بەكەن قايرات ۇلى. ۇمىس جامبى

بۇل كىتاپتا اۆتوردىڭ كەيىنگى جىلدارى جازىلعان ءتۇرلى تاقىرىپتاعى تارتىمدى دا تاعىلىمدى جۋرناليستىك تۋىندىلارى توپتاستىرىلعان. ىزەرلى ىزدەنىستەر پەن زەيىندى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى سانالاتىن شىعارمالاردا بۇرىن كوپشىلىككە بەيمالىم بولعان ءماندى ماعلۇماتتار مول ۇشىراسادى. اسىرەسە، شەتەل قازاقتارىنىڭ تاريحى مەن تاعدىر- تالايىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر، توسىن دۇنيەلەر كوپ.

ەل شەجىرەسى مەن ۇلت رۋحانياتىنا بەي- جاي قارامايتىن وقىرمانعا ارنالعان.

كەسىك باس ءھام ءتىرى تۇلۇپ حيكاياسى

جازۋشى مۇحتار ماعاۋين «كەسىك باس - ءتىرى تۇلۇپ» دەيتىن ءجۇز بەتتىك شاعىن حيكايات جازىپ، ونىسى 2007 -جىلى جارىق كوردى. حيكاياتتاعى وقيعا سورابى بىزگە جاقسى تانىس. ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقالى تالاي ەستىگەن دۇنيە. قارا شالدار ءتىسىن قايراپ- قايراپ سويلەيتىن. اڭگىمە قىزىپ كەتكەندە وڭ تىزەسىنىڭ استىندا تۇرعان قايىڭ ساپتى اق قامشىنى سۋىرىپ الىپ، ىسىلداتاتىن. سوڭىندا بۇرق ەتكىزىپ، قارا جەردىڭ قىرتىسىن ءبىر تارتادى. ىشتەگى شەردى، بويداعى كەكتى وسىلاي باساتىن. بۇل وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدار ىن ىڭ اياعى. بىزدەر تاڭقى تاناۋ، قارا باۋىر بالا ەدىك.. .

حيكاياتتاعى ءقايسىبىر ادەبي - كوركەم سۋرەتتەمەلەردى قىرناپ تاستاپ وقىساڭىز ، حاتتاپ- شوتتالعان تاريحي دەرەكتەردەن استە اۋىتقىمايدى ەكەن. جازىلۋ فورماسى دا توسىن. كوركەم ادەبيەتتىڭ وزەگىنە ساناسى سۇڭگىمەيتىن بەيعام ادام تۇسىنبەي دە قالۋى حاق.

ەندەشە حي ك ا يا تتىڭ باستى كەيىپكەرى - كەسىك باس كىم؟

ونىڭ تولىق اتى- ءجونى - دامبينجانتسان امۋرسانايەۆ. ماعاۋينشە - دامبي- جانتسان نەمەسە جا- لاما. ءبىز جازۋ بارىسىندا ماعاۋين نۇسقاسىن قولاي كوردىك. ويتكەنى، قازاقشا ەستۋگە جاتىق، تىلگە جەڭىل.

سونىمەن ، وتكەن عاسىردىڭ باسى ندا، ياكي 19 12-14 -جىلدارى موڭعوليانىڭ باتىس وڭىرىندە بوي كورسەتىپ ، جوڭعار- ويراتتىڭ ورتالىعى قوبدا قالاسىن قىتايلاردان ازات ەتۋگە اتسالىسقان، ارتىنان وسىنداعى قازاقتاردىڭ باسىنا قايعى اكەلگەن، تاعى ءبىر «اقتابان شۇبىرىندى» جاساعان، قوبدا قازاقتارى تاريحىندا «جالاما ايداعان» دەيتىن لاڭ تۋعىزعان بۇل ادام كىم؟

دامبي- جانتسان نەمەسە جا- لاما تۋرالى 1991 -جىلى موڭعوليالىق جاستار گازەتى «مونگولىن زالۋۋچۋۋد» («موڭعوليا جاستارى» ) باس ى لىمىندا «قالماق دامبي- جانتسان» اتتى كولەمدى ماقالا جارىق كورىپتى. ماقالا اۆتورى ، زەرتتەۋشى- جۋرناليست ز. لونجيدتىڭ جازۋىنا قاراعاندا ، جا- لاما 1862 -جىلى ەدىل بويىنداعى استراحان قالاسىندا تۋعان. ۇلتى - قالماق. ال 2007 -جىلى ۇلان- باتىردا شىققان «موڭعولياداعى قازاق حالقى» اتتى جيناقتا « 1860 -جىلى تۋىلعان » دە گەن دەرەك ۇشىراسادى (150 - بەت) . جاسىندا بۋددا ءىلىمىنىڭ لامايزم تارماعىن وقىپ، ءدىني ساۋاتىن اشقان. ودان كەيىن پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋل تەتىندە ءبىلىم العانى تۋرالى ايتىلادى. ارينە، بۇل دالەلدەۋدى قاجەت ەتەدى.

جا- لاما العاش رەت 1889 -جىلى موڭعولياعا كەلىپ، سول ەلدى تۇگەلدەي بيلەپ- توستەپ جاتقان قىتاي شەنەۋنىكتەرىنىڭ قولىنا تۇسەدى. تۇتقىندى ءۇلاسۋتايداعى ء(ماعاۋيننىڭ جازۋى بويىنشا الدىق، قازاقشا «تەرەكى» دەگەن ءسوز - ب. ق) ورتالىققا الىپ بارادى. تەرگەپ، تەكسەرەدى. تەرگەۋشىلەرگە «مەن رەسەي ازاماتىمىن، ۇلتىم - موڭعول، اتاقتى ءامىرسانانىڭ نەمەرەسى بولام، موڭعول حالقىنىڭ تاعدىر- تالايى ءۇشىن جارالعان جانمىن» دەيدى. ءارى قالاداعى ورىس كونسۋلدىعىنان ادام شاقىرتۋدى تالاپ ەتەدى. كونسۋل «بارىپ، جاعدايمەن تانىس» دەپ، كوپەس پ. ي. كرياجيەۆتى جىبەرەدى. ءدال وسى وقيعا جايلى ۋلان- ۇدە قالاسىندا 1994 ، 1998 -جىلدارى ەكى رەت جارىق كورگەن ي. ي. لوماكيننىڭ «گولوۆا دجا- لامى» اتتى كىتابىندا: ء«ۇلاسۋتايدا تەرگەۋدە وتىرعان لاما ورىس كونسۋلىنان كىسى شاقىرتتى. كونسۋل كوپەس پ. كرياجيەۆتى جىبەردى. وعان كىشكەنتاي ساندىقشانى اشىپ، پروكلاماتسيانى كورسەتتى. وندا ارنايى تاپسىرما ورىنداۋ ءۇشىن جىبەرىلگەندىگى تۋرالى ورىس تىلىندە جازىلعان قۇجات بولعان» ، - دەيدى.

جوعار ى داعى اتى اتالعان ءامىرسانا - كوشپەلى ويراتتىڭ سوڭعى حانزاداسى. ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتانى ابىلايمەن قارىم- قاتىن ا ستا بولعان. 1755 -جىلى ويرات حاندىعى تولىق جويىلعان تۇستا قاشىپ قازاق دالاسىنا كەلگەن، مۇندا دا تۇراق تاپپاي ، توب ىل قالاسىنا بارىپ پانالاعان. 1757 -جىلى سوندا شەشەك اۋرۋىنان ولگەن. قىتايلار حانزادانىڭ ولگەنىنە سەنبەي ، كوردەن دەنەسىن سۋىرىپ الىپ تۇرىپ كورگەن. ءامىرسانا كەتەرىندە : «مەن كۇندەردىڭ كۇنىندە كەلىپ، سەندەردى قىتايدىڭ باسقىنشىلىعىنان قۇتقارام » ، - دەپتى- مىس . وسى اڭىزدى ايل ا كەر جا- لاما جاقسى پايدالانعان. جەرگىلىكتى حالىق ء«امىرسانا نويان ءبىزدى ورىستان سولدات اكەلىپ ، قىتايلاردان قۇتقارادى» دەپ سەنگەن. « قىتايلارمەن قىرعي - قاباق كۇشەيگەن ساتتە جا- لامانىڭ پايدا بولۋى ءامىرسانا ءتىرىلىپ كەلگەندەي اسەر ەتتى » دەپ جازادى موڭعول تاريحشىلارى.

قىتايلاردىڭ قولىنان بوساعان جا- لاما ەشقايدا بۇرىلماي ، تۋرا ءحۇرە قالاسىنا (ۋرگا) تارتقان. وسىندا بىرنەشە جىل تۇرعان. ايگىلى شىعىستانۋشى يۋ. ن. رەريح ءوز كۇندەلىگىندە: «قالماق دامبي- جانتساندى ءبىر كۇنى ورىس سولداتتارى تۇتقىنداپ، قياقتى (كياحتى) بەكىنىسىنە الىپ كەتتى» ، - دەپتى. ءبىراق زالىم جا- لاما قياقتىعا بارعان كۇنى كەنەت جوعالىپ كەتكەن.

ارادا 10 -جىلدان كەيىن ، 1900 -جىلى تيبەتكە ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرعان پ. ك. كوزلوۆتىڭ وتريادمەن بىرگە لحاساعا بارعان. ەكسپەديتسيا باسشىسىنىڭ ۇكىمىمەن تاپسىرمالار ورىنداپ ءجۇرىپ، تاعى جوعالىپ كەتكەن. سودان 1911 -جىلى ساپ ەتىپ باتىس موڭعولياعا جەتىپ كەلگەن. كەلە سالىپ، قوبدا قالاسىن قىتايلاردان ازات ەتۋگە قاتىسقان. سوعىستا اسقان ەرلىك كورسەتىپ، بوعدا حاننىڭ جارلىعىمەن «قاھارلى قايتپاس نويان» اتاعىن العان.

ي. لوماكيننىڭ كىتابىندا قوبدا قالاسىن قىتايلاردان ازات ەتۋ بارىسىندا جا- لاما باستاعان موڭعول ساربازدارى 140 قىتايدى ءولتىردى، وزدەرىنەن 3-اق ادام شىعىن بولدى دە ءلىنىپ ءتى. سوعان قاراعاندا، جا- لاما ارنايى اسكەري دايىندىقتان وتكەن، سوعىس ونەرىنە ىسىلعان ادام ءتارىزدى. 1920 -جىلى موڭعول جەرىندە ايداۋدا بولعان ماجار اسكەرى يوزەف گەلەتتىڭ بايانداۋ حاتىندا «ول (جا- لامانى ايتادى - ب. ق) دزەرجينسكييدىڭ «چەرەزۆىچاين ايا كوميس س ياسىنا» شەيىن كىرىپ ۇلگەرگەن ەدى» دەۋىنە قاراعاندا، رەسەيدىڭ كاسىبي بارلاۋشىسى بولعان دەيتىن دە كۇدىك بار.

دالەل رەتىندە ايتارىمىز: ورىس ارمياسىندا تۇتقىندا بولىپ، 1920- 19 29 -جىلدارى سىرتقى موڭعوليادا جۇمىس ىستەگەن ۆەنگر وفيتسەرى يوزەف گەلەت ءتىڭ 1936 -جىلى «گولوۆا تاينستۆەننوگو مونگولا» اتتى لوندوندا باستىرعا ن كىتابىندا جا- لامانى اسكەري- بارلاۋ ىسىنە پەتەربورداعى ارنايى توپ دايىنداعانى تۋرالى دەرەك بار. بۇدان باسقا موڭعوليادا عىلىمي بارلاۋ جۇمىسىن جۇرگىزگەن پولياك فەرديناند وسسەندوۆسكييدىڭ «اڭدار، ادامدار جانە قۇدايلار» («زۆەري، ليۋدي ي بوگي» ) اتتى كىتابىندا جا- لامانى كوزبايلاۋشىلىق، سيقىرشىلىق قاسيەتتەردى تەرەڭ مەڭگەرگەن، ارنايى دايىندىقتان وتكەن ادام دەپ سيپاتتاپتى. ءارى مىناداي قىزىق فاكتىلەردى كەلتىرەدى. 1924 -جىلى ادام جىبەرىپ جا- لامانىڭ باسىن الدىرعان موڭعولدىڭ كوسەمى د. سۇحە- باتور ارادا اپتا وتپەي ءوزى دە بەلگىسىز جاعدايدا ءولىم قۇشتى. 1925 -جىلى حۇرەدەگى بوعدا حاننىڭ مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇرعان جا- لامانىڭ باسىن ۇرلاپ الىپ ، پەتەربورعا جەتكىزگەن موڭعولتانۋشى- عالىم ۆ. ا. كازاكيەۆيچ 1937 -جىلى «حالىق جاۋى» رەتىندە اتىلىپ كەتتى. جا- لاما تۋرالى وتە كوپ مالىمەت جيناپ، «سۆياتوي بانديت» اتتى كىتاپ جازۋعا دايىندالىپ جۇرگەن جازۋشى ۆ. د. ياكيموۆ سوعىستىڭ العاشقى كۇنى وققا ۇشتى. 1938 -جىلى «زناميا» جۋرنالىنا جا- لاما جايلى «بۋددييسكيي موناح» اتتى كولەمدى اڭگىمە جازعان جازۋشى ب. لاپين دە سوعىستا قازا تاپقان دەيدى. قىسقاسىن ايتقاندا، جا- لامانى جامانداپ، عايبات ايتۋعا بولمايتىن قاسيەتتى ادام رەتىندە سۋرەتتەيدى.

ءبىراق بۇل پىكىرگە قوسىلمايتىندار دا بارشىلىق. اتاپ ايتقاندا، يۋ. ن. رەريح 1994 -جىلى سامارا قالاسىندا جارىق كورگەن «پو تروپام سرەدنيننوي ازي ي » اتتى ەڭبەگىندە: «جا- لامانىڭ بارلىق ءىس- ارەكەتى قاراقشىلىققا جاقىن بولدى. قاسىندا بىرگە جۇرگەن جولداسىن ءولتىرىپ، لحاساداعى درە- پۋنيا موناستىرىنان قاشىپ كەتكەن، تۋماسى قاراقشىلىققا بەيىم ادام» دەسە، اتاقتى ماتەرياليست عالىم پوزدنەيەۆ جا- لاماعا «زاماننىڭ الاياعى» دەپ جالعىز اۋىز سوزبەن باعا بەرگەن.

سول سياقتى ، رەسەيدىڭ ساۋدا اگەنتى رەتىندە موڭعول يانىڭ باتىس ولكەسىندە كوپ جىل قىزمەت ىستەگەن شىعىستانۋشى- عالىم الەكسەي ۆاسيليەۆيچ بۋردۋكوۆ ءوزىنىڭ 1967 -جىلى ماسكەۋدە ورىس تىلىندە، 1987 -جىلى ۇلان- باتىردا موڭعول تىلىندە جارىق كورگەن «ۆ ستاروي ي نوۆوي مونگوليي» اتتى ەڭبەگىندە جا- لاما تۋرالى وتە كوپ مالىمەت كەلتىرىپتى.

وسى ا. ۆ. بۋردۋكوۆتىڭ ەستەلىگىندە: «مەنىڭ الدىمدا قوڭىرقاي ءتۇستى ، جاعاسىز لاما شاپانىن كيگەن ادام تۇردى. شاپانىنىڭ ىشىنە ورىس وفيتسەرىنىڭ كيتەلىن كيىپ الىپتى. جاسى 40-45-تەر شاماسىندا. ەتجەڭدى، تولىقشا كەلگەن سەمىز ادام. دوڭگەلەك ءجۇزدى، بەت ءپىشىنى كەلىستى، سويلەگەندە ءسوزى مۇرنىنان مىڭقىلداپ شىعادى.. .» ، - دەپ سۋرەتتەيدى ( 64-بەت) .

قوبدا قالاسىن ازات ەتكەنەن كەيىن جا- لاما ويرات نوياندارىن ماڭىنا جيناپ، قالادان 60 شاقىرىم جەرگە جاڭادان قونىس تۇرعىزادى. ءاپ- ساتتە بايىپ شىعا كەلەدى. ولشەۋسىز التىن- كۇمىس جينايدى. جوعارىداعى ا. بۋردۋكوۆ: « ج العىز تۇيە ءمىنىپ كەلگەن ديۋانا لاما ەكى جىلدا ۇلكەن فەودالعا اين ا لىپ شىعا كەلدى» دەسە ( سوندا، 104 - بەت) ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى زاردىحان قينايات ۇلى 2001 -جىلى الماتىدا جارىق كورگەن «موڭعولياداعى قازاقتار» اتتى ەڭبەگىندە: «موڭعولياعا «ۇرەرگە ءيتى، سىعارعا ءبيتى جوق» كەلگەن جا- لاما ەكى جىلدىڭ ىشىندە قار ا ماعىندا 10 مىڭ ءتۇتىن، 500 تۇراقتى اسكەرى بار امىرشىگە اينالدى» دەيدى (89 - بەت) .

وسىلاي جىرىم- جىرىمى شىققان ويرات تۇقىمداستاردىڭ باسىن قوسقان جا- لاما كورشى وتىرعان قازاقتارعا اۋىز سالۋدى جوسپارلايدى. تاريحشى ز. قينايات ۇلى: «1912 -جىلى كۇزدە جا- لاما قۇرىلتاي وتكىزەدى. موڭعول مەن قىتاي شەكاراسىنان ارى- بەرى ءوتىپ، ەشكىمگە باعىنباي جۇرگەن قازاقتاردى باعىندىرۋ كەرەك دەگەن شەشىم قابىلدايدى» دەپ جازادى.

قازاقتار بولسا قاتتى قارسىلىق كورسەتەدى. قىس ىشىندە كەيبىر رۋلار اسۋداعى قاردى بۇزىپ ، التاي بەتىنە اسادى. جا- لاما وزىنە باعىنباعان قاراقاس رۋىنىڭ باسشىسى اقىمبەكتى تىرىدەي سويعىزىپ، ونىڭ تەرىسىنە ءشوپ تىعىپ، قۇبىجىق كەيىپتە ۇزىن باقانعا مىنگىزىپ، شەرىكتەرىنە كوتەرتىپ الىپ جۇرەدى. بۇل وقيعا تۋرالى شۋار- دا جارىق كورگەن ءبىر كىتاپتا: «.. .جەندەتتەر قاراقاس رۋىنىڭ باسشىسى اقىمبەكتى تىرىدەي سويىپ، تەرىسىنە ءشوپ تىعىپ، ەلدىڭ زارەسىن الاتىن قۇبىجىق ەتىپ، الىپ ءجۇردى» دەيدى. («اباق كەرەي» . ىلە حالىق باسپاسى، كۇيتىن، 1994 -جىل، 93-بەت).

ەكىنشى ءبىر دەرەكتە: «بىتەۋ سويىلعان ادامنىڭ تۇلۇبى دامبي- جانتساننىڭ قويماسىندا تۇرعانىن كوزىم كوردى. جا- لامادان «بۇل ادامنىڭ تۇل ۇبىن نە ىستەيسىڭ؟ » دەپ سۇرادىم. ول « د ءىني راسىمدەر ورىنداۋعا قاجەت» دەدى. مەن مۇنداي نارسەنى ازىق- تۇلىكپەن بىرگە ساقتاۋعا بولمايتىندىعى جايىندا ەسكەرتتىم » ، - دەيدى ا. بۋردۋكوۆ. («ۆ ستاروي ي نوۆوي مونگوليي» . ۇب، 1987 -جىل، 112-بەت) .

قازاقتار دا قاراپ قالماعان . جا- لامانىڭ ايداۋىنداعى جۇرت «ورىكتى كول» دەگەن جەرگە كەلگەندە كوتەرىلىس شىعارعان. بۇل وقيعا جايلى تاعى دا ا. بۋردۋكوۆ: «دالاي حان قوشۋنى (اكىمشىلىك بىرلىك - ب. ق) جەرىندەگى «ورىكتى كول» ماڭىندا كيرگيزدار (قازاقتار) كوتەرىلىس جاسادى. ولار ءبىر تۇندە بۇرعىستاي وزەنى جاعاسىندا جاتقان شەرىكتەردى 33 نويانىمەن قوسا قىرىپ تاستاپ، رەسەيدىڭ جەرىنە ءوتىپ كەتتى» دەيدى. كەلەسى ءبىر دەرەكتە: «ورىكتى كول جاعاسى. ايلى ءتۇن، جۇرت شىرت ۇيقىدا. شىڭعىرىپ، شىرىلداعان وتە جايسىز داۋىستان ەل شوشىپ وياندى. جۇرت ۇدىرە شىعىپ قاراسا ، بوتاقارا شونجاي باتىر ءبىر شەرىكتى نايزامەن شان ش ىپ العان، ات ۇستىندە تىك كوتەرىپ تۇر. شىڭعىرعان سونىڭ داۋىسى ەكەن. وسىلاي كوتەرىلىس باستالدى» ، - دەيدى. («موڭعولياداعى قازاق حالقى» . ۇب، 2007 -جىل، 152-بەت) .

ايتپاقشى، موڭعولدار قازاقتاردى ايداپ اكەتكەن سوڭ ، قاسىنا بىرنەشە كازاك اتتى اسكەرىن ەرتىپ ا. بۋردۋكوۆ كوشتىڭ ارتىنان اتتانعان كورىنەدى. قانداي ماقساتپەن جولعا شىققانى بەلگىسىز. ولار كوشتى قۋىپ كەلە جاتىپ، قازاقتار قىرىپ كەتكەن موڭعول نوياندارىنىڭ جەمتىگىنىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. قولما- قول بۋردۋكوۆ سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الىپتى. بۇل سۋرەت جوعارىداعى ي. لوماكيننىڭ ارحيۆىندە ساقتالعان. قۋاڭ دالا، قىرىلعان قالماقتار، سۇرىقسىز بەينە، سۇمدىق كورىنىس.. .

وسى وقيعا جايىندا رەسەيدىڭ «دەن» اتتى گازەتىنە دۋما دەپۋتاتى نەكراسوۆ ماقالا جازىپ، جانساۋعالاپ ورىستىڭ جەرىنە كەلگەن قازاقتارعا قامقورلىق جاساۋ قاجەتتىگى جايلى ءۇن تاستاپتى. ماقالا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قولىنا تۇسكەن. قانداستارى تاپ بولعان قيىندىققا قايران احاڭنىڭ جانى كۇيزەلىپ، ەگىلە وتىرىپ 1913 -جىلى «قازاق» گازەتىنە «ورىستىڭ مەيىرمانشىلىعى» اتتى ماقالا جازىپتى.

سودان ءۇزىندى: «التاي تاۋىنىڭ موڭعول بەتىندەگى قازاقتار مەن موڭعول تورەلەرى اراسىندا ۇلكەن جانجال شىعىپ، 11 تورە ءولىپتى. مۇنان كەيىن موڭعولدار قازاققا قارسى اسكەر اتتاندىرىپتى. قازاقتار قورىققاننان 1000 ءۇي ، 120 مىڭ مالىمەن ورىس قول استىنا قاشىپ تىعىلىپ، ورىس حۇكىمەتىنە ارىز بەرەدى، « ءبىزدى قول استىنا الساڭ » دەپ. قازاقتاردىڭ بۇل ارىزى پەتەربورعا جەتكەننەن كەيىن ارىزدارىن اياقسىز قالدىرىپ، وزدەرىن موڭعولعا قايتارۋعا بۇيرىق شىعارعان. قازاقتار ەركىمەن موڭعولعا قايتپايتىن بولعان سوڭ، ولاردى زورلىقپەن كوشىرۋگە اسكەر جىبەرگەن. وسى كۇنى موڭعول اسكەرى قازاقتاردىڭ قايتۋىن كۇتىپ وتىر. ولار الىپتە كەك الماقشى ءھام باسقا پاتشالىققا شىققانى ءۇشىن جازالاندىرماقشى. ەندى بيشارا قازاقتاردىڭ قانى توگىلمەي، مال- مۇلكى شابىلماي، قالاي امان قالار ەكەن؟ نەكراسوۆ ايتادى: موڭعول تورەلەرى بىزگە سونشا قىمبات پا، ولاردىڭ كەگىن قايتارۋ ءۇشىن بىرنەشە مىڭ قازاقتى قۇربان قىلارلىق؟ » (ا. بايتۇرسىن ۇلى . اق جول . الماتى، «جالىن» باسپاسى ، 1991, 251-بەت) .

احاڭ جانى كۇيزەلىپ، وسىلاي دەپتى. بۇل رەتتە تاريح ءۇشىن احاڭنىڭ پىكىرىنە ءسال- ءپال تۇزەتۋ ەنگىزگەن دۇرىس سياقتى. قازاقتاردىڭ قاشىپ ورىس جەرىنە بارعانى راس. ءبىراق موڭعولدار كەك الماققا قازاقتاردى قايتارىپ العان جوق. پەتەربوردىڭ نۇسقاۋىمەن بوعدا حاندى موڭعول ۇكىمەتى وزدەرىنىڭ باس قولباسشىسىن جىبەرىپ، كەشىرىم سۇراپ كوشىرىپ العان. ونىڭ ءبىرىنشى سەبەبى، قازاقتار كوشىپ كەتىپ، يەن قالعان باتىس ولكەگە قىتايلار كەلىپ قونىستانىپ الۋىنان قورىققان. ەكىنشىدەن، جا- لامانىڭ لاڭىن موڭعول ۇكىمەتى موينىنا المايدى، سول سەبەپتى قازاقتارمەن ەشقانداي ارازدىعى جوق. وسىنىڭ دالەلى رەتىندە بوسىپ كەتكەن قازاقتاردى قايتا قابىلدايدى.

وسى وقيعالاردان كەيىن جا- لامانىڭ ۇستىنەن جازىلعان شاعىم، ارىز پەتەربورعا جەتكەن. جازعان - رەسەي اسىپ بارعان قازاقتار. جوعار ى داعى نەكراسوۆتىڭ ماقالاسىنا قاراعاندا، بۇل ماسەلە دۋما دەپۋتاتتارى دەڭگەيىندە ءسوز بولعان. قازاقتان شىققان دەپۋتاتتار قاراپ قالماعان دەگەن پىكىردەمىز. ويتكەنى، «قازاق» گازەتىنە احاڭ ماقالا جازىپ عانا قويماعان سياقتى، دۋماداعى قازاق اعايىندارعا ايتقان، شارا قولدانۋىن وتىنگەن. ولار جا- لامانى ۇستاپ، رەسەيگە جەتكىزۋ ج ونىندە قاتاڭ تالاپ قويعان.

اقىرى ، 1914 -جىلدىڭ قاڭتار ايىنىڭ 31 - ءى كۇنى ءۋلاسۋتايداعى ورىس كونسۋلدىعىنا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى تاراپىنان جا- لامانى ۇستاۋ تۋرالى تاپسىرما بەرىلگەن. وسى وقيعالاردىڭ باسى- قاسىندا بولعان ا. بۋردۋكوۆ: «دامبي- جانتساندى تۇتقىنداۋ ىسىنە موڭعولدىڭ اكىمشىلىك ۇيىمدارىن قاتىستىرماي ، پەتەربوردان شىققان شەشىم بويىنشا، 1914 -جىلدىڭ 8 اقپان ى كۇنى كاپيتان بۋلاتوۆ باسقارعان 50 اتتى كازاك اسكەرلەرى دەرەۋ قولعا ءتۇسىردى» دەيدى.

