تروپام سرەدنيننوي ازي ي» اتتى ەڭبەگىندە: «جا- لامانىڭ بارلىق ءىس-ارەكەتى قاراقشىلىققا جاقىن بولدى. قاسىندا بىرگە جۇرگەن جولداسىن ءولتىرىپ، لحاساداعى درە- پۋنيا موناستىرىنان قاشىپ كەتكەن، تۋماسى قاراقشىلىققا بەيىم ادام» دەسە، اتاقتى ماتەرياليست عالىم پوزدنەيەۆ جا- لاماعا «زاماننىڭ الاياعى» دەپ جالعىز اۋىز سوزبەن باعا بەرگەن.
سول سياقتى، رەسەيدىڭ ساۋدا اگەنتى رەتىندە موڭعول يانىڭ باتىس ولكەسىندە كوپ جىل قىزمەت ىستەگەن شىعىستانۋشى- عالىم الەكسەي ۆاسيليەۆيچ بۋردۋكوۆ ءوزىنىڭ 1967 -جىلى ماسكەۋدە ورىس تىلىندە، 1987 -جىلى ۇلان- باتىردا موڭعول تىلىندە جارىق كورگەن «ۆ ستاروي ي نوۆوي مونگوليي» اتتى ەڭبەگىندە جا-لاما تۋرالى وتە كوپ مالىمەت كەلتىرىپتى.
وسى ا. ۆ. بۋردۋكوۆتىڭ ەستەلىگىندە: «مەنىڭ الدىمدا قوڭىرقاي ءتۇستى ، جاعاسىز لاما شاپانىن كيگەن ادام تۇردى. شاپانىنىڭ ىشىنە ورىس وفيسەرىنىڭ كيتەلىن كيىپ الىپتى. جاسى 40-45-تەر شاماسىندا. ەتجەڭدى، تولىقشا كەلگەن سەمىز ادام. دوڭگەلەك ءجۇزدى، بەت ءپىشىنى كەلىستى، سويلەگەندە ءسوزى مۇرنىنان مىڭقىلداپ شىعادى...»، - دەپ سۋرەتتەيدى ( 64-بەت).
قوبدا قالاسىن ازات ەتكەنەن كەيىن جا- لاما ويرات نوياندارىن ماڭىنا جيناپ، قالادان 60 شاقىرىم جەرگە جاڭادان قونىس تۇرعىزادى. ءاپ-ساتتە بايىپ شىعا كەلەدى. ولشەۋسىز التىن- كۇمىس جينايدى. جوعارىداعى ا. بۋردۋكوۆ: « ج العىز تۇيە ءمىنىپ كەلگەن ديۋانا لاما ەكى جىلدا ۇلكەن فەودالعا اينالىپ شىعا كەلدى» دەسە ( سوندا، 104 - بەت) ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى زاردىحان قينايات ۇلى 2001 -جىلى الماتىدا جارىق كورگەن «موڭعولياداعى قازاقتار» اتتى ەڭبەگىندە: «موڭعولياعا «ۇرەرگە ءيتى، سىعارعا ءبيتى جوق» كەلگەن جا-لاما ەكى جىلدىڭ ىشىندە قاراماعىندا 10 مىڭ ءتۇتىن، 500 تۇراقتى اسكەرى بار امىرشىگە اينالدى» دەيدى (89 - بەت) .
وسىلاي جىرىم- جىرىمى شىققان ويرات تۇقىمداستاردىڭ باسىن قوسقان جا-لاما كورشى وتىرعان قازاقتارعا اۋىز سالۋدى جوسپارلايدى. تاريحشى ز. قينايات ۇلى: «1912 -جىلى كۇزدە جا-لاما قۇرىلتاي وتكىزەدى. موڭعول مەن قىتاي شەكاراسىنان ارى- بەرى ءوتىپ، ەشكىمگە باعىنباي جۇرگەن قازاقتاردى باعىندىرۋ كەرەك دەگەن شەشىم قابىلدايدى» دەپ جازادى.