بۇل الاياق قاراقشىنى اسكەرلەر بييسك، تومسك ارقىلى يركۋتسك ءى گە جەتكىزگەن. قالا ماڭىنداعى «تسەنترال الەكساندروۆسك» اتتى جازالاۋ لاگەرىنە اپارىپ قاماعان. ءبىر قىزىعى ، زاتتى ايعاق رەتىندە قازاقتىڭ بىتەۋ تۇلۇبى جا- لامامەن بىرگە يركۋتسك قالاسىنا دەيىن بارعان. ونى سوتتاعاندا ءولى تۇلۇپ كۋا بولعان.

يركۋتسكىدە سوتتالعان دامبي- جانتسان ياكۋتياعا جىبەرىلەدى. 1916 -جىلى جازاسىن ءوت ە ۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ تۋعان جەرى استراحانعا جەر اۋدارىلادى. ءسويتىپ جۇرگەندە ، ق ازان توڭكەرىسى باستالىپ كەتىپ، ايداۋدان قۇتىلادى. 1918 -جىلى قياقتى بەكىنىسى ارقىلى موڭعول يا عا وتەدى. ا. بۋردۋكوۆتىڭ ءوزىنىڭ دوسى ب. ۆلاد ي ميرتسوۆقا جازعان حاتىندا: «ول (جا- لامانى ايتادى - ب. ق) تاعى قاشىپ موڭعولياعا كەلدى. اقتىڭ وفيتسەرى بارون ۋنگەرن شاقىرىپ ەدى ، بارمادى. باركول جاققا ءوتىپ كەتتى. گوبيداعى ەلدىڭ باسىن قوسىپ، اسكەر جيناپ جاتىر. ونى قىتاي قولداپ وتىر. كوزىن جويماسا بولمايتىن ءتۇرى بار» ، - دەيدى.

اق ورىستىڭ وفيتسەرى رومان فەدوروۆيچ ۋنگەرن- شتەرنبەرگ 1918 -جىلى اسكەرىن باستاپ موڭعولياعا باسىپ كىرگەن سوڭ ، جا- لامانى وداقتاس بولۋعا شاقىرعانى راس. ءبىراق بۇل ۇسىنىستى جا- لاما ونشا قابىلداي قويماعان. سەبەبى، 1914 -جىلى جا- لاما تۇتقىنعا الىنعاندا بارلىق جيعان التىن- كۇمىس بۇيىمدارىن بوعدا حاننىڭ مەنشىگى رەتىندە حۇرەگە جەتكىزگەن. 1917 -جىلعى توڭكەرىستىڭ الاساپىرانىن پايدالانىپ، جا- لامانىڭ شەكارا بۇزىپ ، حۇرەگە كەلگەن ماقساتى - بوعدا حاننىڭ قولىندا ساقتاۋلى تۇرعان بۇرىنعى بايلىعىن اراشالاپ الماق نيەتتە بولعانى انىق. ءبىراق ول دۇنيە- مۇلىك ۋنگەرننىڭ قولىنا ءتۇسىپ كەتكەن. التىن- كۇمىسى ۋنگەرننىڭ وڭەشىنەن ءوتىپ كەتكەنىن سەزگەن جا- لاما الىسىراق كەتىپ، اسكەر جيناپ، اق پەن قىزىلدىڭ قاي جەڭگەنىن قاعىپ تاستاماق ويدا قىتاي شەگىنە اسىپ بارىپ بۇگىپ جاتۋعا ءماجبۇر بولعان.

ۋنگەرن بولسا، بارلىق التىن- كۇمىسىن 250 تۇيەگە ارتىپ، ءاربىرىنىڭ سالماعى 4 پۇت بولاتىن (1 پۇت - 16 كەلىگە تەڭ) 24 قوراپتى سەنىمدى ادامدارى ارقىلى رەسەيدىڭ شەكاراسىنا ن وتكىزىپ جىبەرگەن. بۇل بايلىقتى الىپ كەلە جاتقان كەرۋەن قىزىلداردىڭ قورشاۋىنا تاپ بولىپ، دۇنيە- مۇلىكتى تۇگەلدەي جەرگە كومىپ تاستاعان. وزدەرى قىزىلدار قولىنان قازا تاپقان.

ۋنگەرن جويىلىپ، سىرتقى موڭعول يا ءسوتسياليزمنىڭ جولىنا تۇسكەن 1921 -جىلى باتىس موڭعوليادا سوتسياليست ىك رەجيم ورناتاتىن ادام قاجەت بولدى. سول ساتتە كوم ي نتەرننىڭ ەسىنە اق پاتشانىڭ ايداۋىندا بولىپ، قورلىق كورگەن جا- لاما تۇسەدى. 1921 -جىلى 1 مامىر كۇنى كوم ي نتەرن وكىلى ب. شۋمياتسكيي ماسكەۋگە تەلەگرامما جىبەرگەن. وندا «باتىس موڭعولياعا سوتسرەجيم ورناتۋ ءۇشىن تانىمال كوسەم جا- لامانى وزىمىزگە تارتۋ كەرەك» دەگەن.

بۇل شارت جا- لامانىڭ قۇلاعىنا دا جەتكەن كورىنەدى. ايلاكەر لاما وسىنداي مۇمكىندىكتى قالت جىبەرمەي: «جارايدى، مەن باتىس موڭعولياعا ءسوتسياليزمدى ءبىر كۇندە ورناتىپ بەرەيىن، ءبىراق سەندەر ۋنگەرن اسىرىپ اكەتكەن دۇنيە- مۇلكىمدى ينە- ءجىبىن قالدىرماي اكەلە قويىڭدار» دەيدى. سونىمەن، قىسقاسى، جا- لاما قىزىلدارمەن دە كەلىسپەي قالعان. بۇدان بىلاي جا- لامانىڭ كوزىن تەز قۇرتپاسا، تاعى ءبىر لاڭ تۋىپ كەلە جاتقانىن اڭعارعان كوم ي نتەرن 1922 -جىلى 2 قازان كۇنى حۇرەدە جيىن وتكىزىپ، اسكەري سوت جا- لامانى سىرتتاي ءولىم جازاسىنا بۇيىرىپ تاستاعان. ورىستاردىڭ ونداعى ماقساتى - قىزىلدارعا نارازى موڭعول شونجارلارى مەن لامالار جا- لاماعا قوسىلىپ كەتپەسىن دەگەن الدىن الۋ شاراسى سياقتى.

ارادا ەكى جىل وتكەن سوڭ ، 1924 -جىلى گپۋ- ءدىڭ شەشىمىمەن جا- لامانىڭ كوزىن جويۋ ماقساتىندا جوعارىداعى قالماق حارتي كانۋكوۆ ۇلان- باتىرعا كەلىپ، وپەراتسيانى باسقارادى. لامانى ءولتىرتۋ ءۇشىن بايىرعى دوسى نانزاد باتىر مەن مەملەكەتتىك ىشكى كۇزەت قىزمەتكەرى دۋگەر بەيس باستاعان توپتى اتتاندىرادى. ولار بۇل جۇمىستىڭ قالاي ىسكە اسقانى تۋرالى جازۋشى م. ماعاۋين كوزبەن كورگەندەي ەتىپ تاپتىشتەپ جازعان.

جا- لاما ولگەن سوڭ ەل اراسىندا نەشە ءتۇرلى اڭىز تاراپ كەتەدى. جوعارىداعى يۋ. رەريح: «جا- لاما ولمەگەن ەكەن، ونى اق ارىستان كەلىپ قۇتقارىپتى دەگەن ءسوز تارادى» دەپ جازادى. سوندىقتان ايلاكەر لامانىڭ ولگەنى تۋرالى اقي ق اتقا ەلدىڭ كوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن دامبي- جانتسىننىڭ باسىن كەسىپ اكەلىپ، ءۋلاسۋتايداعى بەكىنىستىڭ قاقپاسىنا بيىك باعانا ورناتىپ، سوعان ءىلىپ قويادى. ءبىر اپتادان سوڭ ارنايى فورمالين ەرتىندىسى قۇيىلعان ىدىسقا سالىپ «كەسىك باستى» حۇرەگە الىپ كەتەدى. ارتىنان بۇل باس پەتەربورعا جەتكىزىلگەن.

*** **

سونىمەن جازۋشى مۇحتار ماعاۋين جازعان «كەسىك باس» حيقاياسىنىڭ شىنايى تاريحى وسىنداي. «كەسىك باس» نەمەسە «كەسىلگەن باس» ءدال ءقازىر پەتەربورداعى ەرميتاجدا ساقتاۋلى تۇر. ساقتاۋ قۇجاتىنىڭ ءنومىرى - 3397. ەرميتاجداعى «كەسىك باستىڭ» سۋرەتى عايىپتان ءبىزدىڭ قولعا ءتيدى. باستىڭ بەت ءپىشىنى ونشا بۇلىنبەگەن. جۇزىندە كۇلكى نىشانى بار. جازۋشى م. ماعاۋينشە ايتساق: «بار بولمىسىن ءبۇتىن ساقتاعان، قورقىنىشتى، جيرەنىشتى كەسىك باس» . («قىپشاق ارۋى» . الماتى، «اتامۇرا» ، 2007, 252-بەت).

ەندى ء«تىرى تۇلۇپ» حيكاياسىنا كەلسەك، تۇلۇپتىڭ اقى يەسى بەلگىلى. مارقۇم اقىمبەك اتامىز. جوعارىدا ايتتىق، ءتىرى تۇلۇپ جا- لامامەن بىرگە يركۋتسك قالاسىنا بارعان. ونى اپارعان - ورىس وفيتسەرى بۋلاتوۆ. ەندى جازۋشى ماعاۋيننىڭ سوزىنە جۇگىنەلىك: «جا- لاما قاستەرلەگەن ءتىرى تۇلۇپ - باقىتسىز قازاقتىڭ تىرىدەي سىپىرىلعان تەرىسى - قاندىرا يلەنگەن، بار كەيپىن ساقتاعان تۇلۇپ تاعدىرى ءسال وزگەشە قالىپتاستى. اۋەلدە جا- لامانىڭ قادامىن قىرىققان كاپيتان بۋلاتوۆتىڭ قولىنا تۇسكەن ەدى. قانىپەزەر قاراقشىنىڭ قىلمىستى ىستەرىنىڭ ءبىر ايعاعى رەتىندە وزىمەن بىرگە الا كەتەدى. انىعى - 18^- ء^شى بۇلعاق جىلى يركۋتسكىدە تۇرۋى. جانە چەحوسلوۆاك لەگيونىنىڭ اپەسەرى ۆاتسلاۆ كوپەتسكييمەن ەجەتتەس دوس بولۋى. الاس- كۇلەستەن سوڭ ەلىنە قايتقان چەح جىگىتى دوسى سىيعا تارتقان ءتىرى تۇلۇپتى وزىمەن بىرگە اكەتۋى. سول قالپى الدە قويما، الدە ساندىقتا سەكسەن جىل جاتقان. اقىرى بۇل تاراپتاعى قاۋىم دا ورىس وكتەمدىگىنەن ازاتقا جەتكەن سوڭ، دۇنيە كەڭەيگەن كەزدە، كوپەتسكييدىڭ الدە نەمەرەسى، الدە شوبەرەسى ءبىزدىڭ تۇلۇپتى چەح رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى پراگانىڭ قاق تورىندە تۇرعان ۇلتتىق مۋزەيگە تابىس ەتكەن. تاپ- تازا بۇلىنبەگەن، اسەم، ادەمى قالپىندا» دەپ جازادى. بۇعان ەشبىر الىپ - قوسار ىمىز جوق. ءبىزدىڭ قولداعى دەرەكتەر دە وسىلاي دەيدى. ويتكەنى، جازۋشى بۇل دەرەكتى ءبىز سۋ ىشكەن باستاۋدان العان كورىنەدى.

وسىدان ەكى ، الدە ءۇش جىل بۇرىن ء«تىرى تۇلۇپتىڭ» سۋرەتى چەحيانىڭ ءبىر جۋرنالىنا شىققانى تۋرالى ەستىگەن ەدىك. وسىدان كەيىن جازۋشى اعامىز ادەيىلەپ بارىپ ء«تىرى تۇلۇپتى» كوزىمەن كورگەن. ونى بىلاي دەپ سۋرەتتەپتى: « ارقادان باسقاسى تۇگەل ەكەن. ەكى قول، ەكى اياق، ون ساۋساق، ون باقاي تىرناعىمەن قوسا قاز- قالپىندا. ءسال- ءپال وسكەن تىعىز قارا شاش، دوڭگەلەك، جازىق ماڭداي. قياق مۇرت، ويماقتاي اۋىز. قۇلجا مويىن، كەڭ يىق، زور كەۋدە. كىندىگى بىتەۋ، بەلى بەرىك. ەرلىك، ەركەكتىك مۇشەسىنە دەيىن ءوز ورنىندا. ەڭ كەرەمەتى - كوزى اشىق. ءسال- ءپال كىلبيگەن، از- ماز تۇمانىتقان ۇلكەن قوڭىر كوز. اشۋ دا، ازاپ تا اڭدالمادى. جالىنىش تا، ۇرەي دە جوق. كىرپىك قاقپاستان، تىكە قاراپ تۇر. بايىپتى، باتىل» . (« قىپشاق ارۋى» . الماتى، «اتامۇرا» باسپاسى، 2007, 252-253 بەتتەر)

*** **

«كەسىك باس» اتالعان جا- لاما مەن ء«تىرى تۇلۇپ» قازاق اقىمبەكتىڭ تاعدىر- تالايى وسىلاي اياقتالعان. ءبىرىنىڭ باسى ەرميتاجدا تۇرسا، ەكىنشىسىنىڭ تۇلۇبى پراگا قالاسىنداعى ۇلتتىق مۋزەيدە. اقىمبەكتىڭ ۇرپاعى ءدال ءقازىر بار ەكەندىگىنە ەشبىر كۇمان جوق.

ءسوزدىڭ ءتۇيىنى: عالىم ز. قينايات ۇلىنىڭ پىكىرىنشە ، ا. بۋردۋكوۆ پەن دامبي- جانتسان «سىبايلاس» بولعان. ەكەۋى دە ءوز دەڭگەيىندە تىڭشىلىق جۇمىستار اتقارعان. جا- لاما ورىستار ءۇشىن موڭعول يا دان قىتايدى قۋۋعا قاجەت بولسا، بۋردۋكوۆ موڭعول ءتىلىن جەتىك بىلگەندىكتەن حالىق اراسىنداعى ساياسي احۋال تۋرالى حابار بەرىپ تۇرعان.

1921 -جىلى موڭعوليادا توڭكەرىس ورناپ ، ەل ءسوتسياليزمنىڭ سوقپاعىنا تۇسكەننەن كەيىن جا- لامانىڭ ساياسي بۇلىنشىلىك ۇيىمداستىرۋ قىزمەتى دە اياقتالعان سىڭايلى. سول سەبەپتى قىتايمەن بايلانىس جاساماي تۇرعاندا تەزىرەك كوزىن جويىپ جىبەرگەن.

ال ءبىزدىڭ ء«تىرى تۇلۇپقا» اينالعان اقىمبەك اعامىز بولسا، وسى الاس- كۇلەس ساياساتتىڭ قۇربانى. اينالىپ كەلگەندە ، وسىنىڭ ءبارى «قىتاي ەلى موڭعولدى ءسىڭىرىپ كەتپەسىن» دەپ جاساعان ورىستاردىڭ ارەكەتى.

وليمپياداعا قاتىسقان تۇڭعىش قازاق قىزى

اتاجۇرتتى اڭساۋ نەمەسە الما اعاشى

كۇزدىڭ ميزام شۋاعى تارقاپ، قاراشانىڭ بوزقىراۋ ىزعارى ءسامبىتالدىڭ ساعاعىنا ىلىنگەن سۇرشۋاق كۇندەردىڭ ءبىرى- ءتىن. «استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن مارتەبەلى جيىن وتەدى، وعان عالامشاردىڭ سان تۇكپىر، ءار قيىرىندا جۇرگەن قازاقتار كەلەدى» دەگەن قۋانىشتى حاباردى قۇلاعىمىز شالدى.

قىسقاسى، ەلوردا تورىنە جينالعان قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا الدانىش رامازان دەيتىن 1964 -جىلى تۇڭعىش رەت توكيو وليمپياداسىنا قاتىسقان قازاقتىڭ قىزى بار ەكەنىن ەستىپ، ىزدەپ بارىپ جولىقتىق.

قارسى الدىمىزدا شاشاسىنا شاڭ جۇقپاعان جەلاياق بولدى- اۋ دەگەنگە كەلە قويمايتىن، الا قىستاي سۇرلەنىپ، توڭ مايى توق ىشەكتىڭ سىرتىنا تەۋىپ شىققان، كوكتەمدە قاتقاق جەلدىڭ وتىنە كەپتىرگەن تۋ بيەنىڭ كۇرەڭ قازىسى سياقتى سارىكىدىر بايبىشە تۇردى.

- ءسىز الدانىش رامازان قىزى بولارسىز؟

- يا، مەن الدانىشپىن - دەپ قىسقا قايىردى. ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ ءوزىن ۇلكەن اكتسەنتپەن ايتتى. ءبىز سەلك ەتتىك .. . ءومىرى قازاقتىڭ ءسوزىن اكتسەنتپەن ايتاتىن ادام كورمەگەندەي. اپامىزدىڭ بۇزاۋ تۇمسىعى تەرلەپ جۇرە بەردى. تۇسىنىكتى، تامىرىن باسىپ ، ءتاي- ءتايلاپ سويلەسپەسەك ، ءسۇرىنىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. ەپتەپ اڭگىمەگە تارتتىق:

- مەن قازاق ءومىرى مەن رۋحانياتىنان شالعايدا وسكەن اداممىن، - دەپ اڭگىمەسىن باستادى الدانىش اپاي . - باياعىدا ورىستار بەس جىل كۇنى- ءتۇنى سوعىسىپ، نەمىستەردى جەڭگەن 1945 -جىلى باي- ولكە ايماعىنىڭ ورتالىعى ولگەي قالاسىندا دۇنيەگە كەلىپپىن. قىرقىمنان شىقپاي تۇرعاندا كارى اكە- شەشەم ۇلان- باتىر قالاسىنا قونىس اۋدارعان ەكەن. جارىقتىقتار 70^- ء^شى جىلدارى اسارىن اساپ، جاسارىن جاساپ، اكەي 108 جاسىندا، انام 90 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. ءبىر كىندىكتەن جالعىزبىن.. .

اپامىز رامازان شالدىڭ جالى مەن قۇيرىعى، كوزىنىڭ اعى مەنەن قاراسى ەكەن. سول زاماندا (1945 -جىلدارى) ۇلان- باتىردا قازاقتىڭ ءوزى ساناۋلى. الدار كوسەنىڭ ساقالىنداي ءار بۇرىشتا ءبىر قاداۋ. الدانىش كوزىن تىرناپ اشقاندا كورگەنى - موڭعول، ەستىگەن ءسوزى - سولاردىڭ سۋدىر ءتىلى. ەندى ءقايتسىن!

قازاق ايتادى : «ادام تانىسقانشا، جىلقى كىسىنەسكەنشە» دەپ. راسىندا، سولاي سياقتى. جاڭا عانا ءبىر- بىرىمىزدەن ۇركەكتەپ وتىرعان قوس قازاق انتەك- تانتەك اڭگىمەمىز جاراسىپ، قۋتىڭداي قالدىق. جۋرناليس ت دەگەن اتىمىز بار ەمەس پە: «قازاقستانعا كەلسىن دەگەن شاقىرۋ بارعاندا قانداي سەزىمدە بولدىڭىز؟ » ، - دەپ، كوكەيدە جۇرەتىن ادەتتەگى سۇراقتى بۇرق ەتكىزدىك. سويتسەك، بايقاماي اتىپ، ءدال وندىققا تيگىزىپپىز. ەندى اپامىز ەلەڭ ەتتى. بۇزاۋ تۇمسىعىنان تاعى دا تەر ساۋلاپ قويا بەردى. تەرەڭ كۇرسىندى، كۇيبىڭدەپ كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتتى. بىردەمەنى ءبۇلدىرىپ الىپ، بەيكۇنا كەيىپكە ەنىپ كەتەتىن ءسابي سەكىلدى جىپىلىقتاي قالدىق.. .

- جازدىڭ ءۇش ايىندا مەكتەپ وقۋشىلارى دەمالاتىن لاگەردە تاربيەشى- ۇستاز مىندەتىن اتقارىپ، قىركۇيەكتىڭ ورتاسىندا ۇيىمە ءبىر- اق ورالدىم. الاڭسىز وتىر ەدىم، تەلەفون شاقىردى، تۇتقاسىن كوتەرسەم، سونداي ءبىر بيازى ءۇندى ايەل ادام «سالەمەتسىز بە، الدانىش اپاي؟ » دەيدى. ءبىز وتباسىندا موڭعول تىلىندە سويلەسەتىن «ناشار» اۋلەتتەنبىز. ۇلان- باتىرداعى ازعانا قازاقپەن ەشقانداي ارالاس- قۇرالاستىعىم دا جوق. تاپ- تازا قازاقتىڭ ءتىلىن ەستىپ تاڭ قالدىم. سويتسەم، ماعان حابارلاسىپ تۇرعان استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ قىزمەتكەرى قالامقاس دەگەن ءسىڭلىم ەكەن.

- قالامقاس نە دەدى؟

- « استانا قالاسىندا الەم قازاقتارى باس قوساتىن بولدى، سوعان ءسىزدى شاقىرىپ وتىرمىز » دەدى. ۇيدەگى اعايىڭ مەن ەرجەتكەن بالالارىم «مۇمكىن ەمەس، باياعىدا قازاق ساناتىنان سىزىلىپ، ىڭىرشاعى قيسايىپ، شوندانايى اينالىپ كەتكەن، اقساق كەمپىردى قازاقستان قايتەدى؟ » دەپ كەڭك- كەڭك كۇلدى. سول كۇنى تاڭ اتقانشا كوز ىلمەي وياۋ جاتتىم.. . وتكەن ءومىرىم ەلەسەتەدى. قارا جەردىڭ باۋىرىن شىر اينالدىرىپ، قىرتىسىنىڭ شاڭىن قاققان كۇندەرىم كولبەڭدەپ كوز الدىما كەلدى. بەۋ، دۇنيە- اي ، ساعىنىش دەگەن وسى ەكەن- اۋ. مىنا دۇنيەدە ءبىز بىلمەيتىن، وزگەرتۋ قولىمىزدان كەلمەيتىن ۇلى زاڭدىلىق بار. ماڭگىلىك باقىت جوق. سول سياقتى ماڭگىلىك ازاپ تا بولماق ەمەس. دۇنيە اققان سۋ سياقتى، وتەدى دە كەتەدى. جۇرەكتە تەك ساعىنىش عانا قالادى ەكەن. اباي اتامىز: «ولمەك ءۇشىن تۋعانسىڭ، ويلان ، شىراق!» دەپ قالاي ءدال باسىپ ايتقان. شۇكىر ، مەنى دە بىرەۋلەر ىزدەيتىن كۇن بار ەكەن- اۋ. موڭعولداعى قازاقتىڭ ىرگەسى سىڭگەن، مىنا تۇرعان باي- ولكە ايماعىندا مەنى بىلەتىن ءبىر ادام جوق، ايدالاداعى قازاقستان قايدان تاپتى؟ سانام ساققا جۇگىردى، ويىم ونعا ءبولىندى.

ۇمىتپاسام، 1968 -جىلى تاشكەنت قالاسىندا جەڭىل اتلەتيكادان ۇلكەن حالىقارالىق جارىس وتەتىن بولدى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ قۇراماسى نىڭ مۇشەلەرى يركۋتسك قالاسىنا كەلىپ، يركۋتسك- تاشكەنت پويىزىنا وتىردىق. پويىز الما- اتادا ء(وز ءسوزى بولعان سوڭ وزگەرتپەدىك - ب. ق. ) جارتى ساعات عانا ايالدادى. ەنتەلەپ تەرەزەگە تەلمىرەمىن. انادايدا الاتاۋ مۇنارتادى. العاش رەت الما- اتانىڭ الماسىن جەدىم. ءبىر قۇدايدان مەنىڭ تىلەۋىمدى تىلەپ، جاراتقانعا مىڭ مارتە جالبارىنىپ، ۇيدە قالعان اكەم مەن شەشەمە ارناپ ءبىر- ءبىر قىزىل الما وراپ الدىم. اكەم سول المانى جەمەدى. ساندىققا سالىپ التى جىل ساقتادى. ۇيگە كەلگەندەرگە «بۇل الما- اتانىڭ الماسى، قىزىم اكەلگەن» دەپ كورسەتەدى. قۇش ى رلانا ءبىر يىسكەپ ، ساندىققا قايتا توعىتادى. مۇمكىن ، بىرەۋلەر كۇلەتىن دە شىعار. اكەي سول المالاردى ابدەن شىرىگەن سوڭ ، وراۋلى تۇرعان اپپاق ماتاسىمەن بىرگە بۇرعىستاي بۇلاعىنىڭ باسىنا اپارىپ، ادام اياعى باسپايتىن جىقپىلدىڭ اراسىنا كومدى. ۇزاق وتىرىپ دۇعا وقىدى. ارتىندا تۇرعان ماعان قايىرىلىپ: « قىزىم، مىنا جەردى ۇمىتپا، ءبىر كۇندەرى وسىندا الاتاۋدىڭ الماسى وسەتىن بولادى» دەدى. ارادا كوپ جىل وتكەن سوڭ سول جەرگە راسىندا الما اعاشى ءوسىپ شىقتى.. .

اڭگىمە وسى مەجەگە جەتكەندە اپامىزدىڭ بۇزاۋ تۇمسىعى پىرسىلداي باستادى. قاراسام ، جىلاپ وتىر ەكەن. تىرلىكتىڭ قاتتىسى مەن ءتاتتىسىن كوپ كورگەن ادام عوي ەڭسەسىن تەز تىكتەدى. ورنىنان اۋىر قوزعالىپ، تەرەزەنىڭ الدىنا باردى. «دۋمان» قوناق ءۇيىنىڭ 17^- ء^شى قاباتىندا تۇرىپ، اسىقپاي استاناعا قاراپ شىقتى. تاعى دا اۋىر كۇرسىندى. اينالىپ كەلىپ قايتا وتىردى. ماناعىداي ەمەس ، كوڭىلى شات. اڭگىمەسىن ارى قاراي ساباقتادى:

- استانادان قالامقاس ءسىڭلىم حابارلاسقان كۇنى مەنەن ۇيقى قاشتى. ءار نارسەنى ويلاپ جاتىپ، تاڭعا جاقىن كوزىم ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن ، ءتۇس كوردىم. تۇسىمدە قاراڭعى مەن جارىقتىڭ اراسى، الا كولەڭكە قىزىل ءىڭىردىڭ كەزى ەكەن دەيمىن، باتىس جاقتان قاتتى داۋىل تۇرىپ، ەلدىڭ ءبارى دۇرلىگىپ ءجۇر. جاپىرىلعان جۇرت قاشا- قوراسىن قامداپ، بىرەۋلەر جەرگە قازىق قاعىپ ، تاعى بىردەمەلەرىن بايلاپ جاتقان سياقتى. بيىك ۇيلەر داۋىلعا تەڭسەلىپ، شىنار اعاشتاي ىرعالادى. اسپانعا قاراسام، قاپتاعان اق كوبەلەك سياقتى قالىقتاپ، سانسىز اقشا ۇشىپ ءجۇر. دۇنيەقور بەيباقتار قارا تەرگە ءتۇسىپ ، اسپانداعى اقشانى قۋادى- اي كەپ، ۇستاتپايدى ؛ بىرەۋلەر جەردە تۇرىپ قولىن سوزسا ، اقشا وزىنەن- ءوزى كەلىپ قونىپ جاتىر. ەل قاتارلى مەن دە قولىمدى سوزىپ ەدىم، قالىقتاپ كەلىپ قولىما اقشا قوندى. قاراسام ، اقشا ەمەس ، حات ەكەن. قازاقستاننان كەلىپتى دەيمىن. قۋانىشتان جارىلا جازداپ وياندىم.

ەرتەڭىندە استانا قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى قول قويعان شاقىرۋ حات كەلدى.

جاڭا رەكوردتار جەتەگىندە

حات قولىنا تيگەن الدانىش اپاي قۇستاي ۇشىپ مەملەكەتتىك سپورت كوميتەتىنىڭ باستىعىنا بارعان. ەسىك كوزىندە ۇيمەلەگەن ادامداردى ءتۇرىپ تاستاپ، اي- شاي جوق باسىپ كىرگەن. قولىنداعى ءبىر پاراق كوگەرشىن حاتتى كەڭ بايتاق «باستىق ۇستەلگە» لاقتىرىپ تاستاپ، ەكى اياعىن كوسىلىپ وتىرىپ قالعان. «قازاقستاننان حات كەلدى، مەنى شاقىرىپ جاتىر» . ءمان- جايدى تۇسىنگەن باستىق ء«سىزدى ءبىز كۇللى موڭعول ەلىنىڭ اتىنان وليمپياداعا قاتىسقان ءارى جەڭىل اتلەتيكادان «سپورت شەبەرى» اتانعان العاشقى ايەل دەپ جۇرسەك، الەمدەگى قازاق ءيىستى قاۋىمدا سىزدەن بۇرىن وليمپياداعا قاتىسقان ايەل زاتى جوق ەكەن» دەپتى. «ونى قايدان بىلەسىز؟ » . «بىزدەگى دەرەك سولاي» دەپ جىميعان كورىنەدى ۇلكەن باستىق.

قىسقاسى، اتاجۇرتىنا اتتانعان الدانىشتى ارىپتەستەرى شىعارىپ سالعان. اۋەجايدان اپپاق ۇشاققا وتىرىپ، بەيجىڭگە بەت العان. سەبەبى، ۇلان- باتىردان استاناعا توتە رەيس جوق. باعىتى: ۇلان- باتىر - بەيجىڭ - الماتى- استانا.. .

الىپ ۇشاق اسپانعا ءىلىنىپ قالعان سياقتى، ۇزدىكسىز ءدىرىل قاققان موتور ۇنىنەن باسقاسى تىپ- تىنىش. ۇشاققا وتىرعانعا دەيىن الابۇرتقان كوڭىلى ازداپ سايا تاپقانداي. كوز الدىنا وتكەن ءومىرى ەلەستەدى.. .

قالانىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقان №18 مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن العاش اتتاپ، قولىنا الىپپە ۇستاعانى كەشە عانا سياقتى. سودان بەرى دە جارتى عاسىر ءوتىپ كەتىپتى- اۋ. التىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەندە مەكتەپكە ءبىر ورىس، ءبىر موڭعول - ەكى اعاي كەلىپ سپورتقا بەيىمى بار بالالاردى تاڭدايدى. ولاردىڭ كوزى بىردەن الدانىشقا تۇسەدى. سۇڭعاق بويلى، قىپشا بەل، قىلتاسى تاۋ مارالىنىڭ ارتقى سيراعى ءتارىزدى ءسىڭىرلى قازاقتىڭ قىزىن كورگەندە يۆانوۆ باپكەردىڭ كوكشەگىر كوزىنە نۇر ويناپ شىعا كەلگەن. ارقادان قاعىپ تۇرىپ: «ەرتەڭ كەشكى ساعات بەستە ورتالىق سپورت سارايىنا كەلە قال، قالقام!» ، - دەپتى.

ەرتەڭىندە كۇللى قالادان جيىپ- تەرىپ اكەلگەن ءبىر قورا بالانى جالاڭاياق جارىستىرىپ قويا بەرەدى. الداكەڭ باسقالاردان وق بويى وزىپ كەلەدى. بۇل 1960 -جىلدىڭ كوكتەمى. جاسى جەتپىستى ەڭسەرگەن، قارت ريەۆوليۋتسيونەر، تالاي وتتىڭ وتىنە قاقتالىپ، تالاي سۋدىڭ مۇزىنا قارىلعان، تاجىريبەلى باپكەر يۆانوۆتىڭ جەكە باقىلاۋىندا وسىلاي كاسىبي جاتتىعۋدى باستايدى.

تۋرا توعىز ايدان كەيىن، 1961 -جىلى بۇكىلحالىقتىق سپارتاكيادا وتەتىن بولادى. سپارتاكيادانىڭ نە ەكەنىن سپورتتان حابارى بار ادامدار بىلەدى. قازاقشا ايتقاندا، اۋماقتىق دەڭگەيدەگى قۇرامالار اراسىندا وتەتىن وتە ۇلكەن جارىس. وليمپيادا سياقتى 3-4 -جىلدا ءبىر وتەدى. مارتەبەسى دە بيىك. تەك مىقتىلار عانا سايىساتىن وسىنداي ۇلى دۇبىرگە باپكەرلەر 16 جاسار قازاق قىزىن ۇكىلەپ جىبەرەدى. الداكەڭ 200 مەترگە جۇگىرىستەن ايەلدەر اراسىنداعى رەكور د تى بىت- شىت قىلادى. جاڭادان رەكورد جاسايدى: 25,6 سەكۋند ! بۇرىنعىسى 27,3 ەكەن.

اعىل- تەگىل قۋانىشقا كەنەلگەن يۆانوۆ باپكەر «رەكورد، رەكورد، رەكورد!!!» دەپ داۋرىگىپ، جالپاق الاڭدى اينالا شاۋىپتى. سونداعى ۇكىمەتتىڭ بەرگەن سىيلىعى ءبىر جاپىراق ماقتاۋ قاعاز بەن 30 توگروگ اقشا. قايتا ۇستازى ءبىر ۋىس شوكولاد ۇستاتىپتى. ونى ءتىسى جوق كارى اكەسى مەن شەشەسى مىلجالاپ ءبىر اي جەپتى.

ارادا تاعى ءبىر اي دوڭگەلەپ وتكەندە، بابى مەن باعى كەلىسكەن الدانىش 400 مەتردى 58,8 سەكۋند تە ، 800 مەتردى 2.20,7 سەكۋند تە جۇگىرىپ ءوتىپ، كۇللى رەكوردتاردىڭ ءبارىن جاڭارتىپ تاستايدى. بۇل - بۇرىن- سوڭدى بولماعان ەلەۋلى جەتىستىك. جوعار ى داعى 200 مەتر قاشىقتىقتا توقتاتقان رەكوردىن باسقالار ءۇش جىلدان كەيىن جاڭار ت ىپتى. 400 مەتردىڭ رەكوردىن 20 -جىلدان كەيىن ءوزىنىڭ ءتول شاكىرتى ارەڭ بۇزعان. 800 مەتردىڭ رەكوردى مۇرتى بۇزىلماي ءالى تۇر. سوعان قاراعاندا، ول جاقتا الدانىش سياقتى جەلاياق قىز ءالى تۋعان جوق.

« مەنىڭ قاسىرەتىم - ارتىمدا تۇياقتىنىڭ ءدۇبىرى بولمادى »

ءاپ- ساتتە اتاعى دۇركىرەپ شىعا كەلگەن جاس قىز: «جەڭىل اتلەتيكادان ايەلدەر اراسىنداعى تۇڭعىش سپورت شەبەرى مەن بولۋعا ءتيىسپىن!» ، - دەپ وزىنە- ءوزى سەرت قويادى. سودان جاتتىعۋ دا جاتتىعۋ.. . جەلمەن جارىسىپ تاعى ءبىر جىلدى ارتقا تاستايدى. كەلەسى 1962 -جىلى 8^- ء^شى كلاستى ءبىتىرىپ، قالاداعى مەديتسينالىق تەحنيكۋمعا ەمتيحان تاپسىرىپ، قابىلدانادى. كۇندىز ساباق، كەشكە جاتتىعۋ، تۇندە جۇمىس.. . سەبەبى، كارى اكە- شەشەسى زەينەتاقى المايدى. ولاردى اسىراۋ كەرەك. ارتىندا تىرەپ تۇرعان تۋىسى بولسا ءجون. جالعىز باسىن تاۋعا دا سوعىپ، تاسقا دا سوعىپ ءومىر ءسۇرۋى قاجەت.

- بىردە كۇنى بويى جاتتىعۋ جاساپ كەلىپ، تۇندە اۋرۋحاناعا كەزەكشىلىككە شىقتىم، - دەيدى الدانىش اپاي. - جاڭا تۋعان جاس نارەستەلەردى ەمدەپ- ساۋىقتىراتىن بولىمدە ىستەيمىن. ۇيقى- كۇلكى جوق ، تاڭ اتقانشا زىر جۇگىرەمىز. سابيلەردىڭ ءىش اۋرۋى ءورشىپ تۇرعان كەز. كوزدىڭ شىرىمىن دا الماي ، تاڭەرتەڭ ساباققا كەتە بەرەمىز. ءبىر كۇنى ساباققا شىعىپ بارا جاتىپ، اۋرۋحانانىڭ سىرتقى ەسىگىنىڭ الدىندا ءالىم قۇرىپ، شوكە ءتۇسىپ وتىردىم دا قالدىم. اياق- قولىم دىرىلدەپ جۇرە المايمىن. قاسىمداعى كۋرستاس قىزدار باسىمدى سۇيەپ تۇرعىزىپ الدى. وسى وقيعادان كەيىن باپكەرىم «وقۋدى توقتات، ءبىر جىلعا ۇلىقسات الىپ بەرەيىن، كەلەر جىلى جالعاستىراسىڭ، مۇنداي جاعدايدا ناتيجە شىعارا المايسىڭ!» دەدى.

ول زاماندا سپورتشىلاردى تىنىقتىراتىن ءدارى- دارمەك جوق. امالسىزدىڭ كۇنى دەگەندەي ، باپكەرى الدانىشقا اق قانتتى ۇنتاقتاپ، ەرىتىپ «گليۋكوزا» جاساپ بەرەدى. تۋرا جاتتىعۋ باستالماس بۇرىن ءبىر قاسىق قانت- گليۋكوزانى ءوز قولىمەن ىشكىزەدى.. .

شىن مانىندە 1961 -جىلدان 1971 -جىلعا دەيىن گى 10 -جىل ىشىندە الدانىشتىڭ الدىنا تۇسكەن ادام بالاسى بولماپتى. سپورت سۇيەر قاۋىم اپامىزدى «جەڭىل اتلەتيكانىڭ پاديشاسى » اتاندىرعان وسى تۇس. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى- اي ، قارسىلاس شاق كەلتىرمەگەن. « قايتسەم دە جەڭ ەم» دەپ سايلانىپ كەلگەن مىقتىلار الدانىش لىپ ەتكەندە ، 60-70 مەتر ارتتا قالىپ قويادى.

سودان كۇللى موڭعوليا الدانىشقا قارسىلاس تاپپاي قاتتى قينالىپتى. قارسىلاس بولماسا ، شىن جۇيرىكتىڭ ءوزى وسپەيدى. ارى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ اقىرى تۇك تاپپاعان سوڭ 400 جانە 800 مەترگە جۇگىرەتىن ۇلتتىق قۇراماداعى ەرلەردىڭ اراسىنا قوسىپ قويا بەرەدى. قاراسا، الداكەڭ باياعى جەلپ- جەلپ ەتىپ ءبىرىنشى كەلە جاتىر دەيدى. قىزدان جەڭىلىپ قالدىم دەپ، ءبىر جىگىت كەتيىن باسىنان ءۇش اينالدىرىپ لاقتىرىپ جىبەرىپتى. نامىسشىلىن قارامايسىز با. وسىندايدا قىزىق بولعان كورىنەدى.

بىردە جوعارى وقۋ ورىندارى اراسىندا ۋنيۆەرسيادا ءوتىپ، جارىساتىن ايەل زاتى تابىلماي ، تاعى دا ەر ادامدارمەن جارىستىرادى. وسى جارىستا 200 مەترگە جۇگىرىپ وتكەن ءوزىنىڭ بۇرىنعى رەكوردىن قايتادان جاڭارتادى. ەكى سەكۋندقا قىسقارتىپتى.

قىسقاسىن ايتقاندا، اتتەڭ ءبىر تۇمسىق تىستەسىپ جارىساتىن قارسىلاس بولعاندا عوي.. . ءبىراق تاعدىر دەگەن وسى. وعان وكپە ايتۋعا پەندە بالاسىنىڭ حاقىسى جوق. ءتاڭىر ايتتى، قۇل كوندى.

« مەنىڭ ءبىر عانا قارسىلاسىم بولدى » دەيدى الدانىش. ول - ءتىلى تىنىم تاپپاي سىرتىلداپ تۇراتىن سەكۋندولشەگىش. سوڭىندا ادام تاپپاي ، جانسىز سەكۋندولشەگىشپەنمەن جارىساتىن بولعان عوي.

«اتتەڭ، ارتىمدا مەنى وكشەلەپ كەلە جاتقان ادام بالاسىنىڭ تۇياق ءدۇبىرى مەن ەنتىككەن ىستىق دەمى ەستىلگەندە عوي، دۇنيەنى شىر اينالدىرار ەدىم.. .» . بۇل جاسى الپىستى القىمداپ قالعان، ىشىندە وكىنىش پەن شەردىڭ سارىسۋى تارقاماعان ادامنىڭ ءسوزى. ەكەۋمىز دە ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدىق. اڭگىمە جالعاسسىن دەپ لىپ ەتكىزىپ ورتاعا ءبىر سۇراق تاستادىم:

- الدانىش اپاي، سودان ءسىز 1964 -جىلى توكيو وليمپياداسىنا باراتىن بولدىڭىز.. .

- 1964 -جىلى توكيو قالاسىندا جازعى وليمپيادا ويىندارى وتەتىن بولدى. وعان الەمنىڭ 93 ەلىنەن 5140 سپورتشى قاتىسقانى بەلگىلى. ونىڭ 681^- ء^і ايەل زاتى. بۇل الەمدىك وليمپيادا تاريحىندا ازيا قۇرلىعىندا ءوتىپ وتىرعان تۇڭعىش دودا.

1963 -جىلى وسى وليمپياداعا موڭعول ەلىنىڭ سپورتشىلارى سپورتتىڭ بىرنەشە تۇرىنەن قاتىساتىن بولىپ شەشىلدى. وعان دەيىن قاتىساتىنى جايىندا ايتىلعان جوق. ءتورت جىل جۇيەلى تۇردە دايىندالاتىن وليمپيادالىق تسيكلگە ءبىز ءبىر جىل عانا دايىندالدىق. مەنى وليمپياداعا دايىنداۋ ءۇشىن كەڭەس ەلىنەن ارنايى باپكەر شاقىرىپ، سوعان جۇكتەدى. ءتورت جىلدىق تسيكلدى ءبىر جىلدا ورىنداپ شىعۋعا تۋرا كەلدى. جاتتىعۋ اسا اۋىر بولدى.

«پارتيا ، سەن مەنى بىلمەيدى ەكەنسىڭ ! »

1964 -جىل. دۇنيە ءجۇزى ەكى لاگەرگە ءبولىنىپ، ساياسات كۇيىپ تۇرعان زامان. سەنىڭ ءتۇر- ءتۇسىڭ قانداي، ساياسي ساۋاتىڭ بار ما، ەكى ورتادا وڭباعان كاپيتاليستەرگە كۇلكى بولىپ جۇرمەيسىڭ بە.. . پارتيا ءبارىن تەكسەرەدى. ول ەمەۋرىن بىلدىرمەسە، كۇنىڭ قاراڭ.

قىسقاسى ، و ليمپياداعا باراتىن سپورتشىلار د ى پارتيانىڭ ادامدارى كەلىپ تەكسەرەتىن بول ا دى. ءدال سول كەزدە الداكەڭنىڭ اياعى جاراقاتتانىپ، جون ارقاسىنا سۋىق ءتيىپ، ۇيىندە اۋىرىپ جاتادى. ۇيىنە جىلارمان بولىپ باپكەرى كەلەدى. شەگىركوز ورىستى كورگەن كەمپىر مەن شال: «جاتتىعۋىڭا بار ، قاراعىم، ورىس رەنجىپ كەتىپ، پالە بولىپ جۇرمەسىن، بۇلار دا بىزگە جالىنادى ەكەن- اۋ» ، - دەپ، جىمىڭ- جىمىڭ كۇلىپتى.

باپكەرى « ب ءىر اياعىڭ ساۋ ەكەن ، جاتتىعۋدى جالعاستىر » دەيدى. جاراقاتى بار اياعىن بايلاپ الىپ، ەكىنشى ساۋ اياقپەن سەكىرىپ، شورشىپ جاتتىعۋ جاسايدى. تەكسەرۋگە كەلگەن پارتيا ءبىر اياقپەن شورشىپ جۇرگەن قىزدى كورىپ: «مىنا ادامدى مۇگەدەكتەر جارىسىنا دايىنداپ جاتىرسىڭدار ما؟ » ، - دەپ، قالپاعىن قولىنا الىپ، كۇن سالىپ ۇزاق قاراعان. ودان كەيىن باپكەر ورىستى مازاقتاپ قارق- قارق كۇلگەن. پارتيا ءشانتيىپ تۇرىپ ، «سىزدەر كوممۋنيزمگە ءبىر اياقپەن وتەسىزدەر مە، قالاي ؟ .. » دەپ تاعى ءبىر دۇركىن سەلكىلدەپ كۇلىپ العان. باپكەرى ايتىپتى: ء«بىر اپتا ۋاقىت بەرىڭىز!» . پارتيا مازاقتاعانداي بولىپ ، «ەكى اپتا الىڭىز» دەيدى.

وسىلاي ءبىر اپتا وتەدى. ورتالىق پارتيا كوميتەتىنەن ادامدار كەلىپ، سوڭعى رەت ىرىكتەۋ وتكىزەتىن بولادى. الدانىش بولسا: «جۇيەلى جاتتىعۋدى ءبىر اپتا ءۇزىپ الدىم، وسىمەن ءتامام بولعان شىعارمىن» دەپ ءۇمىتىن ۇزە باستايدى. باپكەرى «ۋ ايىمداما ، ءبارى جاقسى بولادى » دەگەن ءى نەن جازبايدى. ءتىپتى ، بۇرىنعىداي ەمەس قاباعى اشىلىپ، ءماز- ءمايرام. بۇل كىسىنىڭ ومىرلىك ۇستانىمى - «ەرتەڭگە قالدىرايىق» دەيتىن ءسوزدى جەك كورەدى ەكەن. « سەندەردى قۇرتاتىن - وسى ءسوز » دەيدى. جاتتىعۋدان ءبىر مينۋت كەشىكسەڭ ، اقىرزامان ورنادى دەي بەرىڭىز.

تۇستەن كەيىن پارتيا كەلىپ: « ا نا قىزدى جۇگىرتى ڭ دەر، اۋسەلەسىن بايقايىق» ، - دەپتى. ورتالىق پارتبيۋرونىڭ كوز الدىندا - كۇللى ىعاي مەن سىعايلار باقىرايىپ قاراپ تۇر. الدانىش كەر مارالداي بىلق- سىلق ءساندى جۇرىسپەن اياعىن ارشىنداي تاستاپ، 800 مەترگە بارىپ تۇرادى. قىزىل جالاۋ جالپ ەتتى، جاس قىز زىمىراپ جولعا شىقتى. قانات بايلاعان قۇستاي ۇشىپ كەلەدى : « ج امانداتقىر پارتيا ، سەن مەنى بىلمەيدى ەكەنسىڭ ! » . نامىس نايزاعايى ساناسىن ءبىر ءتىلىپ ءوتتى. كوز الدىندا جايدىڭ وتى وينادى. وقتاي اتىلىپ، كومبەدەن ءوتتى. رەكورد!!! وسىلاي پارتيانىڭ كوز الدىندا 800 مەترگە جۇگىرۋدەن ايەلدەر اراسىندا جاڭا ناتيجە دۇنيەگە كەلدى. ۋاقىتى - 2.10,07. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەشكىم بۇزا الماي، اڭىزعا اينالعان رەكورد وسىلاي دۇنيەگە كەلگەن. جارتى عاسىر بولدى ءالى مىزعىماي تۇر.

«اتتەڭ، مەن زامانىمنان وزىپ تۋدىم، قازىرگىدەي عىلىم- ءبىلىم جەتىلگەن، بيوتەحنولوگيا ىسكە قوسىلعان ۋاقىتتا تۋعاندا عوي، دۇنيەنى شىر اينالدىرار ەدىم.. .» . بۇل دا سول - بارىن سارقىپ بەرە الماعان، ءبىر وكىنىشى ىشىندە كەتكەن ادامنىڭ ءسوزى. وسىلاي دەدى دە، اپامىز جانارىمەن جەر شۇقىپ ءۇنسىز قالدى. ءبىز پاقىر ۇنسىزدىكتى بۇزىپ تاعى ءبىر سۇراق قويدىق:

- ءبىر اپتا جاتتىعۋدى ءۇزىپ تاستا پ، باسقالار باسى ڭىزدان باق تايدى دەپ ماسايراپ تۇرعاندا ، قالايشا رەكورد جاساپ جىبەردىڭىز؟

- ەگەردە مەن اياعىمنان جاراقات الىپ ، ءبىر اپتا دەم الماعان جاعدايدا رەكورد جاڭارتا الماس ەدىم. ءبىر اپتادا كۇش جيناپ ۇلگەرگەن سياقتىمىن. ەكىنشىدەن، تۇلا بويىمدا نامىس وتى وياندى. اسا ءبىر قۇشتارلىق پايدا بولدى. ورتالىق پارتبيۋرودان كەلىپ تاماشالاپ تۇرعان ادامداردىڭ ءبىرى: «ويباي- اۋ، مىنا قىزدىڭ بەلى ءۇزىلىپ كەتپەي نەعىپ تۇر» ، - دەپ تاڭ- تاماشا بولىپ جاتتى. سوعان قاراعاندا، دەنە مۇشەم سىمعا تارتقانداي جىڭىشكە بولدىم- اۋ دەيمىن.

«سسسر» دەگەندى جۇلىپ تاستاپ، «منر» دەپ جازىپ الدىق »

توكيودا وتەتىن جازعى سپورت ويىندارىنا قاتىساتىن موڭعوليا قۇراماسى 1964 -جىلدىڭ 17 قىركۇيەگىندە ۇلان- باتىردان اتتانباق بولادى. بارلىعى - 45 سپورتشى. جاپونياعا بارۋ ءۇشىن قىتاي ەلىنىڭ تەرريتورياسىن باسىپ وتۋگە تۋرا كەلەدى. ول تۇستا قىتاي ەلى موڭعولداردى جەكە مەملەكەت رەتىندە مويىنداماعان زامان. «سەندەرگە نە جوق، ارى جۇرىڭدەر!» دەپ زەكىپ تاستايدى. ونىڭ بەر جاعىندا قىتاي ەلى مەن موڭعولداردىڭ «اعاسى» - كەڭەس وداعى اراسىندا قىرعيقاباق تىق بار . ءبىرىن- ءبىرى ءيتتىڭ ەتىندەي جەك كورەدى.

سودان ۇكىمەت باسىنداعى ادامدار اقىلداسا جاتىپ، « ولاي بولسا ، كەڭەس وداعىنىڭ ۇلتتىق قۇراماسىمەن قولتىقتاسىپ بىرگە بارايىق » دەپ شەشىم قابىلدايدى. وسىلاي دەپ جاپوندارعا ايتىپ قويادى. ەرتەڭىندە جاپونيا جاعىنان نوتا كەلىپ تۇر: «موڭعوليا سپورتشىلارىن كەڭەس ەلىنىڭ قۇراماسىمەن بىرگە قابىلدامايمىز. سەندەردى جەكە شاڭىراق كوتەرگەن تاۋەلسىز مەملەكەت ەسەبىندە جەكە دارا قابىلدايتىن بولامىز» .

ءسويتىپ ، ساياسي احۋال دوڭگەلەنىپ، تۇراق تاپپاي تۇرعان سوڭعى كۇندەردىڭ بىرىندە و ليمپياداعا اتتاناتىن بارلىق سپورتشىلاردى ورتالىق كوميتەت جيناپ الىپ ، شىڭعىس حاننىڭ ءومىرى مەن تاريحى، اسكەري قولباسشىلىق دارىنى، الەم تاريحىنداعى ورنى، ول تۋرالى شەتەلدەردە جازىلعان تۋىندىلار جايلى كۇندىز- ءتۇنى ءدارىس وقيدى. شىڭعىستى ماقتاپ- ماداقتاۋعا ت ىي ىم سالىنعان زامان. ونىڭ سىرىن ارتىنان ايتامىز.

«جوقتىق جومارتتىڭ قولىن بايلايدى» دەگەندەي، ەندى- ەندى ەسىن جيىپ كەلە جاتقان موڭعول ەلى اپىل- عۇپىل و ليمپياداعا دايىندالعان ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ۇلتتىق قۇر ا ماسىنا ارنايى كيىم دە تىكتىرىپ ۇلگەرمەگەن. قىسقاسى ، كيىپ شىعاتىن كيىم جوق. سودان قايت ءسىن، - كەڭەس وداعىنىڭ ۇلتتىق قۇراماسى كيىپ باراتىن سپورتتىق كوستيۋمدەرىن ساتىپ الىپ، جاعاسى مەن جەڭىن جۇلىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا موڭعولدىڭ ۇلتتىق ناقىش، بەلگىسى بار جاعا- جەڭ تىگىپ، ارقاسىنداعى «سسسر» دەگەن جازۋدىڭ ورنىنا «منر» دەپ جاپسىرىپ الىپ، قۇلدىراڭداپ شىعا كەلەدى. ودان باسقا ۇكىمەت تاراپىنان قىزدارعا ارناپ، اق ماتادان گۇلدى شاپان تىگىپ بەردى.