قازاقتار بولسا قاتتى قارسىلىق كورسەتەدى. قىس ىشىندە كەيبىر رۋلار اسۋداعى قاردى بۇزىپ، التاي بەتىنە اسادى. جا-لاما وزىنە باعىنباعان قاراقاس رۋىنىڭ باسشىسى اقىمبەكتى تىرىدەي سويعىزىپ، ونىڭ تەرىسىنە ءشوپ تىعىپ، قۇبىجىق كەيىپتە ۇزىن باقانعا مىنگىزىپ، شەرىكتەرىنە كوتەرتىپ الىپ جۇرەدى. بۇل وقيعا تۋرالى ش ۋ ا ر-دا جارىق كورگەن ءبىر كىتاپتا: «...جەندەتتەر قاراقاس رۋىنىڭ باسشىسى اقىمبەكتى تىرىدەي سويىپ، تەرىسىنە ءشوپ تىعىپ، ەلدىڭ زارەسىن الاتىن قۇبىجىق ەتىپ، الىپ ءجۇردى» دەيدى. («اباق كەرەي». ىلە حالىق باسپاسى، كۇيتىن، 1994 -جىل، 93-بەت).
ەكىنشى ءبىر دەرەكتە: «بىتەۋ سويىلعان ادامنىڭ تۇلۇبى دامبي- جانتساننىڭ قويماسىندا تۇرعانىن كوزىم كوردى. جا- لامادان «بۇل ادامنىڭ تۇل ۇبىن نە ىستەيسىڭ؟» دەپ سۇرادىم. ول «ءدىني راسىمدەر ورىنداۋعا قاجەت» دەدى. مەن مۇنداي نارسەنى ازىق- تۇلىكپەن بىرگە ساقتاۋعا بولمايتىندىعى جايىندا ەسكەرتتىم » ، - دەيدى ا. بۋردۋكوۆ. («ۆ ستاروي ي نوۆوي مونگوليي» . ۇب، 1987 -جىل، 112-بەت) .
قازاقتار دا قاراپ قالماعان . جا-لامانىڭ ايداۋىنداعى جۇرت «ورىكتى كول» دەگەن جەرگە كەلگەندە كوتەرىلىس شىعارعان. بۇل وقيعا جايلى تاعى دا ا. بۋردۋكوۆ: «دالاي حان قوشۋنى (اكىمشىلىك بىرلىك - ب. ق) جەرىندەگى «ورىكتى كول» ماڭىندا كيرگيزدار (قازاقتار) كوتەرىلىس جاسادى. ولار ءبىر تۇندە بۇرعىستاي وزەنى جاعاسىندا جاتقان شەرىكتەردى 33 نويانىمەن قوسا قىرىپ تاستاپ، رەسەيدىڭ جەرىنە ءوتىپ كەتتى» دەيدى. كەلەسى ءبىر دەرەكتە: «ورىكتى كول جاعاسى. ايلى ءتۇن، جۇرت شىرت ۇيقىدا. شىڭعىرىپ، شىرىلداعان وتە جايسىز داۋىستان ەل شوشىپ وياندى. جۇرت ۇدىرە شىعىپ قاراسا ، بوتاقارا شونجاي باتىر ءبىر شەرىكتى نايزامەن شانشىپ العان، ات ۇستىندە تىك كوتەرىپ تۇر. شىڭعىرعان سونىڭ داۋىسى ەكەن. وسىلاي كوتەرىلىس باستالدى»، - دەيدى. («موڭعولياداعى قازاق حالقى». ۇ ب، 2007 -جىل، 152-بەت).
ايتپاقشى، موڭعولدار قازاقتاردى ايداپ اكەتكەن سوڭ، قاسىنا بىرنەشە كازاك اتتى اسكەرىن ەرتىپ ا. بۋردۋكوۆ كوشتىڭ ارتىنان اتتانعان كورىنەدى. قانداي ماقساتپەن جولعا شىققانى بەلگىسىز. ولار كوشتى قۋىپ كەلە جاتىپ، قازاقتار قىرىپ كەتكەن موڭعول نوياندارىنىڭ جەمتىگىنىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. قولما-قول بۋردۋكوۆ سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الىپتى. بۇل سۋرەت جوعارىداعى ي. لوماكيننىڭ ارحيۆىندە ساقتالعان. قۋاڭ دالا، قىرىلعان قالماقتار، سۇرىقسىز بەينە، سۇمدىق كورىنىس...