جوقتان بار جاساپ، جاماپ- جاسقاپ كيىنىپ العان سپورتشىلار جۇك تاسىمالداۋعا ارنالعان ۇشاققا وتىرىپ، يركۋتسك قالاسىنا كەلدى. سول جەردە ازعانا ايالداپ، ورىستىڭ كەلەسى ءبىر ۇشاعىن جالداپ ءمىنىپ ، حاباروۆسك قالاسىنا تابان تىرەدى. بۇل جەردەن پويىزعا وتىرىپ، ناحودسك پورتىنا باردى. ناحودسكىدەن ورىستىڭ جولاۋشى تاسىمالدايتىن كەمەسىنە وتىردى. كەمەنىڭ ۇستىندە ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ءجۇردى. ەشقانداي قيمىل، قوزعالىس جوق.

«اتتەڭ، جولدىڭ قيىندىعىنان بولىپ، ءبىر اپتا جاتتىعۋ كەستەسىن جوعالتىم، ايتپەگەندە، قولا مەدالدىڭ شەتىن تىستەپ جىعىلاتىنداي شامام بولدى» . بۇل دا - سول وزەكتى ورتەگەن بايىرعى وكىنىشتىڭ ءبىر شەرى- داعى. وسىنى ايتىپ ، اپاي تاعى دا ءۇنسىز قالدى. رەتى كەلىپ تۇرعان سۇراقتى لىق ەتكىزدىك:

- جاپونيا سىزدەردى قالاي قارسى الدى؟

- ەرەكشە قۇرمەتپەن قارسى الدى. اتتاناردان بۇرىن شىڭعىس حان تۋرالى نە سەبەپتى وقىتىپ- توقىتقانىن مۇندا كەلىپ بىلدىك. ءبىزدى شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى دەپ تان ي دى ەكەن . بارلىق گازەت- جۋرنالدار سولاي دەپ جازىپ قويىپتى. تابانىمىز قارا جەرگە قالاي ءتيدى، كۇتىپ تۇرعان جاعاداعى حالىق «شىڭعىس حان، تەمۇجين، قۇبىلاي» دەپ ۇران سالىپ قويا بەردى. سويتسەك، جاپونيادا ىشكى موڭعوليادان بارعان موڭعولدار وتە كوپ تۇرادى ەكەن. سولار تايلى- تۇياعى قالماي كەلىپتى. تاپ- تازا موڭعول تىلىندە سويلەسەدى. ءارى شەتەلدىك جۋرناليستەرگە اۋدارما جاساپ بەرەدى. ولاردىڭ سۇرايتىنى تەك شىڭعىس حان جايىندا. وقىپ العان دۇنيەلەرىمىزدى سارناپ ايتىپ بەرەمىز.

«ج ارىس جولىنا شىققان ىم دا ، قوسانوۆ اعاي قول بۇلعاپ تۇردى »

1964 -جىلى 10 قازان كۇنى جازعى توكيو وليمپياداسىنىڭ اشىلۋ سالتاناتى ءوتتى. قاتىسقان بارلىق سپورتشىلاردىڭ سانىنا سايكەس اسپانعا مىڭداعان اپپاق كوگەرشىن ۇشىرىلدى. بۇل - بەيبىتشىلىكتىڭ بەلگىسى. وليمپيادا الاۋىن 1945 -جىلى ناگاساكي، حيروسيما قالالارىنا اتوم بومباسى تۇسكەننەن كەيىن العاشقى دۇنيەگە كەلگەن بالا يوسينوري ساككا دەيتىن 19 جاستاعى ازامات جاققانى ءمالىم. ءبىر قىزىعى ، وسى ستۋدەنت جىگىت پ ەن ءبىزدىڭ الدانىش اپايىمىز ەكەۋى تۇيدەي قۇرداس بولىپ شىعىپتى. كادىمگىدەي كەزدەسىپ، امانداسىپ، تانىسقان ەكەن.

الدانىشتار ورنالاسقان قوناق ءۇي مەن جاتتىعاتىن جەردىڭ اراسى الىس. سپورتشىلار جاتتىعۋ ورنىنا بارىپ- كەلۋى ءۇشىن ءبىر- ءبىر بەلسەبەت بەرەدى. الداكەڭ بەلسەبەت ءمىنىپ ۇيرەنبەگەن. ەكى اياقتى كولىكتى لاقتىرىپ تاستاپ، جاياۋ تارتادى. كليماتى وزگە، اۋا رايى دىم قىل ولكەگە ۇيرەنە الماي قينالىپتى. ەكى كۇننەن كەيىن جەڭىل اتلەتتەردىڭ جارىسى باستالادى.

شۋ دەگەندە، 800 مەترلىك جارىس جولىنا شىققان الدانىشقا ەڭ سوڭعى 8^- ء^شى جولدان سورە سىزىعى بۇيىردى. بۇعان دەيىن 8^- ء^شى جولدان جۇگىرىپ كورمەگەن، 8^- ء^شى جولاقتىڭ بار ەكەنىن بىلمەيتىن. ويتكەنى، ءوز ەلىندەگى ەڭ ۇلكەن دەگەن جارىس جولى 6-اق جولاقتان تۇراتىن. بۇل دا بولسا تاعدىردىڭ جازۋى شىعار. ءسويتىپ، 800 مەتر قاشىقتىققا جارىسقان 66 ادامنىڭ اراسىنان 22^- ء^شى ورىنعا، 400 مەتر قاشىقتىققا جارىسقان 60 ادامنان 20-شى ورىنعا تابان تىرەپ توقتاعان. 800 مەترلىكتەن اعىلشىننىڭ اق قىلشىق جەلاياعى ە. پەككەر توپ جارىپ، الەمنىڭ جانە وليمپيادانىڭ قوس بىردەي رەكوردىن جاڭارتادى (ۋاقىتى - 2.01,1) . 400 مەترلىك ءتى اۆستريالىق جەلاياق ە. كاتبەرت 52,0 سەكۋندتا جۇگىرىپ ءوتىپ ، تاعى دا وليمپيادا رەكوردىن جاڭارتادى.

مونعوليادا باسقاداي سپورت تۇرلەرى، سونىڭ ىشىندە جەڭىل اتلەتيكا دامىپ، كەمەلدەنە قويماعان 1964 -جىلى توكيو وليمپياداسىندا الدانىشتىڭ كورسەتكەن ناتيجەسى جامان ەمەس ەدى. ويتكەنى، اۋزىمەن قۇس تىستەگەن كەڭەس ەلىنىڭ جەلاياقتارىنىڭ ءوزى 400 مەتردە العاشقى وندىققا ىلىنبەي قالسا، 800 مەترلىكتە ل. ەريك 6-شى ورىنعا ارەڭ ىلىنگەن.

جاپوندار بولسا تەگى ازيالىق موڭعولدارعا بۇيرەگى بۇرىپ، ورىستارمەن بىرگە اتتانۋىنا قارسى بولادى. ولاردى جىبەرمەي قويىپتى. وليمپيادا جابىلعانعا دەيىن سوندا بولعان.

«اتتەڭ، بۇرىن تەڭىز دەڭگەيىنەن تومەن جەردە جاتتىعۋ جۇرگىزىپ كورمەگەندىكتەن بە، توكيودا ءوزىمدى ءالسىز سەزىندىم» . بۇل دا - سول ەسكى وكىنىشتىڭ سارىتاپ بولعان سورابى.

سوڭىندا بىلاي دەپ سۇراق تاستادىم:

- توكيو وليمپياداسىنا مارقۇم عۇسمان قوسانوۆ اعامىز دا بارعان. كەزدەسىپ ۇلگەردىڭىز بە؟

- كسرو قۇراماسىندا قوسانوۆ اعادان باسقا تاعى ءبىر قازاق بولدى. ول كىسى جارىسقا قاتىسقان جوق. قوسىمشا قۇرامدا وتىردى. اتى- ءجونى ، ۇمىتپاسام ، ءامين تۇياقوۆ دەيتىن ازامات. وسى كىسىمەن ءبىر- ەكى جاعدايدا تىلدەسىپ ءجۇردىم. قوسانوۆ اعاي مەن جارىس جولىنا شىققا نىمدا، ورىسشالاپ «ساتتىلىك تىلەيمىن» دەپ ، الىستان قولىن بۇلعاپ تۇردى.

عۇسمان اعاي 100 مەترلىك جارىس جولىنا شىققاندا مەن قاراپ تۇردىم. جاۋىن ارالاس بۇرشاق قۇيدى دا كەتتى. 10,9 سەكۋند جۇگىرىپ ءوتىپ ، 6-شى ورىنعا تابان تىرەدى. ءتورت جىل بۇرىنعى ريم وليمپياداسىنداعى كورسەتكىشىن دە (10,7 سەكۋند) قايتالاي الماي قالدى. جالپى كەڭەس وداعىنان بارعان قىسقا قاشىقتىققا جۇگىرەتىن اتلەتتەردىڭ ءبارى جارىس جولىنان شىعىپ قالدى. وزدەرى وعان قاتتى جاۋعان جاۋىن كىنالى دەپ جاتتى. سوندا ويلادىم، جەلاياق سپورتشى ادام قۇيىپ تۇرعان جاۋىننىڭ استىندا دا جۇگىرىپ ۇيرەنۋى كەرەك ەكەن- اۋ.. .

شەتەلدەگى قازاق گەنەرالدارى

دالەلحان سۇگىربايەۆ

قازاق جۇرتىنىڭ جالىندى ازاماتتارىنىڭ ءبىرى - دالەلحان سۇگىربايەۆتىڭ ءومىر تاريحى ءارقيلى. 1906 -جىلى مونعوليا جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. 1921 -جىلى قىزىلداردان جەڭىلىپ ، قوبدا ولكەسىنە اۋىپ بارعان باكيچ باستاعان اق گۆاردياشىلاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، اعاسى دوربەتحان، ءىنىسى مۇقامەن بىرگە اتۋ جازاسىنا ۇكىم ەتىلەدى. ۇكىم ورىندالىپ جاتقاندا عايىپتىڭ كۇشىمەن قاشىپ قۇتىلادى. اعاسى مەن باۋىرى وققا ۇشادى. سودان 1921 -جىلى مونعول ەلىندە توڭكەرىس ورناپ ، جاڭا ۇكىمەت قۇرىلعاندا ونى قولداۋشىلار قاتارىندا بولادى. 1928 -جىلى ۇلان- باتىر قالاسىندا وتكەن كەزەكتى قۇرىلتايعا بارىپ قاتىسادى. قۇرىلتايدا بايلاردىڭ مال- مۇلكىن كامپەسكەلەۋ ماسەلەسى ءسوز بولادى. سودان سەكەم العان دالەلحان ءبىر تۇندە قاشىپ ، قىتاي ەلىنە ءوتىپ كەتەدى.

1940 -جىلى باستالعان التاي قازاقتارىنىڭ كوتەرىلىسىنە نيەتتەس بولادى. سول ءۇشىن قاماۋعا الىنعان سياقتى. جازۋشى ، مارقۇم جاقسىلىق ءساميت ۇلىنىڭ 2000 -جىلى الماتىدا جارىق كورگەن «قىتايداعى قازاقتار» اتتى ەڭبەگىنىڭ 114 - بەتىندە: «1941 -جىلى 10 قازان كۇنى د. سۇگىربايەۆ تۇتقىندالدى. ءبىر - اق تۇندە جوعالىپ كەتتى» ، - دەپتى. ال تۇركيالىق زيالى اقساقال دالەلحان جانالتايدىڭ ەستەلىكتەرىندە: «1942 -جىلى سارىسۇمبەدەگى سوۆەت كونسۋلى دالەلحاندى ۇرلاپ اكەتتى. قول- اياعىن بايلاپ جۇك ماشيناعا تيەپ ، جەمەناي شەك ا راسى ارقىلى الماتىعا اپاردى» ، - دەپ جازادى (قيلى زامان، قيىن كۇندەر . - الماتى، 2000 . 55-بەت) .

كەڭەس ەلى د. سۇگىربايەۆتى الماتىدا وقىتىپ- توقىتىپ ، 1944 -جىلى رەسەي ارقىلى مونعوليانىڭ باتىسىنداعى باي- ولكە ايماعىنا جەتكىزىپ، ودان ارى وسپان باستاعان كوتەرىلىسشىلەرگە قوسادى. وسى جىلى التاي قازاقتارىنىڭ «ۋاقىتشا توڭكەرىسشىل ۇكىمەتى» ورناپ، ونداعى پارتيزاندار قولباسشىسى بولىپ د. سۇگىربايەۆ تاعايىندالادى. 1945 -جىلى ءۇش ايماق كوتەرىلىسىنەن پايدا بولعان شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ارمياسى اتتى اسكەرىنىڭ قولباسشىسىنا تاعايىندالىپ، مەملەكەت باسشىسى ءاليحان تورەنىڭ جارلىعىمەن گەنەرال- مايور شەنىن الادى. 1947 جىلدىڭ اقپان ايىندا التاي ايماعىنىڭ گەنەرال- گۋبەرناتورى بولادى. جوعار ى داعى دالەلحان جانالتاي قاريا ءوزىنىڭ ەستەلىك جازبالارىندا سول كەزدەگى اتاۋ بويىنشا «گەنەرال سۇگىربايەۆ» دەپ جازىپتى.

التاي قازاقتارىنىڭ ارداگەر ۇلانى ، گەنەرال دالەلحان سۇگىربايەۆ 1949 -جىل ۇشاق اپاتىنان قازا تاپتى.

جايسانىپ ءمۇدارىس ۇلى

اتاقتى ۇشقىش، جالىندى اسكەري قايراتكەر جايسانىپ (زايسانوۆ) ءمۇدارىس ۇلىنىڭ دا تاعدىرى سان قيلى. مارقۇمنىڭ باسىنا قويعان قۇلىپتاستا تۋعان جىلى «1910» دەپ جازىلىپتى. تۋعان جەرى - زايسان ءوڭىرى. 1925 -جىلدارى زايسان جاقتان مونعول ەلىنە ءوتىپ كەتكەن. سودان 1932 -جىلى مونعول ەلى اتىنان كەڭەس ەلىنىڭ ورىنبور قالاسىنداعى اۋە كۇشتەرى ۋچيليشەسىنە وقۋعا بارادى. ارينە، وعان جاس ازاماتتىڭ ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەتىندىگى سەبەپ بولعانى ءسوزسىز. وقۋىن بىتىرگەن سوڭ ، 1937- 19 39 -جىلدارى ءوزى وقىعان ورىنبورداعى ۇشقىشتار ۋچيليشەسىندە ۇستاز بولىپ قالىپ قو يا دى.

ءبىراق 1939 -جىلدىڭ باسىندا موڭعول ەلى كەرى شاقىرىپ ال ا دى. سەبەبى، 1938 -جىلى 1 جەلتوقسان كۇنى مونعول ارمياسىنىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت اۋە كۇشتەرىنىڭ كۇشەيتىلگەن پولكى قۇرىلعان بولاتىن. سوعان تاجىريبەلى باسشى قاجەت ەدى. ءارى حالكين- گول ماڭىندا جاپون ميلليتاريستەرىنىڭ شابۋىلداۋ ءقاۋپى ءتونىپ كەلە جاتتى. 1939 -جىلى حالكين- گولدا كسرو مەن مونعوليا قارۋلى كۇشتەرى بىرلەسىپ ، جاپوندارعا سوققى بەردى. سوعىسقا ءوز پولكىن باستاپ ، پولكوۆنيك جايسانىپ تا قاتىستى.

جايسانىپ ءمۇدارىس ۇلى 1942 -جىلدىڭ 15 قازانىندا مونعوليا ۇكىمەت باسشىسىنىڭ № 00182 بۇيرىعىمەن اۋە قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قولباسشىسى بولىپ تاعايىندالدى. 1944 -جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ۇلى قۇرىلتايدىڭ № 22 جارلىعىمەن وعان گەنەرال- مويور شەنى بەرىلدى.

1945 -جىلى ۇلى وتان سوعىسى اياقتالعان سوڭ ، كەڭەس و داعى جاپونياعا قارسى جەدەل تۇردە سوعىس جاريالادى. وعان مونعوليا دا قاتىستى. وسى جورىقتا جايسانىپ باسقارعان مونعول ەلىنىڭ ۇشقىشتارى جاپوندارعا قارسى اجەپتاۋىر سوعىسقان سىڭايلى. مىسالى، ارحيۆتە ساقتالعان جورىق جازبالارىنىڭ بىرىندە «مۇگدەن اۋەجايىن باسىپ الدىق. «سۋپەر» ماركالى 49 ۇشاق تى ، «ديۋبلەستنيك» تيپتەگى 11 ۇشاقتى قولعا تۇسىردىك. راپورت بەرۋشى - گەنەرال- مايور م. زايسانوۆ» دەپ قول قوي ىل عان.

جاپونيا جەڭىلگەننەن كەيىن ورىس- مونعولدىڭ ءبىر توپ گەنەرالدارىمەن بىرگە جايسانىپ ءمۇدارىس ۇلىن باس قولباسشى ي. ۆ. ستالين ماسكەۋدە قابىلداعان. ءوز قولىمەن كەڭەس وداعىنىڭ « قىزىل تۋ» وردەنىن تاپسىرعان. وسى وقيعا جايىندا ەرتەرەك تە جايسانىپتىڭ ءوز اۋزىنان جازىپ العان، بۇگىندەرى ۇلان- باتىر قالاسىندا امان- ەسەن تۇرىپ جاتقان اكادەميك- عالىم، جازۋشى- جۋرناليس ت يسلام قابىش ۇلى 1980 -جىلى ولگەي قالاسىندا جارىق كورگەن «ايماعىم - التىن وردام» اتتى ەستەلىكتەر جيناعىندا بىلاي دەپ ەسكە الىپتى: «.. . وردەن تاپسىرىپ تۇرىپ ي. ۆ. ستالين: - ق ۇرمەتتى گەنەرال ، ءسىز قاي ۇلتتان بولاسىز ؟ - دەپتى. جايسانىپ: «مەن قازاقپىن ، جولداس باس قولباسشى!» - دەيدى تازا ورىس تىلىندە. سوندا ي. ۆ. ستالين: - ءسىزدى مەن سىرتتاي 1939 -جىلدان بەرى بىلەمىن، از حالىقتىڭ ۇلكەن جۇرەكتى ازاماتى ەكەنسىز، قۇتتىقتايمىن!» .

م ەملەكەت باسشىسى مارشال ح. چويبالساننىڭ 1948 -جىل عى 28 ماۋسى مداعى بۇيرىعىمەن گەنەرال جايسانىپ كسرو اۋە كۇشتەرى اكادەمياسىنا وقۋعا جىبەرىلىپتى. ودان كەيىنگى ءومىرى كۇڭگىرت. 1953 -جىلى ءبىرجولا تۇرىپ قالۋ ءۇشىن الماتىعا ات باسىن بۇرعان كورىنەدى. وعان سول تۇستاعى جاعداي ساي بولماعان. 1965 -جىلى دۇنيەدەن وتكەن.

جەكەي قاليدولدا ۇلى

بۇل ازامات 1959 -جىلى مونعوليا ەلىندە قاراپايىم قازاق وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپتى. 1967-1975 -جىلدارى ورتا مەكتەپتە وقىپ، ءبىلىم العان. ودان كەيىن قوبدا قالالىق اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكۋمىندا وقىپ، 1979 -جىلى اسكەري بورىشىن وتەۋگە ات ت انعان. ارميا قاتارىندا ءجۇرىپ ، العىرلىعىمەن كوزگە تۇسەدى. سودان استانادا ورنالاسقان سۇحە- باتور اتىنداعى اسكەري جوعارى وقۋ ورنىنىڭ كۋرسانتى اتانادى. 1983 -جىلى اتالمىش وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، باتىس شەكاراداعى «بۇلعىن» وتريادىنا قىزمەتكە تاعايىندالادى.

تەگەۋرىندى ازامات شەكارا وتريادىندا ۆزۆود كومانديرى رەتىندە جۇمىسىن باستاپ، اينالاسى ونشاقتى جىلدىڭ ىشىندە جىلجىمالى توپ جەتەكشىسى، شتابتىڭ ازىرلىك ءبولىمىنىڭ باسشىسى، سوڭىندا وترياد كومانديرلىگىنە دەيىن كوتەرىلگەن. 1990 -جىلى ماسكەۋ قالاسىندا شەكارا اسكەريلەرىنىڭ ماماندىق جەتىلدىرۋ كۋرسىندا وقىپ كەلىپ، بايىرعى قىزمەتىنە قايتا كىرىسەدى.

سودان 1997 -جىلى ۇكىمەت جولداماسىمەن ماسكەۋ قالاسىنداعى شەكارالىق اسكەري باسقارۋ اكادەمياسىنا وقۋعا اتتانادى. وسىندا وقي ءجۇرىپ اسكەري عىلىمنىڭ دوكتورى اتاعىن قورعايدى. 2000 -جىلى اكادەميانى بىتىرگەن سوڭ ، باي- ولكە حالقىنىڭ قالاۋىمەن ۇلى قۇرىلتايعا دەپۋتات بولىپ سايلانادى.

جەكەي قاليدولدا ۇلى قىزمەت بارىسىندا «التىن جۇلدىز» ، «مايدان داڭقى» قاتارلى ۇكىمەتتىك جوعارى ناگراد الارعا يە بولىپتى. 2004 -جىلى دەپۋتاتتىق مانداتى ايا ق تالعاننان كەيىن مونعوليا شەكارا اسكەرى باس قولباسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىنە تاعايىندالادى.

2007 -جىلدىڭ 27 شىلدە ءسى كۇنى موڭعوليا پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن وعان بريگادا گەنەرالى اتاعى بەرىلدى.

بالۋان شولاقتىڭ عالياسى

قازاق ونەرىنىڭ «التىن عاسىرى» اتانعان (ا. سەيدىمبەك) ⅩⅨعاسىر قازاق قوعامىنا تاڭداۋلى تۇلعالار سىيلادى. ناتيجەسىندە، اۋاسى ساۋمال، سامالى سالقىن، سەلەۋلى دالا سارىارقانىڭ «انشىلىك» ءداۋىرى تۋدى. اتاقتى ءبىرجان سالدان باستاپ اقان سەرى، ۇكىلى ىبىراي، ءيمانجۇسىپ، بالۋان شولاق، ءمادي، ەستاي، مايرا، ت. ب ءدۇلدۇل جىرشى، بۇلبۇل انشىلەر بولاشاعى ورىستىڭ بۇعاۋىنا بايلانىپ، باسى بوداندىق قامىتىنا ىلىنگەن قازاقتىڭ زارىن انگە اينالدىردى. ۇلى احاڭنىڭ، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «ادامشىلىق ەگىنىن شاشتىم، ەكتىم، كوڭىلىن كوتەرۋگە قۇل حالىقتىڭ» دەگەنىندەي، اقىن اتاۋلىسى دا ءبىر سۇمدىقتىڭ ۇشىعىن اڭداپ، زار تولعاۋدىڭ تيەگىن اعىتتى. تاريح بۇلارعا «زار زامان» جىرشىلارى (م. اۋەزوۆ) دەگەن باعا بەردى.

بۇل ءداۋىر دە ءوتتى، كەتتى. تەك كۋاسىندەي بولىپ نەبىر اندەر قالدى. سونىڭ ءبىرى - بالۋان شولاقتىڭ «عاليا» ءانى. وسى ءان تۋرالى اكادەميك احمەت جۇبانوۆ: «عاليا» ءانى - ءاننىڭ تورەسى. ۇلكەن جۇرەكتەن، شىن سەزىممەن شىققان ءان. باستاعان جەردەن- اق اسقان ىنتىقتىق بارى سەزىلەدى.. . ءبىراق بابىنا كەلتىرىپ ورىنداۋ كورىنگەننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. » ، - دەپ جازادى (ا. جۇبانوۆ. زامانا بۇلبۇلدارى. الماتى، 2001, 134-ب) .

وسى ءاننىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپكەر عاليا تۋرالى نە بىلەمىز؟ ءارى بالۋان، ءارى ءانشى، ءارى سەرى بالۋان شولاقتى ىنتىقتىرعان عاليا كىم بولدى ەكەن؟

ءبىرشاما جىل بۇرىن بايىرعى جۋرناليست، قارت قالامگەر وكتيابر الىبەكوۆ ءوزىنىڭ جەكە مۇراعاتىنان عاليانىڭ سۋرەتىن كورسەتتى. سۋرەتتى وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارى بەلگىلى كاسىپكەر مارات نابييەۆ اكەلىپ بەرگەن ەكەن. مارات اسكەن ۇلى - ءوزى باستاما كوتەرىپ، اقمولا وبلىسى، بۇلاندى اۋدانى (بۇرىنعى ماكينكا اۋدانى) جەرىندەگى بالۋان شولاقتىڭ زيراتىن جوندەپ، باسىن كوتەرگەن ازامات.

كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى كونگرەس- حولل سارايى تۇرعان جەردە وتە ەرتەدە بازار بولعان. ول ادەبي شىعارمالاردا كوپ ايتىلاتىن ايگىلى «قاراوتكول» بازارى ەكەن. ارقانىڭ اۋقاتتى ادامدارى جاز شىققان سوڭ بازارعا ءۇي اكەلىپ تىگىپ، ءبىر جاعىنان ونىمدەرىن (قىمىز، ءسۇت، ەت، قۇرت- ماي، ت. ب) ساۋدالايتىن بولسا، ەكىنشى تاراپتان، قىستاي ۇيىپ جاتقان دالا سەرىلەرىنىڭ ونەرىن تاماشالايتىن بولعان. ارقانىڭ ايتۋلى انشىلەرى بۇل بازارعا سوقپاي وتپەيدى. ايلاپ جاتىپ، ءان سالادى. كورەرمەنى - قارا حالىق، تىڭداۋشىسى - ءدۇيىم جۇرت.

ەلمەن بىرگە عاليا دا بازاردا قىمىز ساتادى. اجارىنا ارۋلىعى ساي، انادان ارتىپ تۋعان قۇلىن مۇشەسى كوز قارىقتىرار، قاراتورىنىڭ ادەمىسى عاليانىڭ قىمىزحاناسىنا ءبىر كۇنى بالۋان شولاق ات باسىن بۇرادى. بۇل شامامەن 1908-1909 -جىلدارى بولسا كەرەك. بالۋاننىڭ تاسى ورگە دومالاپ، انىمەن ارقانى تەربەتىپ، كۇشىمەن جاۋىن ەڭسەرىپ جۇرگەن، قىرىقتىڭ قىرقاسىنا شىققان كەرەمەت كەزى ەكەن. عاليا بولسا 22-23 جاستا.

عاليا بالۋانعا ءوز قولىمەن قىمىز ۇسىنادى. دۇنيەنىڭ ءدۇر سىلكىنگەن كەزى دە وسى بولار، دالا سەرىسىنىڭ جۇرەگىنە عاليانىڭ ارۋ بەينەسى قاشالادى. وسىلاي «عاليا» ءانى تۋادى.

جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، توعىز جولدىڭ تورابى اقمولادا كوشپەندى قازاقتاردىڭ ساۋداسىن ورتاقتاستىراتىن تاتار، نوعايلار بولعان. وسىلاردىڭ ءبىرى - سۇلتاناي قامزا دەگەن نوعايدىڭ ساۋداسىن جۇرگىزەتىن تىلەۋ اتتى قازاق ەكەن. ءتۇبى - جاڭاارقا جاقتان، رۋى - ارعىن، ونىڭ ىشىندە ارالباي. سەگىز بولمەلى ءۇيى بار داۋلەتتىلەر ساناتىنداعى وتباسى. ۇلكەن ايەلىنەن عاليا، ءمارزيا اتتى ەكى قىز تۋىپتى. شولاقتىڭ ءانى ارقىلى تاريحتا اتى قالعان عاليا وسى.

عاليا جايىندا اكادەميك احمەت جۇبانوۆ دەرەكتەر جيناپ، شولاق پەن عاليا اراسىنداعى وقيعا تۋراسىندا الماتىلىق ماكۋرا ەسىلبايەۆا دەگەن ادامنان وتە ەرتەرەكتە ءبىرشاما تولىق مالىمەت جازىپ الىپتى. وسىندا باياندالعانداي - عاليا قارا سۇرلاۋ كەلگەن، ات جاقتى، ۇزىن بويلى، بەتىندە ازداعان شەشەك داعى بار، وتكىر، سوزگە شەشەن، ون ساۋساعىنان ونەر تامعان شەبەر ەكەن. اسىرەسە، تاماعىندا شەشەك داعى كوپ قالعاندىقتان، ورامالىمەن القىمىن قىمتاپ بايلايتىن ادەتى بولعانى تۋرالى دا ەل ىشىندە اڭگىمە بار. بۇنى سۋرەتىنەن دە بايقاۋعا بولاتىن سياقتى.

شولاقتىڭ جەكە ومىرىنە قاتىستى جازىلعان زەرتتەۋلەردە قايشىلىقتار كوپ. بالۋاننىڭ قازاقتىڭ اتا قونىسىن باسا كوكتەپ، شۇرايلى جەرلەرگە كەلىپ قونىستانعان ورىس پەن ۋكرايندارعا تۇرە تيىسەتىن ادەتى بولىپتى. شىن مانىندە بۇل شوكەڭنىڭ وزىنشە كوتەرىلىسى ەدى. بۇل ارەكەتىن كەڭەس زامانىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى «حالىقتار دوستىعىن» تۇسىنبەدى، بىرەۋلەردىڭ ايتاعىنا ەرىپ قاتەلەستى دەپ باعالايدى. ءبىراق جازۋشى انەس سارايدىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارى جازىلىپ، استاناداعى قازاق دراما تەاترىنىڭ ساحناسىندا قويىلعان «بالۋان شولاق» اتتى درامالىق شىعارماسىندا جوعارىداعى بۇرمالاۋشىلىق تۇزەتىلىپ، بالۋاننىڭ كۇرەسكەرلىك قىرى اشىپ كورسەتىلگەن.

وسى تۋىندىدا سۋرەتتەلگەندەي، شوكەڭ ءبىر جىلدارى قاتتى قۋعىن كورگەن. ءتىپتى نەشە دۇركىن اباقتىعا قامالىپ، ودان قاشىپ شىعىپ، جاسىرىنىپ جۇرگەن كۇندەرى دە بولعان. عاليامەن ءدال وسىنداي جاعدايدا ءجۇرىپ تانىسقان.

ەندى عاليا تۋرالى جازىپ العان ا. جۇبانوۆتىڭ ەستەلىگىنە قايتا جۇگىنەيىك. عاليا قازاقي ادەت بويىنشا ءبىرجان دەگەن جىگىتتىڭ اتاستىرىلعان قالىڭدىعى رەتىندە ۇزاتىلادى. بارعان جەرىندە ەكى جىلداي تۇرىپ، قاراوتكەلدەگى توركىن جۇرتىنا كوشىپ كەلەدى. شوكەڭمەن كوڭىل بايلاساتىن تۇسى - وسى كەز. عاشىعىنا ارناپ سەگىز قالتا جيات كەستەلەپ، وعان ورنەكتەپ اتىن جازادى. ونىسىن قۇپ كورمەگەن كۇيەۋى تاياقتاپ ۇيىنەن قۋىپ تاستايدى. عاليا قاشىپ اكەسىنىڭ ۇيىنە كەلەدى.

اتا- اناسى قىزىمەن اقىلداسا كەلىپ، كۇيەۋىنەن اجىراسۋىن قۇپ كورەدى. ءبىراق كۇيەۋى تولەگەن قالىڭ مالىن داۋلايدى. ونى تولەۋگە عاليانىڭ اكەسى تىلەۋدىڭ جاعدايى بولمايدى. ءىس بيلەر سوتىندا قارالاتىن بولادى. وقيعادان حاباردار بالۋان شولاق نە دە بولسا، مال تاۋىپ كەلۋ ءۇشىن كوكشەتاۋعا ءجۇرىپ كەتەدى. جولاي ءبىر تانىسىنىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ، تىنىشتالا الماي، دومبىراسىن قولىنا الىپ:

عاليا اينالايىن قالىپ ەدى،

كوپ جىلاپ تاڭعا جاقىن تالىپ ەدى،

بىلمەيمىن نە بولعانىن اڭگىمەنىڭ،

بىرجانمەن بيگە ءتۇسىپ قالىپ ەدى، -

دەپ ءبىر قايىرىپ ءان سالىپ، اسقا دا قاراماي ءجۇرىپ كەتەدى. كوكشەتاۋدا بالۋاندى باسقا تاعدىر كۇتىپ تۇر ەكەن. ۇستاپ، تۇرمەگە جاۋىپ تاستايدى. عاليا بولسا بيلەر سوتىندا ءوز داۋىن ءوزى ۇستاپ، ءبىرجاندى جەڭىپ شىعادى. باسىنا تولىق بوستاندىق الادى. ال شوكەڭە جوعالعان سەكسەن وگىزدىڭ جالاسىنا سەمەيدەن ۇرلانعان ءبىر توپ جىلقى قوسىلىپ، ءىسى قالىڭدايدى. عاليا كۇتۋمەن كۇندەرىن وتكىزەدى. ونىڭ ۇستىنە سوتتا جەڭىلگەن جاقتىڭ قىسپاعىنان نە ىستەرىن بىلمەي قينالىپ جۇرگەندە، «شولاق پالەن جىلعا سوتتالىپ، جەر اۋدارىلىپتى» دەگەن حاباردى ەستيدى. بۇل قارسى جاقتىڭ تاراتقان جالعان جالاسى ەدى. عاليا ءارى- بەرى تولقىپ، اكەسىنىڭ نۇسقاۋىمەن ەسەنجولدىڭ قاناپياسىنا توقالدىققا بارادى.

شوكەڭ كوكشەتاۋدا تۇرمەدە جاتىپ، عاليانىڭ اتىن نەشە تۇرلەندىرىپ انگە قوسادى. اۋزىنان شىققان ءاندى ەل لەزدە قاعىپ الىپ تاراتادى. «عاليا» ءانىنىڭ وسىلاي ءارتۇرلى نۇسقاسى پايدا بولادى. س. وسپانوۆ قۇراستىرىپ باستىرعان «بالۋان شولاق» كىتابىنان وسى ءاننىڭ 6 ءتۇرلى نۇسقاسىن كورۋگە بولادى. («جالىن» باسپاسى، الماتى، 1998) .

بالۋان شولاقتى قاراوتكەلدىڭ تۇرمەسىنە اكەلىپ قامايدى. ەندى شوكەڭ عاشىعىمەن كەزدەسەتىن مۇمكىندىكتى قاراستىرادى. بىردە تۇرمە اكىمشىلىگىنەن رۇقسات الىپ، اۋلاداعى بيىك دۋالدىڭ ۇستىنە شىعىپ، «عاليا» ءانىن اسپانداتا شىرقاپ، شەرىن باسادى. ونداعى ويى عاليا تۇرمەنىڭ ماڭىندا جۇرسە ەستىسىن دەگەنى بولسا كەرەك. ءبىر كۇنى عاشىعىنىڭ بىرەۋگە توقالدىققا ءتيىپ كەتكەنى جايلى حابار الادى. تۇرمەدەن بوساپ شىعىپ، تىلەۋدىڭ ۇيىنە بارىپ، ءمان- جايعا قانىققان سوڭ، ايەلدىڭ وپاسىزدىعىنا رەنجىپ، قايتا قايىرىلماي ەلىنە اتتانىپ كەتەدى.

عاليا بولسا قاناپيادان تاعى ايىرىلىسىپ، قوياندى جارمەڭكەسىنە بارىپ قىمىز ساتادى. وسىندا ءجۇرىپ سەمەيلىك قالي دەگەن جىگىتكە ۇيلەنەدى. كۇيەۋىن ەرتىپ قاراوتكەلگە كەلىپ قىستايدى. قاليدىڭ سەمەيدە ايەلى قالادى. ارادا بەس- التى جىل وتكەن سوڭ قاليدى ەرتىپ سەمەيگە كەلىپ، ونىڭ بۇرىنعى ايەلىنەن كەشىرىم سۇراپ، ءوزى بالا كوتەرمەگەن سوڭ ءبىر قىزىن اسىراپ الادى. ونى ءوز قولىمەن ۇزاتادى. تۋبەركۋلەز اۋرۋىنا شالدىعىپ، 1922 -جىلى 35 جاسىندا قايتىس بولادى. بايىرعى استانالىق اقساقالداردىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا، عاليا وسى كۇنگى «جاستار» شاعىن اۋدانى اۋماعىنداعى ەسكى زيراتقا جەرلەنگەن.

شوكەڭ عاليادان ءۇش جىل بۇرىن، 1919 -جىلى دۇنيەدەن وتكەن. بۇل وقيعا اللانىڭ قالاۋىمەن، تاعدىردىڭ جازۋىمەن وسىلاي اياقتالىپتى. ارتىندا مۇرا بولىپ «عاليا» ءانى قالدى.

قاجىمۇقاننىڭ اجەسىنىڭ ءقابىرى

ول زيرات استانا ىرگەسىندەگى توڭكەرىس اۋىلىنىڭ قورىمىندا جاتىر. قاجىمۇقان بالۋاننىڭ ءومىر تاريحى الىپ كۇشىنىڭ ارقاسىندا الەم سپورت تاريحىنا ەندى. قازاق حالقى وسى تۋماسى ارقىلى ءالى تالاي عاسىر ماقتانا الادى. ۋاقىت - ۇلى تارازى. ەكشەيدى، ەلەيدى، اقيقاتتى اقتايدى، ونەگەلىنى ورگە سۇيرەيدى. تەك تاڭداۋلى تۇلعالارعا عانا تاريح ءوز قويناۋىنان ورىن بەرەدى. وسىنداي تاڭداۋلىنىڭ ءبىرى - قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلى.

كوزى قاراقتى قاۋىم تۇگەل بىلەدى. قاجەكەڭنىڭ تۋعان اۋىلى وسىندا. «اكەسى مۇڭايتپاس، بۇرىنعى وتكەن اتالارىنىڭ ءبارى وسىندا جەرلەنگەن» دەيدى اۋىل اقساقالدارى. ءبىراق مىناۋ دەپ ءدال باسىپ ايتىپ بەرە المايدى. سەبەبى، قورىمنىڭ ءوزى جەرگە اينالىپ كەتكەن.

وسى «قاجىمۇقان» اۋىلىنىڭ ارعى جاعىندا سارىتەرەك، توڭكەرىس اۋىلدارى ىركەس- تىركەس قونىستانعان. ءبارى - بالا مۇقاننىڭ ءىزى قالعان جەرلەر. وسىدان 5-6 -جىل بۇرىن جاسى سەكسەننەن اسىپ كەتكەن حالىق دەگەن قاعىلەز قاريامەن كەزدەستىم. قۋتىڭداعان ءازىلقوي اقساقال وسپانحاننىڭ جازعان شاقپا قالجىڭدارىن جاتقا وقىپ وتىردى. قالادان 40 شاقىرىم جەردەگى توڭكەرىس اۋلىندا تۇردى ەكەن. ءسوز اراسىندا الگى قاريا بىلاي دەدى: «بالام، مەن تۇرعان توڭكەرىس اۋىلىنىڭ ىرگەسىندەگى زيراتتا قاجىمۇقاننىڭ اجەسى، اسىراپ، ساقتاپ ادام بولدىرعان اناسى اقىشتىڭ (ايسارىنىڭ) زيراتى بار. بىلەتىندەر ازايىپ بارادى. كەلىپ، كورىپ كەتسەڭشى» . ءبىز بارعاندى ماقۇل كوردىك.

ارادا ايلار ءوتىپ كەتتى. انە- مىنە دەپ جۇرگەندە، حالىق اقساقال دۇنيە سالعانىن ەستىدىم. ساندى ۇرىپ ءبىز قالدىق. ءبىراق وسى ەلدىڭ ادامدارىنان جالىقپاي سۇراستىرىپ جاتىپ، بىلەدى- اۋ دەگەن بىرەۋدى تاپتىق. ول ازامات قاراعاندىدا تۇرادى ەكەن. اتى- ءجونى - قۋاتبەك دايراباي ۇلى اتىبايەۆ. 1954 -جىلى وسى توڭكەرىس اۋلىندا تۋعان. اكەسى دايراباي بالا كەزىندە زيراتتى كورسەتىپ: «ەسىڭە ساقتا، بالام، بۇل - قاجىمۇقاننىڭ اناسىنىڭ زيراتى. مىنا باسىنا قويىلعان ۇزىندىعى 2 مەتر، ەنى جارتى مەتر قىش تاستى اكەم اتىباي كەرۋەن تارتىپ بارىپ سامارقان جاقتان اكەلگەن. ماقساتى اتا- بابالارىنىڭ باسىنا ورناتۋ ەكەن. سودان ءبىر كۇنى ۇيگە قاجىمۇقان كەلىپ، «اتەكە، مىنا تاستى ماعان بەر، شەشەم باسىنا اپارىپ ورناتايىن» دەپتى» .

وسىلاي ايسارى اجەمىزدىڭ زيراتىنا حاس شەبەر بادىزدەپ جازعان قۇران اياتتارى ناقىشتالعان سامارقاننىڭ كوك سۇر تاسى ورناتىلىپتى.

بۇل ارادا قاجىەكەڭە قاتىستى جازىلعان دۇنيەلەردى (حيكايات، وچەرك، زەرتتەۋلەر) سالىستىرا وتىرىپ ءبىر بايقاعانىمىز، جازۋشى قالماحان ءابدىقادىروۆتىڭ 1948 -جىلى جارىق كورگەن «قاجىمۇقان» حيكاياتى قاي جاعىنان دا ناقتى ءومىر شىندىعىنان الىس كەتپەگەن. سەبەبى بالۋان جازۋشىنىڭ ۇيىندە قونا جاتىپ، باسىنان وتكەن وقيعالاردى ءوز اۋزىمەن بايانداپ بەرگەن.

حيكاياتتاعى دەرەكتەمەگە سۇيەنسەك، ايسارى - بالۋاننىڭ اجەسى. ال مۇقاننىڭ تۋعان شەشەسىنىڭ اتى - كابيرا. ول - لۇق باتىردىڭ قىزى. لۇق پەن بالۋاننىڭ اتاسى ەرناق اقيرەتتىك دوس بولعان. سول سەبەپتەن دە لۇق باتىر قىزىن ەرناقتىڭ بالاسى مۇڭايتپاسقا ۇزاتادى. كابيرا كەلىن بولىپ تۇسكەن سوڭ بەس جىلدان كەيىن اياعى اۋىرلاپ ەگىز ۇل تابادى. اتتارىن اسان جانە ۇسەن دەپ قويادى. بۇل سابيلەردىڭ عۇمىرى قىسقا بولىپ، ەكەۋى دە شەتىنەيدى. ايسارى اجەيدىڭ قايعىسى قالىڭداپ، قابىرعاسى قايىسادى. ونىڭ ۇستىنە كەلىنى كابيرا قۇرساق كوتەرمەي ءۇش جىل وتەدى.

ءبىر كۇنى ايسارى جوق بوپ كەتەدى. اۋىل ادامدارى ارى- بەرى ىزدەپ تاپپايدى. ەل ەسىلدىڭ سۋىنا ءتۇسىپ كەتكەن شىعار دەپ جورامالدايدى. سويتسە، بىرنەشە كۇنشىلىك جەردەگى ء«دارىلى قورىمعا» بارىپ، ءشوپ اكەلگەن ەكەن. سودان ءبىر قويىن سويىپ، اكەلگەن ءدارى ءشوپتىڭ تامىرىن سۇتكە قوسىپ كەلىنىنە ون بەس كۇن ىشكىزەدى. وسى ەم- دومنان كەيىن كابيرا جۇكتى بولىپ جىل وتكەن سوڭ دارا تۇلعا مۇقان دۇنيەگە كەلەدى. قايران انا مىڭ جىلدا قايتالانباس الىپتى تۋىپ، ەكى كۇننەن سوڭ ءوزى دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن. كابيرا اسا قارۋلى ادام بولعانى تۋرالى كىتاپتا ايتىلادى.

جەتىم قالعان مۇقاندى اسىراپ ادام بولدىرعان - اجەسى ايسارى. جوعارىداعى حيكاياتتا قاجىمۇقاننىڭ ءوز اۋزىمەن ايتىلعان مىناداي جولدار بار: «مەنىڭ ءومىرىمدى جازعاندا انام ايسارىنى قالدىرما. مەنىڭ وربىگەن ءومىرىمدى، تاسىعان قايراتىمدى بەرگەن سول ادام. مەن ونىڭ قاپ تاۋىنداي بيىك، كۇننىڭ شۋاعىنداي جىلى مەيىرباندىق ەڭبەگىنىڭ توزاڭىن دا وتەگەم جوق. مەنى بىلگىسى كەلگەن ادام - مەنەن بۇرىن سونى ءبىلسىن. ونان باسقا كىسى مەنى اسىراپ كەمەلىمە كەلتىرە الماس ەدى» . (قاجىمۇقان قاعاناتى. ورداباسى، 2001, 44-بەت) .

مىنە، بۇل - قاجەكەڭنىڭ اجەسى تۋرالى لەپەسى. كەيىنگى ەلدىڭ ايتۋىنشا، بالۋان كەۋدەسىنە تاس قويدىرىپ، ونى شويىن بالعامەن سوققىلاتىپ جاتىپ، «اقىش، اقىش، اقىش» دەپ ايعايلاپ جاتادى ەكەن.

ايتپاقشى، 2005 -جىلدىڭ جازىندا استاناداعى استۆ تەلەارناسىنىڭ ءجۋرناليسى تورعىن ءمەلىس قىزى زيراتتى ەكرانعا شىعارىپ، بىرنەشە دۇركىن رەسپۋبليكا كولەمىندە كورسەتىلىم ۇيىمداستىردى. ءبىر قىزىعى، سەلت ەتكەن جان بولمادى. ءبىز پاقىر ويلاعان ەدىك: «الىپتىڭ اۋزىن اققا تيگىزگەن اناسىنا اللانىڭ ريزالىعى ءۇشىن باسىنا بارىپ، ءبىر اۋىز ايات وقيىن دەيتىن بىرەۋ تابىلار» ، - دەپ. ولاي بولمادى. ايتەۋىر، سوناۋ تەمىرلان جاقتان بالۋاننىڭ شوبەرەسى - ءبىر جاپ- جاس قىز ارنايى كەلىپ، زيراتتى تاسپاعا جازىپ الدى. وسىعان شۇكىر دەدىك.

حالقىن- گول شايقاسىنىڭ قاھارمانى

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالعانىنا سان جىلدىڭ ءجۇزى تولدى. باتىس ساياساتكەرلەرى وتكەن- كەتكەندى قازبالاپ، ءبازبىر وقيعالارعا ساياسي رەڭ بەرىپ تە قويدى. مىسالى، پولشا ەلى «سۇم فاشيستەردىڭ سوققىسىنا العاش ۇشىراعان ءبىز ەدىك» دەدى. ونىمەن قويماي، «مىنا جاقتا گيتلەرمەن الىسىپ جاتقاندا، ستالين ارقامىزدان قانجار قادادى» دەپ سالدى.

قىسقاسى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس 1939 -جىلى باستالىپتى. ەۋروپا سولاي دەيدى. ءبىراق فاشيستىك گەرمانيانىڭ وداقتاسى - جاپون ميليتاريستەرى 1935 -جىلى قىتايدىڭ شىعىس بولىگىن باسىپ الىپ، ىشكى موڭعوليانى وزىنە قاراتتى. ول ازداي، كەڭەس وداعىنىڭ شەكاراسىن قايتا- قايتا تۇرتپەكتەپ مازاسىن الدى. ساسقالاقتاعان كەڭەس ەلى 1936 -جىلدىڭ 12 ناۋرىزى كۇنى كسرو قورعانىس حالىق كوميسسارى ك. ە. ۆوروشيلوۆتىڭ بۇيرىعىمەن 57^- ء^شى ارناۋلى كورپۋستى كۇشەيتىپ، حالقىن- گول ماڭىنا اكەلىپ ورنالاستىردى. موڭعول جاعى بولسا، ء«سىز باستاڭىز، ءبىز قوستايىق» دەگەندەي، شاعىن ارمياسىن ول دا الىپ كەلدى. وسىلاي ءبىر شايقاستىڭ باستالارى انىق بولدى.

جاپوندار شەكاراعا كەلىپ قالعان كەڭەس- موڭعول اسكەرىن سارىلتىپ كۇتتىرىپ قويماي، 1939 -جىلدىڭ 11 مامىرى كۇنى سوعىستى باستاپ كەپ جىبەردى. حالقىن- گول شايقاسىنىڭ قوس قاپتالى 80 شاقىرىمعا، مايداننىڭ العى شەبىنەن ارتقى تىلىنا دەيىن 25 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتتى.

مامىردىڭ 11-ىندە باستالعان سوعىس وسى ايدىڭ 31-ىنە دەيىن جالعاستى. جيىرما كۇننىڭ ىشىندە سامۋرايلاردىڭ بەتى قايتتى. ولار ءسال ەنتىگىن باسىپ الىپ، شىلدەنىڭ 2^- ء^سى كۇنى شەشۋشى شايقاسقا كىرىستى. سوعىس قىركۇيەك ايىنىڭ ورتاسىنا دەيىن جالعاستى. ەكى اي جارىمعا سوزىلعان ۇرىستا جاپوندار 50 مىڭ ادام، 660 ۇشاق، 175 زەڭبىرەك، 340 شاقتى پۋلەمەتىنەن ايىرىلىپ، تۋرا قىركۇيەكتىڭ 16-سى كۇنى جەڭىلگەنى تۋرالى اكتىگە قول قويدى.

كسرو جوعارى كەڭەسىنىڭ جارلىعىمەن حالقىن- گول سوعىسىنا قاتىسىپ، ەرلىك كورسەتكەن قىزىل ارميانىڭ 17068 وفيتسەرى ءھام جاۋىنگەرلەرىنە وردەن، مەدال بەرىلدى. 73 ادام «كەڭەس وداعى باتىرى» اتاعىنا يە بولدى. ۇشقىشتار - يا. ۆ. سمۋشكيەۆيچ، گ. پ. كراۆچەنكو، س. ي. گريتسيەۆەتس ەكى مارتە باتىر اتاندى.

جاۋىن جەڭىپ، كوڭىلى ورنىققان موڭعول ۇكىمەتى دە قاراپ قالماي، مەملەكەتتىك كىشى قۇرىلتايدىڭ شەشىمىمەن موڭعول حالىق ارمياسىنىڭ 726 وفيتسەر ءھام جاۋىنگەرلەرىنە، قىزىل ارميانىڭ 326 جاۋىنگەرىنە «مايدانگەرلىك قىزىل تۋ» وردەنىن تابىستاپتى. ونىڭ سىرتىندا 14 ادامعا «موڭعوليانىڭ حالىق باتىرى» اتاعىن بەرگەن. وسى ون ءتورت ادامنىڭ ەكەۋى - ورىس، بىرەۋى - قازاق. ەكى ورىستىڭ ءبىرى - اتاقتى قولباسشى گ. ك. جۋكوۆ بولسا، ەكىنشىسى - ي. ي. فەديۋنينسكيي. ال باتىر قازاقتىڭ اتى- ءجونى - ىكەي ميزام ۇلى.

باتىر قازاق كىم؟

باتىر ىكەي ميزام ۇلى تۋرالى جاڭا مالىمەتكە قول جەتكىزدىك. 2009 -جىلى موڭعول ەلىندە حالقىن- گول شايقاسىنىڭ 70 -جىلدىعى كەڭىنەن اتالىپ ءوتتى. ءتىپتى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ۇكىمەت باسشىسى ۆ. ءپۋتيننىڭ ءوزى بارىپ، قول سوعىپ، قۇتتىقتاپ قايتتى.

ءبىز ءوز تاراپىمىزدان اتالمىش ەلدىڭ ارحيۆ جانە تاريح زەرتتەۋ ورتالىعىنا ەلەكتروندى حات جولداعان ەدىك. ولار ىكەي مارقۇم تۋرالى مۇراعات مالىمەتتەرىن جىبەردى. وسىنداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، باتىر اعامىز 1911 -جىلى باي- ولكە ايماعىنىڭ دەلۇن سۋمىن جەرىندە تۋىپتى. 13 جاسقا دەيىن اۋقاتتى اعايىننىڭ مال- جانىنا قارايلاسىپ ءجۇرىپ، 1926 -جىلى ورىس ساۋداگەرلەرى ورناتقان قويدىڭ ءجۇنىن جۋاتىن ورىندا 3 -جىل جۇمىس ىستەگەن كورىنەدى. ابدەن بۋىنى قاتىپ، بۇعاناسى بەكىگەن سوڭ، 17 جاسىندا قارا تانىپ، قالام ۇستاپتى. 1931 -جىلى قوبدا ايماق ورتالىعىندا اشىلعان قازاقشا وقىتاتىن مەكتەپتە ءبىلىمىن تولىقتىرىپ، 1932 -جىلى ۇلان- باتىر قالاسىنداعى اسكەري جوعارى وقۋ ورنىنا بارعان. 1934 -جىلى كوكتەمدە وقۋىن ءتامامداپ، وفيتسەر شەنىن العان. حالىق اسكەرىنىڭ 1^- ء^شى ديۆيزياسى 2^- ء^شى پولكىندە ۆزۆود كومانديرى قىزمەتىنە تاعايىندالعان.