وسى وقيعا جايىندا رەسەيدىڭ «دەن» اتتى گازەتىنە دۋما دەپۋتاتى نەكراسوۆ ماقالا جازىپ، جانساۋعالاپ ورىستىڭ جەرىنە كەلگەن قازاقتارعا قامقورلىق جاساۋ قاجەتتىگى جايلى ءۇن تاستاپتى. ماقالا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قولىنا تۇسكەن. قانداستارى تاپ بولعان قيىندىققا قايران احاڭنىڭ جانى كۇيزەلىپ، ەگىلە وتىرىپ 1913 -جىلى «قازاق» گازەتىنە «ورىستىڭ مەيىرمانشىلىعى» اتتى ماقالا جازىپتى.
سودان ءۇزىندى: «التاي تاۋىنىڭ موڭعول بەتىندەگى قازاقتار مەن موڭعول تورەلەرى اراسىندا ۇلكەن جانجال شىعىپ، 11 تورە ءولىپتى. مۇنان كەيىن موڭعولدار قازاققا قارسى اسكەر اتتاندىرىپتى. قازاقتار قورىققاننان 1000 ءۇي، 120 مىڭ مالىمەن ورىس قول استىنا قاشىپ تىعىلىپ، ورىس حۇكىمەتىنە ارىز بەرەدى، «ءبىزدى قول استىنا الساڭ» دەپ. قازاقتاردىڭ بۇل ارىزى پەتەربورعا جەتكەننەن كەيىن ارىزدارىن اياقسىز قالدىرىپ، وزدەرىن موڭعولعا قايتارۋعا بۇيرىق شىعارعان. قازاقتار ەركىمەن موڭعولعا قايتپايتىن بولعان سوڭ، ولاردى زورلىقپەن كوشىرۋگە اسكەر جىبەرگەن. وسى كۇنى موڭعول اسكەرى قازاقتاردىڭ قايتۋىن كۇتىپ وتىر. ولار الىپتە كەك الماقشى ءھام باسقا پاتشالىققا شىققانى ءۇشىن جازالاندىرماقشى. ەندى بيشارا قازاقتاردىڭ قانى توگىلمەي، مال- مۇلكى شابىلماي، قالاي امان قالار ەكەن؟ نەكراسوۆ ايتادى: موڭعول تورەلەرى بىزگە سونشا قىمبات پا، ولاردىڭ كەگىن قايتارۋ ءۇشىن بىرنەشە مىڭ قازاقتى قۇربان قىلارلىق؟» (ا. بايتۇرسىن ۇلى . اق جول . الماتى، «جالىن» باسپاسى ، 1991, 251-بەت).
احاڭ جانى كۇيزەلىپ، وسىلاي دەپتى. بۇل رەتتە تاريح ءۇشىن احاڭنىڭ پىكىرىنە ءسال- ءپال تۇزەتۋ ەنگىزگەن دۇرىس سياقتى. قازاقتاردىڭ قاشىپ ورىس جەرىنە بارعانى راس. ءبىراق موڭعولدار كەك الماققا قازاقتاردى قايتارىپ العان جوق. پەتەربوردىڭ نۇسقاۋىمەن بوعدا حاندى موڭعول ۇكىمەتى وزدەرىنىڭ باس قولباسشىسىن جىبەرىپ، كەشىرىم سۇراپ كوشىرىپ العان. ونىڭ ءبىرىنشى سەبەبى، قازاقتار كوشىپ كەتىپ، يەن قالعان باتىس ولكەگە قىتايلار كەلىپ قونىستانىپ الۋىنان قورىققان. ەكىنشىدەن، جا-لامانىڭ لاڭىن موڭعول ۇكىمەتى موينىنا المايدى، سول سەبەپتى قازاقتارمەن ەشقانداي ارازدىعى جوق. وسىنىڭ دالەلى رەتىندە بوسىپ كەتكەن قازاقتاردى قايتا قابىلدايدى.
وسى وقيعالاردان كەيىن جا- لامانىڭ ۇستىنەن جازىلعان شاعىم، ارىز پەتەربورعا جەتكەن. جازعان - رەسەي اسىپ بارعان قازاقتار. جوعار ى داعى نەكراسوۆتىڭ ماقالاسىنا قاراعاندا، بۇل ماسەلە دۋما دەپۋتاتتارى دەڭگەيىندە ءسوز بولعان. قازاقتان شىققان دەپۋتاتتار قاراپ قالماعان دەگەن پىكىردەمىز. ويتكەنى، «قازاق» گازەتىنە احاڭ ماقالا جازىپ عانا قويماعان سياقتى، دۋماداعى قازاق اعايىندارعا ايتقان، شارا قولدانۋىن وتىنگەن. ولار جا-لامانى ۇستاپ، رەسەيگە جەتكىزۋ ج ونىندە قاتاڭ تالاپ قويعان.