كۇزدە ورتالىق ولكەلەردە ەتەك العان لامالار كوتەرىلىسىن تىزگىندەۋگە قاتىسقان. كورسەتكەن ەرلىك پەن ەپتىلىگى ءۇشىن وردەن العان. وسى ساپارىندا قالقا موڭعولدىڭ دولجىن دەيتىن ارۋ قىزىن قاتىندىققا العان. ادام سياقتى وتاۋ كوتەرىپ، شاڭىراق قۇرعان. 1939 -جىلى قايتىس بولعانعا دەيىن تاتۋ- ءتاتتى ءومىر سۇرگەن. ءبىراق زاتى باسقا جەڭگەمىز قازاقتان قۇرساق كوتەرمەپتى. ارتىندا ءىلىپ الار تۇياق قالمادى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، حالقىن- گول شايقاسى باستالعان 1939 -جىلدىڭ مامىر ايىندا ىكەي سوعىسقا ءوزى سۇرانىپ ءوتىنىش جازعان. جارىقتىقتىڭ كونە ۇيعىر قارپىمەن جازعان يرەك حاتى ارحيۆتە ءالى بار ەكەن. «ەل باسىنا كۇن تۋعاندا، ەڭكۋ- ەڭكۋ جەر شالعان قازاقتىڭ بالاسى ەدىم، جاپىرايعان جاپوننىڭ جاعاسىنان ءبىر الىپ كورەيىن» دەپتى. ىكەڭنىڭ ارمان- ارىزىن قابىل ەتكەن باسشىلار ونى 6-شى تامسىق ديۆيزياسىنىڭ 17^- ء^شى اتتى پولكىنىڭ 4^- ء^شى سۋمىنىنا (روتا) كوماندير ەتىپ تاعايىندايدى. بۇل ديۆيزيا انە- مىنە سوعىسقا كىرەمىز دەپ، ەنتەلەپ دايىن تۇرعان.

قىسقاسى، مامىر ايىندا اتويلاپ ۇرىسقا كىرگەن. جاۋدىڭ بەتىن قايتارعان. كەلەسى شىلدە ايىندا باستالعان ەكىنشى زور مايدانعا تاعى دا قول باستاپ شىققان. شىلدەنىڭ 3^- ء^і كۇنى بايان- ساعان شايقاسىندا اسقان ەرلىك كورسەتكەن. قولباسشىلار ونى «قىران بۇركىت» دەپ ماقتاپتى. ء(«بىزدىڭ بيىك ارىستار» . ولگەي قالاسى، 1980, 7-8 بەت) .

ابدەن ەتى قىزىپ، قانى قارايعان ىكەي باتىر شىلدەنىڭ 24^- ء^і كۇنى بولعان كەزەكتى شابۋىلدا روتاسىن باستاپ، سامۋرايلاردىڭ شەبىن بۇزىپ كىرىپ، تاس- تالقان ەتەدى. اقىرى قاسىندا بىرگە جۇرگەن كومەكشىسى ورىس يۆانوۆ جانە بىرنەشە جاۋىنگەر جولداستارىمەن بىرگە زەڭبىرەكتىڭ ءدوپ تيگەن وعىنان قازا تابادى.

ىكەي مارقۇم موڭعوليادا قازاق اتاۋلىدان تۇڭعىش ارميا قاتارىنا شاقىرىلعان العاشقى ازاماتتاردىڭ ءبىرى ەكەن. ەكىنشى ءبىر ەستە بولارلىق دۇنيە، حالقىن- گول سوعىسىنا ەكى قازاق قاتىسىپتى. ءبىرى وسى - ىكەي ميزام ۇلى، ەكىنشىسى - جايسانىپ ءمۇدارىس ۇلى. ىكەي «موڭعولدىڭ حالىق باتىرى» بولدى. جايسانىپ العاشقى گەنەرال اتاندى.

ىكەيدىڭ سۋرەتى ساقتالماعان

ىكەي ميزام ۇلىنىڭ بىردە- ءبىر فوتوسۋرەتى ساقتالماعان. كوپشىلىككە بەلگىلى بەينەسى ءوزى ولگەننەن كەيىن قولدان سىزىلعان. ءبىر قىزىعى، سىزعان ادام ىكەيدى ءومىرى كورمەگەن. بۇل اڭگىمەنى ءوز باسىم 1983 -جىلى حالقىن- گول شايقاسىنا قاتىسقان ارداگەر، بەرتىندە حالىق جازۋشىسى اتاعىن العان قالامگەر س. تاربا دەيتىن اقساقالدىڭ اۋزىنان ەستىگەن ەدىم.

ول زاماندا قازاقتار سۋرەتكە تۇسۋدەن قاتتى قورقاتىن. ويتكەنى، و دۇنيەگە بارعاندا اللا تاعالا «مىنا سۋرەتىڭە جان كىرگىز دەيدى» دەپ قورقاتىن. ىكەي دە وسىنداي اتا- بابا داستۇرىنەن اسىپ كەتە الماپتى. سۋرەتكە تۇسپەيتىن بولعان.

سودان كۇللى موڭعولدىڭ كوسەمى د. سۇحە- باتوردىڭ جەسىرى يانجىما دەيتىن ايەل ىكەيدىڭ جەسىرى دولجىندى شاقىرىپ الىپ، «مىنا سۋرەتشىگە بايىڭ ىكەيدىڭ ءتۇر- كەلبەتى قانداي بولعانىن ايت، سۋرەتىن سالسىن!» دەپ بۇيرىق بەرگەن. ايەل ايتىپ وتىرعان، سۋرەتشى سالىپ شىققان. سۋرەت ىكەي ميزام ۇلىنىڭ ناق ءوزى بولىپ شىعا كەلگەن. جوعارىداعى جازۋشى س. تاربانىڭ ەستەلىگىندە: «مەن ىكەيدىڭ قولىندا جاۋىنگەرلىك بورىشىمدى وتەگەن اداممىن. ونى جەتى قاراڭعى تۇندە كورسەم تانيمىن. مىنا سۋرەتى وزىنەن اينىمايدى. ەگەر باتىر ءتىرى بولىپ، سۋرەتىن سالار بولسا، ءدال مۇنداي ۇقساماۋى دا مۇمكىن ەدى» ، - دەيدى.

قۇت تاعدىرلى قايراتكەر

مونعوليا قازاقتارىنان شىققان قايراتكەر قاشقىنباي مالىك ۇلى 1918 -جىلى تۋعان ادام. بايولكە ايماقتىق ءىس باسقارۋ ورنىندا ساقتالعان جانە قايراتكەر اعانىڭ ءوز قولىمەن تولتىرعان ارحيۆ قۇجاتتارىنداعى دەرەكتە قاشەكەڭ 16 جاسىندا العاش مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعانى جازىلىپتى. ءۇش سىنىپتىق ءبىلىم العاننان كەيىن ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسقان. وقىتقان ۇستازى - بەردىقوجا جولتايەۆ دەيتىن كومينتەرن وكىلى رەتىندە مونعوليا ەلىنە 1930-شى جىلدارى بارعان سەمەيدىڭ قازاعى. وسى ب. جولتايەۆ كەڭەس ۇيىمدارىنىڭ تاپسىرماسىمەن 1940 -جىلداردان باستاپ 8 -جىلعا جۋىق قىتاي ەلىندە تىڭشىلىق قىزمەت اتقارعان ەكەن. ارتىنان مونعولياعا قايتا ورالعان تۇستا كەڭەس ۇيىمدارى تاراپىنان جولتايەۆتى اتىپ تاستاۋ جونىندە بۇيرىق كەلگەن.

وسى تۇستا ۇلى قۇرىلتاي (پارلامەنت) ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسار- حاتشىسى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن قاشەكەڭ ۇستازىن اتۋ تۋرالى ۇكىم شىققانىن ەستىپ، ونىڭ ءىسىن قۇرىلتاي باسقارما مۇشەلەرىنىڭ تالقىسىنا ۇسىنىپ، كەڭەس ەلىنىڭ ەلشىسىن كوندىرىپ، اقتاۋ جونىندەگى شەشىمدى شىعارتىپ الىپ، ۇكىمدى ورىنداۋعا ءتيىس قوبدا ايماققا تارتادى. ۇشاقتان ءتۇسىپ، تۋرا تۇرمەگە بارسا، ۇستازىن 5 مينۋت بۇرىن اتۋعا الىپ كەتىپتى. ءبىراق اتىپ ۇلگەرمەگەن. بەردىقوجا جولتايەۆ اعامىز وسىلاي ءبىر اجالدان قالعان.

قاشقىنباي مالىك ۇلىنىڭ تاعدىرىنداعى اسا ەلەۋلى وقيعا - ۇلى وتان سوعىسى ءجۇرىپ جاتقاندا مونعول ەلى اتىنان مايدانعا كومەك اكەلىپ، 4-اي سوعىس شەبىندە سولداتتارمەن بىرگە وكوپتا جاتىپ، باس قولباسشى ءستاليننىڭ قابىلداۋ قوناقاسىنا قاتىسىپ، كوسەمنىڭ قولىنان 747^- ء^شى ءنومىرلى «تت» پيستولەتىن سىيلىققا الۋى. بۇل قارۋ ءقازىر بايولكە ايماعىنىڭ ورتالىق مۇراجاي قورىندا ساقتاۋلى تۇر.

قاشەكەڭ بۇل ساپارى جايىندا 1985 -جىلى جەڭىستىڭ 40 -جىلدىق مەرەكەسى قارساڭىندا ء«ومىر ورنەكتەرى» دەيتىن كولەمدى ەستەلىك جازىپ قالدىرعان ەكەن. وسى ەستەلىكتەن ءۇزىندى كەلتىرسەك: «.. . 1942 -جىلدىڭ كۇزىندە مەنى ۇلان- باتىرعا شاقىردى. قىزىل ارمياعا كومەك اپاراتىن توپتىڭ قۇرامىنا ەنگىزىپتى. دەلەگاتسيانى مارشال ح. چويبالسىن باستاپ ءجۇردى. «توڭكەرىسشىل مونعوليا» اتتى تانك كولونناسىن سىيعا تارۋ ءۇشىن 300 كيلا تازا التىن، 100 مىڭ امەريكا دوللارى، 2,5 ملن موڭعول اقشاسى، ازىق- تۇلىك، كيىم- كەشەك بار - بارلىعى 237 ۆاگون دۇنيە- مۇلىكتى تيەپ الىپ، 1942 -جىلى قاراشا ايىندا جولعا شىقتىق. 1943 -جىلى 12 قاڭتار كۇنى ماسكەۋ ماڭىنداعى ناروفومينسكيي دەيتىن شاعىن قالاشىقتا مونعول جۇرتىنىڭ قاراجاتىنا جاسالعان 53 تانكىنى پولكوۆنيك م. ت. لەونوۆ باسقارعان 112^- ء^شى تانك بريگاداسىنا تاپسىرۋ ءراسىمى ءوتتى. مەن قابىرعاسىندا «باي- ولكە» دەگەن ۇلكەن جازۋى بار تانكىنى ەكيپاج كومانديرى رەزكوۆقا تاپسىردىم. ول مەنى تانككە وتىرعىزىپ، ارى- بەرى الىپ ءجۇردى. باي- ولكەلىكتەر جيناپ بەرگەن ازىق- تۇلىك، كيىم- كەشەكتى سولداتتارعا ۇلەستىرىپ بەردىم. جيىن سوڭىندا بريگادا كومانديرى: - ءبىز بۇل تانكىلەرمەن بەرليننىڭ كوشەسىن تاپتايمىز، - دەدى» .

وسى راسىمنەن كەيىن دەلەگاتسيانى ي. ستالين قابىلداعان. قوناقاسى بەرگەن. وندا قاشەكەڭ دە بولعان. جوعارىداعى ەستەلىگىندە ءستاليندى سۋرەتتەپ جازىپتى. «مەنىڭ قازاق ەكەنىمدى ءبىلىپ، اسا ىقىلاسپەن قۇشاقتاپ كورىستى» دەيدى. سەبەبى، سول تۇستا سوعىس ماسكەۋدەن 150 شاقىرىم جەردە ءجۇرىپ جاتقان. ماسكەۋدى قازاقتار ءھام قازاقستاندىقتار قورعاپ قالدى. تەگى باس قولباسشى قازاقتاردىڭ ءقادىرىن تۇسىنسە كەرەك. قاشەكەڭدى قۇشاقتاپ، ستالين فوتوعا تۇسكەن. «وسى فوتونى تۇسىرگەن ادام قايتار جولدا نەمىستەردىڭ اۋە شابۋىلىنان قازا تاپتى. بارلىق قۇجاتتار ورتەنىپ كەتتى» دەپ جازىپتى قاشەكەڭ. قايراتكەر اعامىز مايدانعا قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمىن كيىپ بارعان ەكەن. باسىندا ۇكىلى كەرەي پۇشپاق تىماق، ۇستىندە اق سەڭسەڭ قوي تەرىسىنەن تىگىلگەن ىشىك.. .

جوعارىداعى 112^- ء^نشى تانك بريگاداسى تۋرالى مونعول باسپا سوزىندە كوپ جازىلىپتى. موڭعول ەلى سىيلاعان 53 تانكتىڭ ون شاقتىسى 5375 شاقىرىم جول ءجۇرىپ بەرلينگە بارعان. ءبىر تاڭعالارلىق جاعداي: «باي- ولكە» اتتى تانك تە امان- ەسەن بەرلينگە تۇمسىق تىرەپ توقتاعان. 16 كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى جارالىپتى. سوعىستان كەيىن بريگاداعا سۇحە- باتور ەسىمى بەرىلىپتى.

قاشقىنباي اعانىڭ تاعدىرىنا قىتاي كوسەمى ماو تسزە دۋنمەن دە كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسۋ ءساتى بۇيىرىپتى. 1956 -جىلى قىتاي كومپارتياسىنىڭ كەزەكتى ۇⅲسەزى وتەدى. مونعول ەلىنىڭ دەلەگاتسياسى قۇرامىندا قاشەكەڭ دە بارعان ەكەن.

قوعام قايراتكەرى قاشقىنباي مالىك ۇلى ءوز داۋىرىندە 3 دۇركىن ۇلى قۇرىلتايعا دەپۋتات بولىپ سايلانعان. ۇلى قۇرىلتاي ءتوراعاسىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان. قاشەكەڭنىڭ زامانداسى اباي رامازان ۇلىنىڭ ەستەلىگىندە: «قاشەكەڭ مونعولدىڭ ءتورت ۇلى پاتشاسىنىڭ ءمورىن ۇستاعان ادام. ۇلى قۇرىلتايدىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقارىپ تۇرعاندا قۇرىلتاي اپپاراتىندا ساقتاۋلى شىڭعىسحاننىڭ مورىنە، 19 عاسىردا مونعولدى بيلەگەن بوعدا حاننىڭ مورىنە، 1924 -جىلدان 1950 -جىلدارعا دەيىن بارلىق قۇجاتتاردى زاڭداستىرعان كىشى قۇرىلتاي مورىنە جانە ءوز داۋىرىندەگى ۇلى قۇرىلتاي مورىنە يەلىك جاساپ، ءار ءداۋىردىڭ تاريحي قۇجاتتارىن كەپىلدەندىرىپ وتىرعان» ، - دەپ جازىپتى.

40 -جىلدان استام مونعول ەلىن باسقارعان مەملەكەت باسشىسى يۋ. تسەدەنبال دا قاشاكەڭدى قاتتى قۇرمەتتەيتىن بولعان. اركەز كەزدەسىپ اماندىق- ساۋلىق سۇراسىپ تۇرعان. تسەدەنبال ءوزىنىڭ ءبىر ەستەلىگىندە: «مەن قاشقىنباي مەن ورازبايدى ەرەكشە قادىرلەيمىن. ول ەكەۋى ۇكىمەت باستاۋعا لايىق كەمەڭگەر تۇلعالار» ، - دەپتى («حالقىنىڭ ادال پەرزەنتى» ەستەلىكتەر جيناعى. ۇلان- باتىر، 2004, 79-بەت) .

قاشقىنباي اعا 1986 -جىلى دۇنيەدەن ءوتتى. ارتىندا ەستەلىك بولىپ ايتقان ءسوزى، اتقارعان ەڭبەگى قالدى. مارقۇمنىڭ كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاق- جۇراعاتى ءقازىر باي- ولكەدە جانە قاراعاندى وبلىسىنىڭ وساكاروۆ اۋدانى مەن تەمىرتاۋ قالاسىندا تۇرىپ جاتىر.

تۇراتىدا تۋعان تارلاندار

ورىس جۇرتىنىڭ اسا تانىمال ازاماتى، اسكەري ۇشقىش ا. ي. پوكرىشكين: «سوعىس - ادامداردى ازايتىپ، باتىرلاردى كوبەيتەدى» - دەپ جازىپتى. راسىندا سولاي. ۇلى وتان سوعىسىندا قازاقتار ۇلكەن ەرلىك كورسەتتى. كوپ باتىرلار تۋدى. بۇرىنعى كسرو- نىڭ باس حاتشىسى ل. برەجنيەۆ ءوزىنىڭ تىڭ يگەرۋ تۋرالى ەستەلىگىندە: «.. .قازاقتار قاراپايىم حالىق، سويتە تۇرا ولار ەرجۇرەك، باتىر جۇرت ەكەنىنە ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە تولىق كوزىم جەتتى» - دەگەن ەدى عوي.

بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس، ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ باتىر اتاعىنا يە بولعانداردىڭ ىشىندە باسقا جەردە تۋىپ- وسكەن قازاقتار دا بار. مىسالى، تاۋلى التاي رەسپۋبليكاسىنىڭ ۋست- كان اۋدانى، چەرنىي انۋي اۋىلدىق اكىمشىلىگىنە قاراستى ەلدى مەكەندە 300-گە تارتا قازاقتار تۇرادى. يتارقاسى قيىردا وتىرعان بۇل قانداستاردىڭ ءتىلى باياعىدا ءدۇبارالانىپ كەتكەن. ءبىراق وزدەرىنىڭ قازاق ەكەنىن جاقسى بىلەدى.

تاريحى دا تىم كومەسكى. ەسكى دەرەك كوزدەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازاقتار وسىدان 160 -جىلداي بۇرىن چەرنىي انۋيدان ءۇش شاقىرىم جەردەگى تۇراتىعا كەلىپ قونىستانعان. پاتشالىق رەسەي شەنەۋنىكتەرىنەن ءجابىر كورگەن نەمەسە يتجەككەنگە ايدالىپ، سودان قاشىپ شىققان قازاقتار وسىندا كەلىپ پانالاپتى. ولارعا يت تۇمسىعى وتپەيتىن نۋ قاراعايدىڭ ءىشىن مەكەندەپ، پاتشانىڭ امىرىنە باعىنبايتىن، كونە ءداستۇرلى ءدىندى ۇستانۋشى كەرجاقتىڭ شونجارلارى جەر بەرىپ، جىلقى باقتىرعان. قازاقتار قىمىز ساتقاندىقتان، بۇل جەر ساياحاتشىلار كۇندەلىگىنە جازىلىپ، تۇراتى قىمىزىمەن ايگىلى بولىپتى. كەرجاقتار قازاقتارعا شوقىنىپ، ءوز دىندەرىن قابىلداعان جاعدايدا عانا جەر بەرگەنگە ۇقسايدى. ورىستارعا قارسى شىعىپ، شوقىنباي كەتكەن ەكى ادام بولىپتى. ءبىرىنىڭ اتى - تۋعانباي، ەكىنشىسى - ەلەۋىس دەگەن ەكەن.

ۇلى وتان سوعىسى باستالعان جىلدارى تۇراتىدا 20-25 ءۇي قازاق بولعان كورىنەدى. وسى بىرنەشە ءتۇتىننىڭ ەر ازاماتتارى ەل قاتارلى سوعىسقا اتتانىپتى. عاجاپ، اياداي اۋىلدىڭ ءتورت جىگىتى «كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى» اتاعىنا يە بولعان. وسىلاردىڭ ەكەۋى تۋرالى ناقتى دەرەك بار. بۇلار ەرتەدە بۇعاۋعا باسىن يمەي كەتكەن تۋعانباي مەن ەلەۋسىزدىڭ ۇرپاقتارى.

چەرنىي انۋي اۋلىنىڭ ورتاسىندا قوس باتىرعا قويىلعان ەسكەرتكىش بار. اۋىلدىڭ ورتا مەكتەبى ق. تۋعانبايەۆتىڭ اتىندا بولسا، ج. ەلەۋىسوۆتىڭ اتىندا تۇراتى اۋىلىندا كوشە بار ەكەن. ج. ەلەۋىسوۆتىڭ تۋعان قارىنداسى مەكتەپتە تاريحتان ساباق بەرەدى. تۋعان اۋىلىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋمەن اينالىسىپ ءجۇر. ءنوۆوسىبىر، تومسك قالالارىنىڭ ارحيۆىنەن ءبىرشاما مالىمەت تاپقان. سونداي- اق، اۋىلدا ق. تۋعانبايەۆتىڭ قىزى، الدە قارىنداسى تۇرادى.

ەندى وسى باتىر قانداستارىمىز تۋرالى نە بىلەمىز:

*****

قادىران تۋعانبايەۆ - 1942 -جىلى 18 جاسىندا سوعىسقا شاقىرىلىپ، بارلاۋشى بولعان. سوۆەت ارمياسىنىڭ 333^- ء^شى ديۆيزياسى، 1116^- ء^شى اتقىشتار پولكىندا جاۋىنگەرلىك مىندەتىن اتقارادى. 1943 -جىلى سوۆەت ارمياسى دنەپرگە كەلىپ تىرەلەدى. نەمىستەر وزەننىڭ ارعى جاعالاۋىنا وتە كۇشتى قورعانىس شەبىن ورناتىپ، سوۆەت اسكەرىنە قارسى سوققى بەرۋگە كوپ ۋاقىت دايىندالادى. ۇلى وتان سوعىسى تاريحىنداعى ەڭ ءبىر شەشۋشى شايقاستاردىڭ ءبىرى وسى. اسكەرلەردىڭ ارعى جاعالاۋعا امان- ەسەن ءوتىپ، شىعۋىن قامتاماسىز ەتۋ 333^- ء^شى ديۆيزياعا جۇكتەلىپتى.

ارعى جاعالاۋدا بيىكتە ورنالاسقان جاۋ پۋلەمەتى ءبىزدىڭ اسكەرلەرگە وق بۇركىپ، اتتاپ باستىرماي قينايدى. جاۋدىڭ پۋلەمەتىنە قارسى شاپقان قازاق قادىران گراناتا تاستاپ، تاجالدىڭ ءۇنىن وشىرەدى. ءبىراق ءوزى دە اۋىر جارالانادى. 1944 -جىلى 19 ناۋرىزدا قادىران تۋعانبايەۆقا سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلەدى. ەسىل ەر ونى كورە الماپتى. جارلىق شىعاردان ءۇش اي بۇرىن قايتپاس ساپارعا اتتانىپتى.

*****

جانىبەك ەلەۋىسوۆ 1925 -جىلى تۋعان. 1942 -جىلى 17 جاسىندا مايدانعا سۇرانادى. ءبىراق ونىڭ ءوتىنىشىن 1943 -جىلى قابىل ەتىپ، 6-ايلىق مەرگەندەر كۋرسىنا جىبەرەدى. سول جىلى ول ۆورونەج مايدانىنىڭ 6-نشى گۆارديالىق ديۆيزياسىنىڭ 25^- ء^ىنشى گۆارديالىق پۋلەمەت پولكىنا كوماندير بولىپ بارادى. 1943 -جىلى دنەپر وزەنىنەن ءوتۋ كەزىندە كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيدۋمىنىڭ جارلىعىمەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولادى.

ول اتا- اناسىنا جازعان حاتىندا بىلاي دەگەن ەكەن: «مەن ءۇشىن قايعىرماڭىزدار، قايتا قۋانىڭىزدار، ويتكەنى، مەن ءوز وتانىم الدىڭداعى بورىشىمدى وتەۋگە بارا جاتىرمىن. مەن جاۋدان قورىقپايمىن. وتانىمدى سوڭعى كۇشىم قالعانشا قورعايمىن.. . »

ج. ەلەۋىسوۆ پۋلەمەت پولكىنا كوماندير بولىپ تاعايىندالادى. مايداننىڭ العاشقى كۇنى ونىڭ پولكى جاۋدىڭ 40 جاياۋ اسكەرىن ءولتىرىپ، 95 نەمىستى تۇتقىندايدى. سول ۇرىستا جانىبەكتىڭ ءوزى 4 جاۋ اسكەرىن ولتىرەدى. تاعى ءبىر ۇرىستا ول جاۋدىڭ 5 اسكەرىن جويىپ جىبەرگەن. ءوزىنىڭ اياعىنا وق ءتيىپ، جاراقات الادى. سوندا دا مايدان شەبىن تاستاپ كەتپەيدى. پولكتىڭ دنەپر، پريپياتي وزەندەرىنەن امان- ەسەن وتۋىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسادى.

6-نشى گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ كومانديرى، گەنەرال- مايور گ. يۆانوۆتىڭ ەستەلىكتەرىندە: «.. ء.بىر سوعىس ەسىمدە: ۇرىس كەزىندە جانىبەكتىڭ پولكىنەن ءبىر ادام قالماي قىرىلىپ قالىپتى. جالعىز قالعان جانىبەك ءبىر پۋلەمەتتەن ەكىنشىسىنە جۇگىرىپ ءجۇرىپ اتىسىپ، جاۋ اسكەرىن تۇساپ تۇردى. نەمىستەر ول جەردە بىرەۋ ەمەس، بىرنەشە ادام بار دەپ ۇققان ەكەن. مىنە، وسى باتىر قازاق بالاسى جانىبەك بولاتىن»

كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى جانىبەك ەلەۋىسوۆ 1946 -جىلى مايداننان امان ورالدى. تۇراتىداعى ورتا مەكتەپتە ديرەكتور بولدى. التاي ولكەلىك كەڭەسىنە دەپۋتات بولىپ سايلاندى. قازاقستانعا 1954 -جىلى كوشىپ كەلىپ، ءومىر ءسۇردى. بالالارى ءقازىر ءارتۇرلى اسكەري سالادا ويداعىداي قىزمەت ەتىپ ءجۇر.

كاشميردەگى كوشپەندىلەر

اقش- تا جارىق كورەتىن «نەيشنل دجيوگرافيك مەگەزين» جۋرنالىنىڭ 1954 -جىلعى 61^- ء^شى سانىندا «قازاقتار ازاتتىققا قالاي اتتاندى» دەيتىن ماقالا جاريالانعان. ونىڭ اۆتورى - ميلتون دج. كلارك دەگەن امەريكالىق ازامات. وسى ماقالامەن بىرگە قازاقتار ومىرىنەن تۇسىرىلگەن ءتۇرلى- ءتۇستى سۋرەتتەر دە بەرىلگەن. باجايلاپ قاراساڭىز، سۋرەتتەردەن ناعىز قازاقى تۇرمىستى، ەتنوگرافيالىق ءومىر سالتىن اڭعاراسىز. سۋرەتتەر پاكستاننىڭ سريناگار قالاسىنان 90 شاقىرىم جەردە بيىك تاۋدىڭ اڭعارىندا تۇسىرىلگەن. سوندا بۇل قازاقتار كىمدەر؟

بۇلار - اتام زاماننان قيىر قونىپ، شەت جايلاپ جۇرەتىن التايدىڭ اباق كەرەيلەرى. العاش 1930-شى جىلدارى ءور التايدان ۇركىپ، قازىرگى شينجان ولكەسىنىڭ وڭتۇستىك- شىعىسىنا بارادى. وندا تۇراقتاپ بايىز تاپپاي اقىرى 1940 -جىلى ءۇندىستان اسىپ كەتەدى. مارقۇم حاليفا التاي وسى كوشتىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن. سول كىسى ايتاتىن: «العاش التايدان كوشكەندە 36 مىڭ ادام ەدىك، 1941 -جىلى ءۇندىستانعا وسىدان 3039 ءتىرى جەتتىك. ارادا ءبىر جىل وتكەندە جەرسىنبەي 2000-عا تارتا ادام ءولىپ كەتتى. 1942 -جىلى 1150 ادام ءتىرى قالدىق. سودان 1946 -جىلعا دەيىن بىردە- ءبىر ايەل بالاسى قۇرساق كوتەرمەدى. تۋرا جەتىنشى جىلى دەگەندە العاشقى بالا تۋدى» .