اقىرى، 1914 -جىلدىڭ قاڭتار ايىنىڭ 31 - كۇنى ۋلاسۋتايداعى ورىس كونسۋلدىعىنا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى تاراپىنان جا- لامانى ۇستاۋ تۋرالى تاپسىرما بەرىلگەن. وسى وقيعالاردىڭ باسى- قاسىندا بولعان ا. بۋردۋكوۆ: «دامبي-جانساندى تۇتقىنداۋ ىسىنە موڭعولدىڭ اكىمشىلىك ۇيىمدارىن قاتىستىرماي ، پەتەربوردان شىققان شەشىم بويىنشا، 1914 -جىلدىڭ 8 -اقپانى كۇنى كاپيتان بۋلاتوۆ باسقارعان 50 اتتى كازاك اسكەرلەرى دەرەۋ قولعا ءتۇسىردى» دەيدى.
بۇل الاياق قاراقشىنى اسكەرلەر بييسك، تومسك ارقىلى يركۋتسكىگە جەتكىزگەن. قالا ماڭىنداعى «سەنترال الەكساندروۆسك» اتتى جازالاۋ لاگەرىنە اپارىپ قاماعان. ءبىر قىزىعى ، زاتتى ايعاق رەتىندە قازاقتىڭ بىتەۋ تۇلۇبى جا-لامامەن بىرگە يركۋتسك قالاسىنا دەيىن بارعان. ونى سوتتاعاندا ءولى تۇلۇپ كۋا بولعان.
يركۋتسكىدە سوتتالعان دامبي- جانتسان ياكۋتياعا جىبەرىلەدى. 1916 -جىلى جازاسىن وتەۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ تۋعان جەرى استراحانعا جەر اۋدارىلادى. ءسويتىپ جۇرگەندە، قازان توڭكەرىسى باستالىپ كەتىپ، ايداۋدان قۇتىلادى. 1918 -جىلى قياقتى بەكىنىسى ارقىلى موڭعول ياعا وتەدى. ا. بۋردۋكوۆتىڭ ءوزىنىڭ دوسى ب. ۆلاد ي ميرتسوۆقا جازعان حاتىندا: «ول (جا- لامانى ايتادى - ب. ق) تاعى قاشىپ موڭعولياعا كەلدى. اقتىڭ وفيتسەرى بارون ۋنگەرن شاقىرىپ ەدى، بارمادى. باركول جاققا ءوتىپ كەتتى. گوبيداعى ەلدىڭ باسىن قوسىپ، اسكەر جيناپ جاتىر. ونى قىتاي قولداپ وتىر. كوزىن جويماسا بولمايتىن ءتۇرى بار»، - دەيدى.
اق ورىستىڭ وفيتسەرى رومان فەدوروۆيچ ۋنگەرن- شتەرنبەرگ 1918 -جىلى اسكەرىن باستاپ موڭعولياعا باسىپ كىرگەن سوڭ ، جا-لامانى وداقتاس بولۋعا شاقىرعانى راس. ءبىراق بۇل ۇسىنىستى جا- لاما ونشا قابىلداي قويماعان. سەبەبى، 1914 -جىلى جا- لاما تۇتقىنعا الىنعاندا بارلىق جيعان التىن- كۇمىس بۇيىمدارىن بوعدا حاننىڭ مەنشىگى رەتىندە حۇرەگە جەتكىزگەن. 1917 -جىلعى توڭكەرىستىڭ الاساپىرانىن پايدالانىپ، جا-لامانىڭ شەكارا بۇزىپ ، حۇرەگە كەلگەن ماقساتى - بوعدا حاننىڭ قولىندا ساقتاۋلى تۇرعان بۇرىنعى بايلىعىن اراشالاپ الماق نيەتتە بولعانى انىق. ءبىراق ول دۇنيە- مۇلىك ۋنگەرننىڭ قولىنا ءتۇسىپ كەتكەن. التىن- كۇمىسى ۋنگەرننىڭ وڭەشىنەن ءوتىپ كەتكەنىن سەزگەن جا-لاما الىسىراق كەتىپ، اسكەر جيناپ، اق پەن قىزىلدىڭ قاي جەڭگەنىن قاعىپ تاستاماق ويدا قىتاي شەگىنە اسىپ بارىپ بۇگىپ جاتۋعا ءماجبۇر بولعان.