جوعارىداعى سريناگار قالاسى - كاشمير ولكەسىنىڭ ورتالىعى. سول كەزدە كاشمير ولكەسى ءۇندىستان مەن پاكستان اراسىنداعى داۋلى ءوڭىر بولاتىن. حالقىنىڭ كوبى مۇسىلمان ءدىنىن ۇستاناتىن بولعاندىقتان العاش ءۇندىستانعا وتكەن قازاقتار وسى وڭىرگە ويىسىپ كەلگەن. ونىڭ بەر جاعىندا كاشميردىڭ بيلەۋشىسى شەيح مۇحامەد ابدۋللا قازاقتاردى جەرىنەن اۋعان «مۇحاجير» ساناپ كوپ كومەك كورسەتكەن.

قازاقتار وسىندا 12 -جىل تۇرىپ، 1954 -جىلى تۇركياعا قونىس اۋدارعان. وسى قازاقتارعا 1951 -جىلى جوعارىداعى امەريكالىق جۋرنالشى كەلىپ، ءبىر جىل بىرگە تۇرادى. قازاقتىڭ ءتىلىن ۇيرەنەدى. كينو تۇسىرەدى. مارقۇم حاليفا اتامىز: «ە، ول ءبىزدىڭ كلارك ەمەس پە!» دەپ ءسۇيسىنىپ ايتىپ وتىرعانىن تالاي ەستىگەن ەدىك.

وسى قازاقتار دۇنيەنىڭ جارتىسىن اينالىپ، سونىڭ ىشىندە دالانىڭ قوڭىر اڭى دا وتە المايتىن اتاقتى تاكلاماقان ءشولىن باسىپ، گيمالايدان اسىپ تۇسكەن. جان بالاسىنىڭ تابانى تيمەيتىن تيبەتتىڭ دۋنحۋان ولكەسىندەگى تسزيانفودۋن جارتاسىن كوكتەي ءوتىپ، ۇزىندىعى 1 ميل ۇڭگىردەگى بۋددانىڭ مۇسىندەرى مەن فرەسكالىق ورنەكتەرىن كورگەن. ارتىنان وكشەلەپ قۋعان جاۋدىڭ اسكەرلەرىمەن ايانباي سوعىسىپ، 90 پايىزى جولدا قىرىلعان بەيباقتار دەپ ايتا الامىز با؟ . شىندىعىندا سولاي. كوپ جىلعى ءومىر مەن ءولىم ارپالىسى قازاقتاردىڭ ساعىن سىندىرا الماعان.

امەريكالىق جۋرنالشىنىڭ ماقالاسىن ۇلتشىل ازامات سابەتقازى اقاتاي مارقۇم وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، جاريالاماققا نيەت ەتكەن كورىنەدى. سودان شاعىن ءۇزىندى ۇسىنعان ءجون بولار: «.. .مەن كاشمير جازىعىنداعى سريناگاردا اتا- بابالارى 2 مىڭ جىل ورتالىق ازيادا كوشىپ جۇرگەن ەرەكشە حالىقتىڭ وكىلى - قازاقتاردىڭ اراسىندا ءبىر جىل بولدىم. قاسىرەتتى جورىقتىڭ قاتاڭ سىنىن ارتقا تاستاعان قازاقتار ەندى ەس جيا باستاعان سەكىلدى. ولاردىڭ داۋلەسكەر اۋىز ادەبيەتىن تىڭداعان العاشقى امەريكالىق مەن بولارمىن. بۇل كوشپەندىلەر جاز شىعا شاڭى مەن قاپىرىعى ىعىر قىلعان ورىندى تاستاپ، جايلاۋعا شىقتى. كاشمير ارعىماقتارىن ەرتەپ مىنگەن ولار (مەنى دە ەرتىپ الدى) تاۋعا شىعىپ كەتتى. بيە بايلاپ، راحات ءومىردى باستاپ كەتتى.. .» .

ميلتون دج. كلارك قازاقتاردىڭ ءومىر تاريحىن زەرتتەۋمەن عانا اينالىسپاعان كورىنەدى. 1954 -جىلى بۇلاردىڭ تۇركياعا كوشۋىنە مۇرىندىق بولعان. ءتىپتى 1953 -جىلى اقش- تىڭ پرەزيدەنتتىگىنەن ۇمىتكەر ادلاي ە. ستيۆەنسوندى سريناگارعا ەرتىپ كەلىپ، قازاقتاردىڭ ومىرىمەن تانىستىرعان. حاسان ءورالتاي اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، ميلتون دج. كلارك - اقش- تاعى تسرۋ- دىڭ قىزمەتكەرى. ول قازاقتاردى شىنىندا كوممۋنيستىك رەجيمنىڭ تەپكىسىنەن قاشتى ما، جوق پا دەگەندى انىقتاۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن ادام دەيدى.

قالاي دەسەك تە، ونىڭ سۋرەتتەرى بۇگىنگى قازاق دياسپوراسىنىڭ تاريحي قۇجاتى رەتىندە قىمبات. جوعارىداعى دىتتەگەن جەرىنە جەتە الماي قازا تاپقان نەمەسە قاڭعىرىپ باسقالارعا قولدى بولىپ كەتكەن بەيباقتاردىڭ سارقىتىنداي تاريحتان بىزگە جەتكەن تابارىك.

وسى ورايدا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جوعارىداعى قازاقتاردىڭ الاساپىران ءومىرى جايلى: «تۋعان جەرىنەن تىس بۇكىل جەر شارىنا شاشىراپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بەس ميلليونعا جۋىق قانداستارىمىزدىڭ قانداي قايعىلى دا، قورلىقتى جولدان وتكەنىن بۇگىنگى كوزى تىرىلەردىڭ ەشقايسىسى دا ءوز دەڭگەيىندە بارشا قاسىرەت- قايعىسىمەن بەينەلەپ بەرە المايدى. ويتكەنى، كەيدە قۇجات جەتىسپەيدى، كەيدە بوسقىنداردىڭ تۇتاس كوش- كەرۋەنىنىڭ ىزدەرى بەلگى- بەدەرسىز تاۋ شاتقالدارىنا ءسىڭىپ، جوق بوپ كەتەدى نەمەسە مۇردەلەرى قازاق دالاسىنان شالعايدا اتاۋسىز قالعان» دەپتى. (تاريح تولقىنىندا. - الماتى: «اتامۇرا» باسپاسى، 1999, 140-بەت) .

شىندىعىندا، قازاق تاريحىنداعى اسا ءبىر ەلەۋلى وقيعا - تۇيەلى كوشپەن «گيمالاي اسقان» كوشپەندىلەر تۋرالى سوڭعى جىلدارى بىرنەشە شىعارما جارىق كوردى. ح. التايدىڭ «التايدان اۋعان ەل» ، د. جانالتايدىڭ «قيلى زامان - قيىن كۇندەر» ، حاسەن ءورالتايدىڭ «ەلىم- ايلاپ وتكەن ءومىر» كىتاپتارىندا ەگجەيلى- تەگجەيلى باياندالعان.

م ۇقانوۆتىڭ م وڭعولياعا ساپارى

قازاق ادەبيەتى الىپتارىنىڭ ءبىرى - اكادەميك - جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ 1966 جىلدىڭ جازىندا رەسمي ساپارمەن مونعوليا قازاقتارى قونىستانعان باي - ولكە ايماعىنا بارعان .

بۇل كەزدەسۋ ونداعى قازاقتار ءۇشىن كوكتەن عايسا تۇسكەندەي اسەر قالدىرعان كورىنەدى . سابەڭدى كورىپ ، قولىن العان ، قاسىنا وتىرىپ اڭگىمەسىن تىڭداعان ادامدار ءالى كۇنى : « باياعىدا مۇقانوۆ كەلگەن جىلى .. .» ، - دەپ ، ۇزىن سونار حيكاياسىن باستايدى - اۋ . راسىندا ، وسى جىلدارى باي - ولكەلىك قازاقتار اراسىنا سابەڭنىڭ « بوتاكوز » رومانى كەڭ تاراپ ، ساۋاتى بار قازاق بالاسى وقىپ شىققان ، ساۋاتى جوقتار وقىتىپ تىڭداعان ، « سۇلۋشاش » پوەماسىن ەكىنىڭ ءبىرى جاتقا ايتاتىن ، ناعىز ءبىر رۋحاني تازا ، جۇتىنىپ تۇرعان زامان ەدى .

ءسويتىپ ، سابەڭ كەلەدى . ا ت باسىن باي - ولكەگە ەمەس ، تازا دوربەت تۇقىمى تۇراتىن ۇبىس دەگەن ايماققا بۇرادى . سەبەبى بۇل ايماق كسرو - نىڭ تۋۆا رەسپۋبليكاسىمەن شەكارالاس . ەكى تاراپ اراسىندا شەكارا ماسەلەسى تۋىندايدى . وسىنى رەتتەۋ ءۇشىن كسرو ارنايى دەلەگاتسيا جاساقتايدى . وكىلدىكتى سول تۇستاعى بۋريات ا ك سر - ءنىڭ جوعارى كەڭەس ءتوراعاسى حوحولوۆ دەگەن باستاپ كەلەدى . سابەڭ جاي عانا مۇشەسى بولسا كەرەك .

ۇبىس ايماعى باسشىلارىنىڭ ءبىرى - قازاق ازاماتى ، ي . ستالين كوسەمنىڭ قولىنان ءدام تاتىپ ، سىيلىققا تاپانشا العان ، قىتاي كوسەمى م او تسز ە د ۋنمەن بىرگە تۇستەنىپ ، سۋرەتكە تۇسكەن قوعام قايراتكەرى قاشقىنباي مالىك ۇلى دەگەن اعامىز ەدى . سابەڭدى وسى قاشقىنباي الدىمەن قابىلداعان . ودان كەيىن دۇنيەنى دۇركىرەتىپ ، سابەڭ باي - ولكەگە كەلەدى . ءبۇتىن حالىق اياعىنان تىك تۇرىپ دالادا قارسى الادى . وسى توپتىڭ اراسىندا مونعولياداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىز ءىن قالاعان ، تۇقىم جاعىنان شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنا جيەن بولىپ كەلەتىن ، اتاقتى « بۇركىت » پوەماسى مو ڭع ول تىلىنە اۋدارىلىپ ، ورتا مەكتەپتىڭ ادەبي ەت وقۋلىقتارىنا ەنگىزىلگەن ، شالعى مۇرتى كوككە شانشىلىپ سويلەيتىن ، اتاقتى سۋىرىپ سالما اقىن اقتان بابي ۇلى دا بولعان ەكەن .

سابەڭ موينىن سوزىپ ، قالىڭ جۇرتتىڭ ورتاسىندا تۇرعان اقتانعا قاراپ ايعاي سالىپتى : « ەي ، سەن اقتان ەمەسسىڭ بە ؟ » . انا كىسى : « ءيا ، اقتانمىن ، قالاي تانىدىڭ ؟ » ، - دەيدى . سابەڭ : « انداعى مۇرتىڭنان تانىدىم » ، - دەپ كۇلىپتى . اقتان دا تىنىش تۇرماي : « سەن ءسابيت ەمەسسىڭ بە ؟ » - دەيدى ادەيى ، تانىپ تۇرسا دا . سابەڭ دە : « وي ، مەنى قايدان بىلەسىڭ ؟ » ، - دەپ قالبال ا قتاپ قالادى . سوندا اقتان اقىن : « ۇرتىڭنان تانىدىم !» ، - دەپتى .

وسىلاي سابەڭ باي- ولكەلىك باۋىرلارى اراسىندا ارقا- جارقا ەكى- ءۇش كۇن قونىپتى. كەڭەس ەلىنەن كەلگەن وكىلدەرگە ارناپ اكىمشىلىك قوناق ۇيىنەن ارنايى ليۋكس بولمە ازىرلەنىپ، وعان حوحولوۆ پەن سابەڭدى جاتقىزادى. سابەڭ ءنىڭ رەسمي ساپار ەكەندىگى ەس ىنەن شىعىپ كەتكەن . اقتان مەن س وتسياليستىك ەڭبەك ەرى ، شوپان، شەجىرە قارت سەرىكبايدى جانىنان تاستاماي، كۇندى تۇنگە جالعاپ اڭگىمە سوعادى. ءتىپتى تاماققا دا قاراماپتى جارىقتىقتار. سودان كەشكە قونالقىعا جاتاردا باستىقتار كەلىپ ، سابەڭدى بولمەسىنە اپارىپ ورنالاستىرادى. ارادا ون مينۋت وتپەي ، سابەڭ قاشىپ شىعىپتى. ء«اي، قاراقتارىم!» ، - دەپتى سوندا جالىنىڭقى داۋىسپەن : - مەن ءاتىر ساسىعان ورىستىڭ قاسىندا كۇندە ۇ يقتاپ ءجۇرمىن عوي، بۇگىن انا تەكە ساسىعان ەكى شالدىڭ قاسىنا جاتاي ىنشى» . سودان، قوناقجاي جۇرت شىت جاڭا بولمە ازىرلەپ ، ءۇش شالعا تەمىر توسەك قويىپ بەرىپتى.

ەرتەڭىنە سابەڭدى اۋىل اقساقالدار ىمەن بىرگە ايماق اكىمشىلىگى «يكە بۇلان» دەگەن ارالعا اپارىپ ، دالادا مال سويىپ، اس بەرەدى. جازۋشىنىڭ استىنا ات مىنگىزىپ الىپ جۇرەدى. وسىندا قوناققا كەلگەن بارلىق ادامعا ءبىر- ءبىر توستىك قاقتاتامىز دەپ، 70-80 قوي سويىپتى. مۇنى كورگەن سابەڭ باسىن شايقادى دەيدى. «تىم ىسىر ا پقا بارماڭدار، اسىرە اقكوڭىل ەكەنسىڭدەر» دەگەن دە قويعان.

سول تۇستا ايماق ورتالىعىندا 10 -جىلدىق قازاق ورتا مەكتەبى بار- تىن. ونىڭ وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى - الماتىدان فيلفاكتى ەندى ءبىتىرىپ بارعان قابيداش قالياسقار ۇلى دەيتىن جاس ازامات. ايەلى بەكبوسىنوۆا روزا امان قىزى - تالدىقورعاننىڭ تۋماسى. ونىڭ جاڭادان باي- ولكەگە كەلىن بولىپ تۇسكەن كەزى. وسى كىسىلەر سابەڭە ارناپ كابينەت جاسايدى. ماڭدايشاسىنا «سوۆەتتىك سوزگە قالامى // ك ورمەگەن استە مۇقالىپ، // مۇنى جازعان كادىمگى ءسابيت مۇقانوۆ» دەپ ءىلىپ تاستايدى. بارلىق كىتاپتارىن ءتىزىپ ، كورمە ۇيىمداستىرادى. سابەڭ قاتتى ريزا بولىپ، كوزىنە جاس الىپتى. تەبىرەنىپ تۇرىپ: «مەنى ءوز وتانداستارىما قاراعاندا، سىزدەر جاقسى بىلەدى ەكەنسىزدەر» ، - دەپ راحمەت ايتىپتى.

ساپار اياقتالعان سوڭ ۇلان- باتىرعا ۇشاققا وتىرىپ اتتانادى. جولاي مەملەكەت باسشىسى يۋ. تسەدەنبالعا كىرىپ ، باي - ولكە قازاقتارىنا قاتىستى ۇستانىپ وتىرعان پارتيانىڭ كوزقاراسىنا ۇلكەن العىسىن جەتكىزەدى . قازاقستانعا ورالعان سوڭ وسى ساپارى جايىندا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنە شاعىن ماقالا جاز ا دى.

وسىلاي باي- ولكەدە سابەڭنىڭ باسقان ءىزى اڭىز بولىپ قالدى.

بەرلينگە بارعان «باي- ولكە» تانكىسى

ۇلى وتان سوعىسى باستالعان 1941 -جىلدىڭ 22 ماۋسىمى كۇنى موڭعول ەلى دە توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي قاتتى ابىرجىپتى. ويتكەنى شىعىس جاعىندا جاپوندار وڭمەڭدەپ، شەكاراعا دەيىن تىرەلىپ، كەلىپ العان. ونىمەن قويماي، قۇنىققان ميليتاريستەر اۋزى التى قارىس قىتايدىڭ شىعىس ءوڭىرىن باسىپ الىپ، مانج- گو اتتى قۋىرشاق مەملەكەت ورناتىپ قويعانىن قايتەرسىز. قىتايدىڭ باسقا ولكەلەرى قالتىراپ- دىرىلدەپ ازەر وتىردى.

1939 -جىلى جۇلقىنا بەرگەن جاپونداردى حالكين- گول وزەنى ماڭىندا كەڭەس اسكەرى ءبىر تىقسىرىپ تاستاعان- تىن. ءبىراق ءقاۋىپ ءالى سەيىلگەن جوق. ەندى مىنە، ارقا سۇيەپ، وزدەرىن ادام قاتارىنا قوسار دەپ ءۇمىت ارتىپ وتىرعان جالعىز «اعاسى» - كەڭەس ەلىنە سۇم فاشيستەردىڭ باسا- كوكتەپ كىرىپ كەتۋى، ارينە، جاقسى ەمەس. باسقالار سياقتى شوقپارىن الىپ، تۇرا ۇمتىلاتىنداي قاۋقار قايدا.

سونىمەن ەلدىڭ باسشىلارى اقىلداسا كەلىپ، سوعىس باستالعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە مەملەكەتتىك كىشى قۇرىلتايدىڭ كەزەكتەن تىس سەسسياسىن شاقىرىپتى. قۇرىلتاي مۇشەلەرى ارى- بەرى اقىلداسىپ، كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنە قارجىلاي ءھام مۇلىكتىك كومەك كورسەتۋ كەرەك دەپ شەشكەن. وسىلاي حالىق اراسىندا «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا كومەك» اكتسياسى ۇيىمداستىرىلىپ، مالشى اراتتار قولىنداعى جىلقىسىن، ساندىعىنداعى التىن- كۇمىسىن، قويدىڭ يلەنگەن تەرىسىنەن جاسالعان جىلى توندارىن، ەت- ماي، قۇرت- ىرىمشىك، ءسۇت ونىمدەرىن جينايدى.

العاشقى كومەكتى 1941 -جىلدىڭ قاراشا ايىندا جولدايدى. بۇل جولى 15 مىڭ تەرى تون، 3 مىڭ بۋما ازىق- تۇلىك، بارلىعى 1,8 ملن سومنىڭ دۇنيەسىن جونەلتەدى.

كەلەسى كەزەكتە جينالعان 100 كەلى التىن، 100 مىڭ امەريكا دوللارى، 2,5 ملن موڭعول اقشاسىن 1942 -جىلدىڭ باسىندا «ۆنەشتورگبانك» - ءتىڭ ەسەپ- شوتىنا اۋدارادى. بۇل قارجى قولما- قول تانك شىعاراتىن زاۋىتتارعا جىبەرىلىپ، 53 تانك جاسالادى. ونىڭ 32^- ء^سى - «ت-34» ماركالى جاڭا تانكتەر. ناتيجەسىندە «ريەۆوليۋتسيالىق موڭعوليا» اتتى تانك كولونناسى پايدا بولادى.

تەك وسى 1942 -جىلدىڭ وزىندە مايدانعا كومەك رەتىندە 236 ۆاگون جۇك جونەلتىلگەن. اتاپ ايتقاندا، ازىق- تۇلىك زاتتارى - 600 توننا، تەرى تون - 30 مىڭ دانا، 27 مىڭ كيىك (اق بوكەن) ەتى، ت. ب. بۇلاردان باسقا 485 مىڭ جىلقى ايدالعان.

1943 -جىلى تاعى دا قاراپايىم اراتتار (حالىقتار) تاپقان- تايانعانىن جيناپ- تەرىپ، 2 ملن سومعا «موڭعول ارات» اتتى ۇشاقتار ەسكادريلياسىن جاساقتايدى. ۇشاقتاردى سمولەنسك وبلىسىنداعى «ۆيازوۆايا» ستانساسىندا ورنالاسقان 322^- ء^شى جويعىشتار ديۆيزياسىنىڭ 2^- ء^شى گۆارديالىق پولكىنا تابىس ەتەدى. وسى موڭعول اقشاسىنان جاسالعان ۇشاقتارعا وتىرعان كەڭەستىك ۇشقىشتار اراسىنان - ن. پۋشكين، ا. ي. مايوروۆ، م. ە. ريابتسيەۆ سەكىلدى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرلارى شىققان ەكەن.

وسىنىڭ ءبارىن جيىپ- تەرىپ، ءوزىمىزدىڭ «دومالاق» ەسەپپەن شامالاعاندا، مايدانعا موڭعول اراتتارى 65 ملن سومنىڭ دۇنيەسىن جىبەرىپتى.

مۇنداي ۇلكەن حالىقتىق ناۋقاننان باي- ولكەنىڭ قازاقتارى قالاي تىس قالسىن؟ ! ولار دا ەل قاتارلى ازىق- تۇلىك ونىمدەرىن جيناپ تاپسىرعان. ايماقتىق ارحيۆ قورىندا ساقتالعان مالىمەتتەرگە قاراعاندا، 1941-1942 -جىلدارى ايماق حالقى 702 899 سومنىڭ دۇنيەسىن جيناپ، 4791 كۇلىگىن مايدانعا جىبەرگەن. 1943 -جىلى 376 370 سومدى اقشالاي تابىستاپ، وعان قوسىپ 2629 -جىلقى بەرگەن. 1944 -جىلى 103 768 سوم جيناپ، تاعى دا 791 ات دايىنداعان. 1945 -جىلدىڭ باسىندا 1071 ات بەرگەن ەكەن (ايماقتىق ارحيۆ قورى، ف-4, حد-3) .

وسى جينالعان دۇنيەلەردى مايدانعا جەتكىزىپ بەرىپ، ەلدىڭ اماناتىن تابىستاۋ ءۇشىن سول كەزدەگى ايماق باسشىلارىنىڭ ءبىرى - قاشقىنباي مالىك ۇلى 1942 -جىلى قىسقا سالىم جولعا شىعادى. اياڭداپ استاناعا بارادى. سول جەردە مەملەكەت باسشىسى ح. چويبالسىن باسقارعان دەلەگاتتارمەن بىرگە ماسكەۋگە قاراي بەتتەيدى.

قاشەكەڭ وسى ساپارى جايىندا 1985 -جىلى جەڭىستىڭ 40 -جىلدىق مەرەكەسى قارساڭىندا ء«ومىر ورنەكتەرى» دەيتىن كولەمدى ەستەلىك جازىپ قالدىرىپتى. وسى ەستەلىكتەن ءۇزىندى كەلتىرسەك: «.. .1942 -جىلدىڭ كۇزىندە مەنى ۇلان- باتىرعا شاقىردى. قىزىل ارمياعا كومەك اپاراتىن توپتىڭ قۇرامىنا ەنگىزىپتى. دەلەگاتسيانى مارشال ح. چويبالسىن باستاپ ءجۇردى. «توڭكەرىسشىل مونعوليا» اتتى تانك كولونناسىنا سىيعا تارتۋ ءۇشىن 1942 -جىلى قاراشا ايىندا جولعا شىقتىق. 1943 -جىلى 12 قاڭتار كۇنى ماسكەۋ ماڭىنداعى نارو- فومينسكيي دەيتىن شاعىن قالاشىقتا مونعول جۇرتىنىڭ قاراجاتىنا جاسالعان 53 تانكتى پولكوۆنيك م. ت. لەونوۆ باسقارعان 112^- ء^شى قىزىل تۋلى تانك بريگاداسىنا تاپسىرۋ ءراسىمى ءوتتى. مەن قابىرعاسىنا «بايان- ۋلگەي» دەگەن ۇلكەن جازۋى بار تانكتى ەكيپاج كومانديرى رەزكوۆقا تاپسىردىم. ول مەنى تانككە وتىرعىزىپ، ارى- بەرى الىپ ءجۇردى. باي- ولكەلىكتەر جيناپ بەرگەن ازىق- تۇلىك، كيىم- كەشەكتى سولداتتارعا ۇلەستىرىپ بەردىم. جيىن سوڭىندا بريگادا كومانديرى: - ءبىز بۇل تانكىلەرمەن بەرليننىڭ كوشەسىن تاپتايمىز، - دەدى» .

جوعارىداعى 112^- ء^شى تانك بريگاداسى تۋرالى مونعول باسپا سوزىندە كوپ جازىلىپتى. مونعول ەلى سىيلاعان 53 تانكتىڭ ون شاقتىسى 5375 شاقىرىم جول ءجۇرىپ، بەرلينگە بارعان. ءبىر تاڭعالارلىق جاعداي، «بايان- ۋلگەي» اتتى تانك تە امان- ەسەن بەرلينگە تۇمسىق تىرەپ توقتاپتى. وسى تانك بريگاداسىنان سوعىس جىلدارى 16 كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى شىعىپتى.

سوعىستان كەيىن بريگاداعا سۇحە- باتور ەسىمى بەرىلىپتى.

دەنەسى تيبەتتە، باسى التايدا جەرلەنگەن باتىر

شينجاندىق تانىمال جازۋشى ءشامىس قۇمار ۇلى «بوكە باتىر» اتتى تاريحي رومان جازىپ، 1987 -جىلى قىتاي ەلىندە جاريالادى. وسى شىعارما 1993 -جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 1-2 ساندارىندا جارىق كوردى. بوكە باتىر جىرعالاڭ ۇلى 1846 -جىلى تۋعان. ءبىر اكەدەن - ەكەۋ. ارتىنان ەرگەن ءىنىسى - شوكە باتىر.