ۋنگەرن بولسا، بارلىق التىن- كۇمىسىن 250 تۇيەگە ارتىپ، ءاربىرىنىڭ سالماعى 4 پۇت بولاتىن (1 پۇت - 16 كەلىگە تەڭ) 24 قوراپتى سەنىمدى ادامدارى ارقىلى رەسەيدىڭ شەكاراسىنا ن وتكىزىپ جىبەرگەن. بۇل بايلىقتى الىپ كەلە جاتقان كەرۋەن قىزىلداردىڭ قورشاۋىنا تاپ بولىپ، دۇنيە- مۇلىكتى تۇگەلدەي جەرگە كومىپ تاستاعان. وزدەرى قىزىلدار قولىنان قازا تاپقان.
ۋنگەرن جويىلىپ، سىرتقى موڭعوليا سوتسياليزمنىڭ جولىنا تۇسكەن 1921 -جىلى باتىس موڭعوليادا سوتسياليست ىك رەجيم ورناتاتىن ادام قاجەت بولدى. سول ساتتە كوم ي نتەرننىڭ ەسىنە اق پاتشانىڭ ايداۋىندا بولىپ، قورلىق كورگەن جا- لاما تۇسەدى. 1921 -جىلى 1 -مامىر كۇنى كومينتەرن وكىلى ب. شۋمياتسكي ماسكەۋگە تەلەگرامما جىبەرگەن. وندا «باتىس موڭعولياعا سوتسرەجيم ورناتۋ ءۇشىن تانىمال كوسەم جا- لامانى وزىمىزگە تارتۋ كەرەك» دەگەن.
بۇل شارت جا-لامانىڭ قۇلاعىنا دا جەتكەن كورىنەدى. ايلاكەر لاما وسىنداي مۇمكىندىكتى قالت جىبەرمەي: «جارايدى، مەن باتىس موڭعولياعا سوتسياليزمدى ءبىر كۇندە ورناتىپ بەرەيىن، ءبىراق سەندەر ۋنگەرن اسىرىپ اكەتكەن دۇنيە- مۇلكىمدى ينە-ءجىبىن قالدىرماي اكەلە قويىڭدار» دەيدى. سونىمەن، قىسقاسى، جا-لاما قىزىلدارمەن دە كەلىسپەي قالعان. بۇدان بىلاي جا- لامانىڭ كوزىن تەز قۇرتپاسا، تاعى ءبىر لاڭ تۋىپ كەلە جاتقانىن اڭعارعان كومينتەرن 1922 -جىلى 2 -قازان كۇنى حۇرەدە جيىن وتكىزىپ، اسكەري سوت جا- لامانى سىرتتاي ءولىم جازاسىنا بۇيىرىپ تاستاعان. ورىستاردىڭ ونداعى ماقساتى - قىزىلدارعا نارازى موڭعول شونجارلارى مەن لامالار جا-لاماعا قوسىلىپ كەتپەسىن دەگەن الدىن الۋ شاراسى سياقتى.
ارادا ەكى جىل وتكەن سوڭ ، 1924 -جىلى گ پ ۋ-دىڭ شەشىمىمەن جا-لامانىڭ كوزىن جويۋ ماقساتىندا جوعارىداعى قالماق حارتي كانۋكوۆ ۇلان-باتىرعا كەلىپ، وپەراتسيانى باسقارادى. لامانى ءولتىرتۋ ءۇشىن بايىرعى دوسى نانزاد باتىر مەن مەملەكەتتىك ىشكى كۇزەت قىزمەتكەرى دۋگەر بەيس باستاعان توپتى اتتاندىرادى. ولار بۇل جۇمىستىڭ قالاي ىسكە اسقانى تۋرالى جازۋشى م. ماعاۋين كوزبەن كورگەندەي ەتىپ تاپتىشتەپ جازعان.
جا-لاما ولگەن سوڭ ەل اراسىندا نەشە ءتۇرلى اڭىز تاراپ كەتەدى. جوعارىداعى يۋ. رەريح: «جا-لاما ولمەگەن ەكەن، ونى اق ارىستان كەلىپ قۇتقارىپتى دەگەن ءسوز تارادى» دەپ جازادى. سوندىقتان ايلاكەر لامانىڭ ولگەنى تۋرالى اقيقاتقا ەلدىڭ كوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن دامبي-جانسىننىڭ باسىن كەسىپ اكەلىپ، ۋلاسۋتايداعى بەكىنىستىڭ قاقپاسىنا بيىك باعانا ورناتىپ، سوعان ءىلىپ قويادى. ءبىر اپتادان سوڭ ارنايى فورمالين ەرتىندىسى قۇيىلعان ىدىسقا سالىپ «كەسىك باستى» حۇرەگە الىپ كەتەدى. ارتىنان بۇل باس پەتەربورعا جەتكىزىلگەن.
*** **
سونىمەن جازۋشى مۇحتار ماعاۋين جازعان «كەسىك باس» حيقاياسىنىڭ شىنايى تاريحى وسىنداي. «كەسىك باس» نەمەسە «كەسىلگەن باس» ءدال قازىر پەتەربورداعى ەرميتاجدا ساقتاۋلى تۇر. ساقتاۋ قۇجاتىنىڭ ءنومىرى - 3397. ەرميتاجداعى «كەسىك باستىڭ» سۋرەتى عايىپتان ءبىزدىڭ قولعا ءتيدى. باستىڭ بەت ءپىشىنى ونشا بۇلىنبەگەن. جۇزىندە كۇلكى نىشانى بار. جازۋشى م. ماعاۋينشە ايتساق: «بار بولمىسىن ءبۇتىن ساقتاعان، قورقىنىشتى، جيرەنىشتى كەسىك باس». («قىپشاق ارۋى». الماتى، «اتامۇرا» ، 2007, 252-بەت) .
ەندى ء«تىرى تۇلۇپ» حيكاياسىنا كەلسەك، تۇلۇپتىڭ اقى يەسى بەلگىلى. مارقۇم اقىمبەك اتامىز. جوعارىدا ايتتىق، ءتىرى تۇلۇپ جا- لامامەن بىرگە يركۋتسك قالاسىنا بارعان. ونى اپارعان - ورىس وفيتسەرى بۋلاتوۆ. ەندى جازۋشى ماعاۋيننىڭ سوزىنە جۇگىنەلىك: «جا-لاما قاستەرلەگەن ءتىرى تۇلۇپ - باقىتسىز قازاقتىڭ تىرىدەي سىپىرىلعان تەرىسى - قاندىرا يلەنگەن، بار كەيپىن ساقتاعان تۇلۇپ تاعدىرى ءسال وزگەشە قالىپتاستى. اۋەلدە جا- لامانىڭ قادامىن قىرىققان كاپيتان بۋلاتوۆتىڭ قولىنا تۇسكەن ەدى. قانىپەزەر قاراقشىنىڭ قىلمىستى ىستەرىنىڭ ءبىر ايعاعى رەتىندە وزىمەن بىرگە الا كەتەدى. انىعى - 18- بۇلعاق جىلى يركۋتسكىدە تۇرۋى. جانە چەحوسلوۆاك لەگيونىنىڭ اپەسەرى ۆاتسلاۆ كوپەتسكييمەن ەجەتتەس دوس بولۋى. الاس- كۇلەستەن سوڭ ەلىنە قايتقان چەح جىگىتى دوسى سىيعا تارتقان ءتىرى تۇلۇپتى وزىمەن بىرگە اكەتۋى. سول قالپى الدە قويما، الدە ساندىقتا سەكسەن جىل جاتقان. اقىرى بۇل تاراپتاعى قاۋىمدا ورىس وكتەمدىگىنەن ازاتقا جەتكەن سوڭ، دۇنيە كەڭەيگەن كەزدە، كوپەتسكييدىڭ الدە نەمەرەسى، الدە شوبەرەسى ءبىزدىڭ تۇلۇپتى چەح رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى پراگانىڭ قاق تورىندە تۇرعان ۇلتتىق مۋزەيگە تابىس ەتكەن. تاپ- تازا بۇلىنبەگەن، اسەم، ادەمى قالپىندا» دەپ جازادى. بۇعان ەشبىر الىپ-قوسارىمىز جوق. ءبىزدىڭ قولداعى دەرەكتەر دە وسىلاي دەيدى. ويتكەنى، جازۋشى بۇل دەرەكتى ءبىز سۋ ىشكەن باستاۋدان العان كورىنەدى.
وسىدان ەكى، الدە ءۇش جىل بۇرىن «ءتىرى تۇلۇپتىڭ» سۋرەتى چەحيانىڭ ءبىر جۋرنالىنا شىققانى تۋرالى ەستىگەن ەدىك. وسىدان كەيىن جازۋشى اعامىز ادەيىلەپ بارىپ «ءتىرى تۇلۇپتى» كوزىمەن كورگەن. ونى بىلاي دەپ سۋرەتتەپتى: « ارقادان باسقاسى تۇگەل ەكەن. ەكى قول، ەكى اياق، ون ساۋساق، ون باقاي تىرناعىمەن قوسا قاز- قالپىندا. ءسال- ءپال وسكەن تىعىز قارا شاش، دوڭگەلەك، جازىق ماڭداي. قياق مۇرت، ويماقتاي اۋىز. قۇلجا مويىن، كەڭ يىق، زور كەۋدە. كىندىگى بىتەۋ، بەلى بەرىك. ەرلىك، ەركەكتىك مۇشەسىنە دەيىن ءوز ورنىندا. ەڭ كەرەمەتى - كوزى اشىق. ءسال-ءپال كىلبيگەن، از-ماز تۇمانىتقان ۇلكەن قوڭىر كوز. اشۋ دا، ازاپ تا اڭدالمادى. جالىنىش تا، ۇرەي دە جوق. كىرپىك قاقپاستان، تىكە قاراپ تۇر. بايىپتى، باتىل» . (« قىپشاق ارۋى» . الماتى، «اتامۇرا» باسپاسى، 2007, 252-253 بەتتەر)
*** **
«كەسىك باس» اتالعان جا- لاما مەن «ءتىرى تۇلۇپ» قازاق اقىمبەكتىڭ تاعدىر- تالايى وسىلاي اياقتالعان. ءبىرىنىڭ باسى ەرميتاجدا تۇرسا، ەكىنشىسىنىڭ تۇلۇبى پراگا قالاسىنداعى ۇلتتىق مۋزەيدە. اقىمبەكتىڭ ۇرپاعى ءدال ءقازىر بار ەكەندىگىنە ەشبىر كۇمان جوق.
ءسوزدىڭ ءتۇيىنى: عالىم ز. قينايات ۇلىنىڭ پىكىرىنشە ، ا. بۋردۋكوۆ پەن دامبي-جانسان «سىبايلاس» بولعان. ەكەۋى دە ءوز دەڭگەيىندە تىڭشىلىق جۇمىستار اتقارعان. جا-لاما ورىستار ءۇشىن موڭعول يا دان قىتايدى قۋۋعا قاجەت بولسا، بۋردۋكوۆ موڭعول ءتىلىن جەتىك بىلگەندىكتەن حالىق اراسىنداعى ساياسي احۋال تۋرالى حابار بەرىپ تۇرعان.
1921 -جىلى موڭعوليادا توڭكەرىس ورناپ ، ەل سوتسياليزمنىڭ سوقپاعىنا تۇسكەننەن كەيىن جا-لامانىڭ ساياسي بۇلىنشىلىك ۇيىمداستىرۋ قىزمەتى دە اياقتالعان سىڭايلى. سول سەبەپتى قىتايمەن بايلانىس جاساماي تۇرعاندا تەزىرەك كوزىن جويىپ جىبەرگەن.
ال ءبىزدىڭ «ءتىرى تۇلۇپقا» اينالعان اقىمبەك اعامىز بولسا، وسى الاس- كۇلەس ساياساتتىڭ قۇربانى. اينالىپ كەلگەندە ، وسىنىڭ ءبارى «قىتاي ەلى موڭعولدى ءسىڭىرىپ كەتپەسىن» دەپ جاساعان ورىستاردىڭ ارەكەتى.
جالعاسى بار