التاي اسىپ بارعان قازاقتار عا قونىس كەڭەيتۋ قاجەت بولدى. سان جىلداردان بەرى ىرگە تەۋىپ، قازىعىن تەرەڭ سىڭىرگەن قالماق- تورعاۋىتتار جەر بەرە قويمايدى. بوكە ءبىر توپ جولداسىمەن شىڭگىلدىڭ اققارىن، قاراعاش وڭىرىنەن بىرنەشە وشاق قازىپ، وعان قارا تالدىڭ ورتەنگەن ەسكى كومىرىن كومىپ كەتەدى. ارادا ءبىر تالاي ۋاقىت وتكەندە بارىپ ، جەرگىلىكتى قالماق تورەلەرىنەن مىنا جەر بىزدىكى دەپ داۋلاي دى . سودان شىڭعىس حاننان بەرى كەلە جاتقان كوشپەندىلەردىڭ قونىس يەلەنۋ زاڭىندا ايتىلعان « ي ەسىز جەرگە كىم بۇرىن كەلىپ كۇلىن توكسە ، جەر يەسى سول بولادى. بايىرعى مەكەنگە يەلىك ەتۋ ءۇشىن قازعان وشاعى، مورلەنگەن جۇرتى بولۋى كەرەك» دەلىنگەن قاعيداتقا سۇيەنىپ، شاتاق شىعارادى. ەكى جاق ادام شىعارىپ تەكسەرىپ كورسە ، شىنىندا شىڭگىلدىڭ قارا تالىنىڭ كۇيگەن كومىرى شىعادى.

وسىلاي قازاق پەن قالماق اراسىندا جەرگە تالاس، جايىلىمعا ەگەس ۇنەمى بولىپ تۇرادى. اسىرەسە، ەجەلگى جىبەك جولى بويىنداعى بايلانىس بەكەتتەرىن كۇش- كولىكپەن قانىمداۋدان باس تارتقانى ءۇشىن جەرگىلىكتى بيلىك بوكە باتىرعا قىرىن قاراي باستايدى. وسىنداي ءارتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى بوكە ەلىن باستاپ ، شىعىسقا قاراي - بوعدا تاۋىنا كوشىپ بارادى. بۇل ولكە - بۇعان دەيىن قازاق بالاسىنىڭ تابانى تيمەگەن جەر. بوعدا ءوڭىرىنىڭ ورتالىعى شونجى قالاسىندا ءتورت ۇلتتىڭ (حانزۋ، ۇيعىر، مونعول، قازاق) وكىلدىگى اشىلادى. ءار ۇلتتان شاڭيا (وكىل) تاعايىندالادى. قازاق اتىنان بوكە باتىر سايلانادى.

وسىلاي ءوزى دارا بيلىك جۇرگىزدى. حالقىنا جايلى ءومىر جاسادى. سوندىقتان دا بولار ، التاي، تارباعاتاي ءوڭىرىنىڭ قازاقتارى بوكەنىڭ ەلىنە كوشىپ كەلە باستادى. جەرگىلىكتى قىتاي شەنەۋنىكتەرى قازاقتاردىڭ كۇشەيىپ كەتۋىنەن قورقىپ، ۇرىمجىدەگى ۇكىمەتكە «بوكە جەكە دارا حاندىق قۇرۋدى قولعا الىپ جاتىر» دەپ ارىز تۇسىرەدى. بوكە باتىردى تۇتقىنعا الادى. ەلىن التاي، تارباعاتايعا قايتا كوشىرۋ ءۇشىن اسكەر اتتاندىرادى. ەل كوشۋدەن باس تارتىپ، اسكەرلەرمەن قاقتىعىسادى. باتىردىڭ ءىنىسى شوكە ءۇرىمجى ۇلىعىنا ۇلكەن سىي بەرىپ ، اعاسىن بوساتتىرىپ الادى. تۇرمەدەن شىققان بوكە ەلدىڭ استاناسى پەكينگە بارام دەپ اتتانىپ كەتەدى. ءبىراق پەكينگە بارمايدى، جايلى قونىس ىزدەپ جەر شالىپ كەتكەن ەكەن، جىل وتكەن سوڭ كەلىپ ، ەلىن باستاپ شىعىسقا قاراي كوشەدى. سول كەتكەننەن مول كەتىپ ، تيبەت اسىپ، ءۇندىستاننىڭ شەكاراسىنا ات تۇمسىعىن تىرەپ توقتايدى. بۇل - 1900 -جىلدار شاماسى نداعى جاعداي .

بوكەنىڭ ەلىن قايتارىپ كەلۋ ءۇشىن ۇرىمجىدەن تولىق قارۋلانعان 500 اتتى اسكەر شىعادى. اقىرى بوكە باتىر قارسىلىق كورسەتىپ، قىرعىن سوعىس ءورتى تۇتانادى . قىتايدىڭ 500 شەرىگىنىڭ 300^- ء^ىن جەر جاستاندىرادى. قازاقتاردان باتىردىڭ جالعىز ءىنىسى شوكە جانە جيىرماداي ادام شىعىن بولادى. قىتاي ۇكىمەتى بوكەنىڭ باسى ءۇشىن مول سىيلىق تاعايىندايدى.

بوكە باتىردى 1904 -جىلدىڭ جازىندا تيبەت تورەلەرى ەل استاناسى لحاسا قالاسىنا شاقىرادى. تيبەت تورەلەرى قۇرمەتتى قوناقاسى بەرەدى. سودان ەلىنە ورالعان بوكە كەلە اۋىرىپ، قازا تابادى. حالقى باتىردى ءىنىسى شوكەنىڭ قاسىنا جەرلەيدى. بۇل جەر ءقازىر «ەسەكباتقان» دەپ اتالادى. تيبەت اۆتونوميا لى اۋدانى ، التىنتوق قورىق مەكەنىنىڭ جەرى.

بوكە باتىر قازا بولعاننان كەيىن 12 تاۋلىك وتكەندە ۇرىمجىدەن قيساپسىز اسكەر كەلىپ ، ەلدى قايتا ايدايدى. بوكە باتىردى كوردەن سۋىرىپ الىپ ، باسىن كەسىپ اكەتەدى. ويتكەنى بۇل باستى اكەلگەن ادامنىڭ الدىندا زور قوشەمەت كۇتىپ تۇرعان ەدى. باتىردىڭ باسىن ءۇرىمجى كوشەسىنە ءىلىپ قويادى. سوڭىندا بالاسى راباي اكەسىنىڭ باسىن سۇراپ الىپ، بايىرعى مەكەنى - التاي نۋلى ولكەسى ، شىڭگىلدىڭ بويى ، ارالتوبە اۋىلىنا قاراستى وباتى قىستاعىنا اكەلىپ جەرلەيدى.

وسىلاي بوكە باتىردىڭ دەنەسى تيبەتتە، باسى التايدا جەرلەنگەن. دەنە مەن باستىڭ اراسى مىڭداعان شاقىرىم الشاق جاتىر. « بەۋ، دۇنيە- اي !» دەگەن. وسى بوكەنىڭ ەلىنەن ءبولىنىپ قالعان ازعانا ەل تيبەتتە ءالى كۇنى بار كورىنەدى. ءبىراق بۇتىندەي وزگەرىپ كەتكەن. تەك وزدەرىنىڭ قازاق ەكەندىكتەرىن عانا بىلەدى.

جوعار ى داعى بوكە باتىردىڭ بالاسى راباي اكەسىنىڭ باسىن التايعا جەرلەگەن سوڭ ، اۋىلىن باستاپ، مونعولياعا اۋىپ كەتەدى. ال شوكە باتىردىڭ ۇرپاعى يمانبالا شىڭگىل بويىندا قالىپ قويىپ، ارتىنان بوركول جاققا قونىس اۋدارعان ەكەن. وسى رابايدىڭ بالاسى ايىپحاننان تاراعان ۇرپاق نەمەسە بوكە باتىردىڭ شوبەرەسى ساعان اقساقال 1995 -جىلى استاناعا كوشىپ كەلدى. بالالارى ءار سالادا ابىرويلى قىزمەت اتقارىپ ءجۇر. كەنجە بالاسى جانىبەك - ۇلكەن كاسىپورىنىڭ جەتەكشى ماماندارىن ى ڭ ءبىرى بولسا ، ورتانشى ۇلى اسىلبەك - ورتا مەكتەپتە ءمۇعالىم. قىتايدا قالعان شوكە باتىردىڭ جالعىز ۇلى يمانبالادان تۋعان جاپانحان اقساقال دا 2006 -جىلى استاناعا كوشىپ كەلدى.

كۇمىس جامبى

1979 -جىلى 114 جاسىندا زايات مالىك ۇلى دەگەن قاريا مونعول ەلىنىڭ قوبدا ايماعىندا دۇنيەدەن ءوتتى. مارقۇمنىڭ تۋعان جەرى - شىڭجان ولكەسى. بۇرىنعى - شىعىس تۇركىستان. ءومىر تاريحىنا ۇڭىلسەك، زايات اقساقال 1930-1940 -جىلدارى شىعىس تۇركىستان ولكەسىندە ورىستەگەن الاساپىران تۇسىندا مونعولياعا ءوتىپ كەتكەن. ول جاقتا ان اسى، ايەلى جانە ەكى قىزى قالىپ قويىپتى. ولاردىڭ ۇرپاعى ءالى سوندا تۇرىپ جاتىر.

زايات اقساقال بەس ءتىل بىلەتىن سۇڭعىلا، شاريعات جولىن ۇستانعان، وقىعانى مەن توقىعانى كوپ كىسى ەدى. انا ءتىلىن ايتپاعاندا، ورىسشا، قىتايشا، مونعولشا، ۇيعىرشا ەمىن- ەركىن سويلەيتىن.

مونعولياعا كەلگەن العاشقى جىلدارى اقكول دەگەن ەلدى مەكەندە ورىستاردىڭ ءجۇن جۋاتىن ورنىندا جۇمىس ىستەپ، اۋدارماشى قىزمەتىن قوسا اتقارعان. 1934 -جىلى تاقاي تاپباي قىزىمەن جاڭادان شاڭىراق كوتەرەدى. وسى زايىبىنان تۋعان ۇل- قىزدارى ءقازىر تۇگەلدەي قازاقستانعا كوشىپ كەلدى.

1965 -جىلى اقساقالدىڭ 100 جاسقا تولۋ قۇرمەتىنە مەملەكەت باسشىسى يۋ. تسەدەنبال ارنايى قۇتتىقتاۋ جولداپ، رەسپۋبليكالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، گەنەرال گ. جاميااندى جىبەرىپ، سىي- سياپات كورسەتەدى. وسى كەزدەسۋ بارىسىندا ورتالىقتان كەلگەن باستىقتار: «اقساقال، زەينەتاقىعا قانشا توگرەگ (تەڭگە) الاسىز؟ » - دەپ سۇراپتى. سويتسە، زايات قاريا 100 جاسقا دەيىن ەشبىر زەينەتاقى الىپ كورمەپتى. اقساقالدى «قوعامعا ەڭبەك ىستەمەگەن ادام ەكەن» دەپ ويلاپ قالماڭىز. ومىرىندە ءبىر كۇنى ەڭبەكسىز وتپەگەن. بىلايشا ايتقاندا، بۇل ادام ۇكىمەت تاعايىنداعان زەينەتاقىدان باس تارتقان. سول ءۇشىن وتقا دا، سوتقا دا سۇيرەگەن. «ۇكىمەتتىڭ جاردەمىنەن باس تارتتىڭ، حالىق جاۋىسىڭ» دەگەنگە دەيىن بارعان. سوندا ازار دا بەزەر بولعان قاريانىڭ ايتاتىن ءۋاجى: «مەن حارام اقشا المايمىن، ولگەندە وتقا كۇيەمىن، تىرىدە دۇعام قابىل بولمايدى» . سودان كەيىن ۇكىمەت ادامدارى جالىنىپ: «بۇل - حارام دۇنيە ەمەس، جاسىڭىزدا ىستەگەن ەڭبەگىڭىزدىڭ اقىسى» ، - دەسە، اقساقالدىڭ ودان ارى شىر- پىرى شىعادى ەكەن: «ويباي- اۋ، ول كەزدە ىستەگەن ەڭبەگىم ءۇشىن ايلىق الدىم ەمەس پە!» . اقىرى ۇكىمەت تە، يۋ. تسەدەنبال جارىقتىق تا ايتىپ ۇقتىرا الماعان.

بۇل عالامدا ءبىز بىلمەيتىن قۇپيا كوپ. زايات قاريا ورتالىقتان سىيلىق الىپ كەلگەن جامياان گەنەرالعا: «قاراعىم، سەن دە مەنىڭ جاسىما كەل» ، - دەپ باتاسىن بەرىپتى. اقساقالدىڭ اق ادال باتاسىن گەنەرال دا شىن نيەتىمەن قابىلداپتى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، 2006 -جىلى وسى گەنەرال 100 جاسقا تولعان ەكەن.

زايات قاريانى ءبىز دە كوردىك. تۋرا 100-دەن اسقان شاعىندا قولىنا تاياعىن ۇستاپ، كۇمىس ساقالى جەلبىرەپ، ءۇش شاقىرىم جەردەن جاياۋلاتىپ، نەمەرەلەرىنە بەس ەشكىسىنىڭ ءسۇتىن اكەلە جاتاتىن.

تاعدىردىڭ ىسىندە شەك بولا ما؟ بەرتىندە ەستىدىك، وسى كىسىنىڭ اناسى 1989 -جىلى 143 جاسىندا شىڭجاننىڭ تۋرفان ولكەسىندە دۇنيەدەن ءوتىپتى. مارقۇم شەشەسى ءومىر بويى ء«بىر كۇنى كەلەر» دەپ ۇلىن كۇتىپتى. كەشكە ۇيىقتار الدىندا ءۇي ىشىندەگى پەشتىڭ كومەيىن وتىنعا تولتىرىپ، ۇستىنە سۋ تولى شاۋگىم اسىپ قويادى ەكەن. «ۇلىم شولدەپ كەلەتىن شىعار، دايىن تۇرسىن» ، - دەيتىن كورىنەدى. ول - ول ما، ءومىر بويى جاس بالانىڭ جۇدىرىعىنداي كۇمىس جامبىنى ءجىپ تاعىپ، موينىنا اسىپ ءجۇرىپتى. «ەگەر دە بىرەۋ- مىرەۋ «ۇلىڭ كەلدى، ءسۇيىنشى!» دەسە، ۇيالىپ قالمايىن» ، - دەپ جانىن جالداعان ءتۇرى ەكەن. قايران انا دۇنيەدەن وتەرىندە «كۇمىس جامبىنى وزىمەن بىرگە قوسا جەرلەۋدى» ءوتىنىپتى. مۇمكىن، و دۇنيەگە بارعاندا ۇلىما ۇشىراسارمىن دەگەن ءۇمىتى شىعار.. .

تەمىرتاۋ كوتەرىلىسىنىڭ كۋاگەرى

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ارداگەرى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرى، كوپتى كورگەن كونەكوز قاريا كاري ءابيتوۆ اقساقال استانادا تۇرادى. كارەكەڭ - كامپەسكە وقيعاسىن، ودان كەيىنگى اشتىق جىلدارىن كوزىمەن كورگەن ادام. ودان كەيىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسىپ، بەرتىنگى كەڭەس بيلىگى كەزىندە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىندە قىزمەت اتقارعان. اسىرەسە، وتكەن عاسىردىڭ 50^- ء^ىنشى جىلدارىنىڭ سوڭىندا كەڭەس وداعىن ءدۇر سىلكىندىرگەن «تەمىرتاۋ كوتەرىلىسى» تۇسىندا كاري اعا ارنايى تاپسىرما ورىنداپ، قىلمىسكەرلەردى قۇرىقتاۋعا قول ۇشىن تيگىزگەن ەدى. وسى وقيعا جايلى كوتەرىلىس كۋاگەرىمەن وربىتكەن اڭگىمەنى ۇسىنىپ وتىرمىز .

- 1959 -جىلى شىلدە ايىنىڭ 31^- ء^і كۇنى تۇنگى ساعات 3.00-دە بىرەۋ ەسىك قاقتى. دەرەۋ ەسىك اشىپ دەدىم، اتى ەسىمدە جوق، كوميتەتتە ىستەيتىن قازاق جىگىتى: «مەن كەزەكشىمىن. وبلىستىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە تەز كەلىڭىز. اسكەري فورمانىڭ قاجەتى جوق. تەك قارۋىڭىزدى تاستاماڭىز دەدى» . ول كەزدە قالانىڭ ەنگەلس كوشەسىندەگى ەكى بولمەلى اعاش ۇيدە تۇراتىنبىز. ءقازىر بۇل ارادا «بۋراتينو» اتتى دۇكەن تۇر. تەز كيىنىپ، كەڭسەگە كەلدىم. مەكەمەمىز - قازىرگى ورىس دراما تەاترىنىڭ قارسىسىندا تۇرعان اشەكەيلى سارى ءۇي.

كەلسەم، مەنىڭ الدىمدا ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ بەس- التاۋى جينالىپ قالىپتى. ولار: التاي نۇرقانوۆ، يۆان ستەپانوۆيچ كليمەنكو، ۆاسيليي سوفانوۆيچ ازاراۆ، ۆلاديمير سەرگەيەۆيچ كيم. بۇل جەردە ءبارىمىز دە اڭ- تاڭ بولىپ تۇردىق. ۆاحتەرگە دە ەش نارسە بەلگىسىز ەكەن. سويتكەنشە بولعان جوق، ەكىنشى قاباتتان وبلىستىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى باسقارماسىنىڭ ورىنباسارى پولكوۆنيك مويسەيەۆ شىعىپ، قاتتى داۋىسپەن بۇيرىق بەردى:

- تەز بۋحگالتەريادان اقشا الىپ، اۋلانىڭ ىشىندە تۇرعان ماشيناعا مىنىڭدەر! - دەدى، بارلىعىمىز 250 سومنان اقشا الىپ، ماشيناعا وتىردىق. ءبىزدى جىلدام اۋەجايعا الىپ كەلدى. ول اۋەجايدىڭ ورنىندا ءقازىر پرەزيدەنت ورداسى تۇر. ءبىر ساعات وتپەي، ۇشاعىمىز قاراعاندىاۋەجايىنا تاڭعى ساعات 5.00-دە كەلىپ قوندى. كارلاگتان تۇتقىندار قاشىپ، سوعان كومەككە الىپ كەلگەن شىعار دەپ ويلادىق. ۇشاق سالونىنان ءتۇسىپ كەلە جاتقانىمىزدا، ءبىزدى قاراعاندىلىق ەكى ارىپتەسىمىز قارسى الدى. ولار «تەمىرتاۋدا كوتەرىلىس بولىپ جاتىر» دەپ حابارلاپ، ءبىزدى قاراعاندى وبلىستىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ كەڭسەسىنە الىپ كەلدى. وسى جەردە ساعات 7.00-گە دەيىن الماتىدان كەلەتىندەردى كۇتتىك.

الماتىدان قازاقستان شەكارا اسكەرىنىڭ كومانديرى، گەنەرال- لەيتەنانت بوسىي باستاعان شەكارا ۋچيليشەسىنىڭ، كوميتەتتىڭ جىگىتتەرى، اسكەريلەر، باسقا دا ازاماتتىق قىزمەتتەگىلەر كەلدى. 10-15 اۆتوبۋسپەن قىرىق شاقىرىم جەردەگى تەمىرتاۋعا اتتاندىق. كوشەسىنە جاقىنداي بەرگەندە، اۆتومات، قول پۋلەمەتتەرمەن قارۋلانعان ءار جەردە 5-6-دان توپتانىپ جۇرگەن اسكەري ادامداردى كوردىك. توتەنشە جاعداي ورناپتى.

ءبىر كۇننىڭ ىشىندە تاشكەنت، ماسكەۋ، بارناۋل، سۆەردلوۆسك، نوۆوسيبيرسك، تاعى باسقا اسكەري وكرۋگتاردان قاراعاندى اۋەجايىنا 70-تەن استام ۇشاق كەلىپ قوندى. جوعارعى كەڭەس پرەزيديۋمىنىڭ باسشىسى ل. ي. برەجنيەۆ، ماسكەۋدەن قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ورىنباسارلارى - گەنەرال- لەيتەنانت گۋميلوۆ، گەنەرال- مايور چيستياكوۆ جانە تەكسەرۋ بولىمدەرىنەن دە كوپ كىسى كەلىپتى.

قازىرگىمەن سالىستىرعاندا، كەلىپ قونعان 70 ۇشاق كوپ بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ول كەزدە قازىرگىدەي كوپ ورىندى ۇشاقتار شىعا قويماعان كەزى بولاتىن. قونعان ۇشاقتاردىڭ كوپشىلىگى - 18-20 ورىندى «يل-14» ۇشاقتارى بولاتىن.

كوتەرىلىستىڭ شىققان كۇنى - 1959 -جىلدىڭ 31 شىلدەسى، سەنبى. تەمىرتاۋ قالاسى جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان كەز. حالىق تەگىننەن- تەگىن اشىنىپ، كوتەرىلىسكە شىقپايدى عوي. تەمىرتاۋدىڭ دومنا پەشتەرىندە وتە اۋىر جۇمىستا ىستەيتىن 40 مىڭعا جاقىن جۇمىسشىلار جاز بويى جۇقا ماتەريالدان جاساعان پالاتكالاردا تۇرىپتى . جاز ورتاسى اۋىپ، كۇزدىڭ جاڭبىرلى سۋىق تۇندەرىنىڭ الدى سەزىلە باستاسا دا، بۇلارعا دەگەن جىلى ورىننىڭ حابارى ەستىلمەگەن. جۋىنىپ، شايىناتىن مۇمكىندىك جوق. ىستىق تاماق تا مەزگىلىمەن بەرىلمەيدى.

ال باسقا ەلدەن جالدانىپ كەلىپ ىستەپ جاتقان وزدەرىندەي بولگارلىق جۇمىسشىلارعا وتە جوعارى جاعداي جاسالعان. ولار ەكى قاباتتى جاتاقحانالاردا تۇرادى. ەدەندەرىندە كىلەم توسەلىپ، عيماراتتىڭ ءىشى كىرسەڭ شىققىسىز. ىستىق، سۋىق سۋى، ۆاننا، دۋش دەگەندەرى - ءبارى دە جۇمىس ىستەپ تۇر. ولارعا دەگەن اسحانا دا، اسپازشى دا بولەك. قالاي تىنىعىپ، دەمالام دەسە دە، بارلىق جاعداي جاسالعان.

پالاتكالىق قالاشىقتا تۇراتىندار - سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ءار رەسپۋبليكاسىنان جينالعاندار. ءار ۇلتتىڭ وكىلدەرى، قازاقستاندىقتار دا، قازاقتار دا از بولماعان. جوعارىداعى ايىرماشىلىق جۇمىسشىلاردىڭ اشۋ- ىزاسىن تۋعىزعان.

سول كۇنى ءتۇن سالقىن بولىپ، سۋىق سۋمەن جۋىنا الماعان جۇمىسشىلار توپتانىپ بارىپ، اسحانانىڭ ىستىق تاماعىن تارتىپ الىپ ىشەدى. وسىلاي باستالعان بۇزاقىلىق ارى قاراي جالعاسىپ، سىرا ساتىپ تۇرعان دۇڭگىرشەكتى باسىپ الىپ، ول سۋسىندى وزدەرى تەگىن ىشەدى. سىراعا قىزعان سوڭ، كونديتەر دۇكەنىنىڭ ءتاتتى تاعام، كونفەتتەرىن كۇشپەن ولجالايدى.

جۇمىسشىلاردىڭ بۇل قىلىقتارى ميليتسياعا حابارلانادى. ميليتسيا قىلمىستى باستاۋشىلاردىڭ ىشىنەن 7-8 ادامدى ۇستاپ اپارىپ قاماپ قويادى. ەرتەڭىندە جەكسەنبى كۇنى پالاتكانىڭ تۇرعىندارى تىك كوتەرىلىپ، تەمىرتاۋ قالاسىنىڭ ميليتسيا ۇيىنە بارىپ، جىگىتتەردى بوساتۋدى تالاپ ەتەدى. وعان كونبەگەن ميليتسيامەن شايقاس باستالادى. ميليتسيا باستىعى سوققىعا جىعىلادى. كوتەرىلىسشىلەر باسىپ كىرىپ، بايلانىس سىمدارىن ءۇزىپ، سەيفتەردى قۇلاتىپ، بارلىق قۇجاتتاردى ورتەپ جىبەرەدى. اياعى ۇلكەن اتىسقا ۇلاسىپ، مىڭداعان ادامدار تۇراتىن «پالاتكالىق قالاشىق» ورتەنەدى. كوزى قىزارعان كوتەرىلىسشىلەر ەندى قالا اكىمشىلىگىنە بەتتەيدى.

سول كەزدە تەمىرتاۋدا «مەتاللۋرگستروي» دەگەن اتپەن وداقتىق دارەجەدەگى قۇرىلىس ترەسى بولعان. ونىڭ ورتالىق كوميتەتتەن ارنايى بەكىتىلگەن كوركين دەگەن جەتەكشىسى جانە «قازمەتاللۋرگستروي» ترەسىنىڭ ۆيشنيەۆسكيي نىسپىلى باسشىسى بولعان. الاڭداعى حالىق ء«بىزدى وسىنداي جاعدايعا جەتكىزگەن كوركين مەن ۆيشنيەۆسكييدى قولىمىزعا بەرىڭدەر، ءقازىر دارعا اسامىز» دەپ ايقاي شىعارىپتى. قالا باسشىلارى ءالى دە بولسا سەس كورسەتىپ: «ىشتەرىڭدەگى كوممۋنيستار مەن كومسومولدار قول كوتەرىڭدەر» ، - دەپ داۋىستايدى. سوندا جينالعاندار ىشىنەن ءبىراز ادام جاتا قالىپ، قول ورنىنا اياقتارىن كوككە كوتەرىپ، باسشىلاردى كەلەكە ەتە باستايدى. جاعدايدىڭ اۋىرلاپ جاتقانىن سەزگەن باسشىلار ميتينگ وتكىزۋدىڭ ورنىنا جان ساۋعالاپ، مىنبەردەن ءتۇسىپ، وزدەرى زورعا قاشىپ قۇتىلىپتى.

ءبىزدى توبىمىزبەن قالانىڭ ميليتسيا بولىمشەسىنە الىپ كەلدى. ەكى قاباتتى ءۇي ەكەن. تەلەفوندارى ۇزىلگەن، سەيفتەرى قۇلاعان، قاعازدارى شاشىلعان، وپىر- توپىرى شىعىپتى. ماتراستاردى جەرگە توسەپ، سول جەردە ازداپ دەم الدىق.

ازعانا ۋاقىتتان كەيىن الماتىدان كەلگەن جالماعامبەتوۆ دەگەن كىسى (كەيىننەن گەنەرال بولدى) بىرنەشەۋىمىزدى ىرىكتەپ الىپ، تاپسىرما بەردى. كوتەرىلىسكە شىققانداردىڭ ىشىندە وق تيگەندەرى، باسقا جارالانعاندارى دا از ەمەس. ءبىراق ولار قورقىپ، دارىگەرگە كورىنبەي، جاسىرىنىپ جاتقان كورىنەدى. سولاردى ىزدەپ تابۋ بىزگە جۇكتەلدى. ءارى كوتەرىلىستى پايدالانىپ اسا اۋىر قىلمىس جاساعان توپتى دا تابۋ مىندەتتەلدى.

ءبىز كەنشىلەر تۇراتىن «پالاتكالىق قالاشىققا» بەتتەدىك. جولشىباي كورگەنىمىز - قابىرعالارداعى وقتىڭ ءىزى. اتىس ورتالىقتاعى امبەباپ دۇكەنىندە، اسحانادا دا بولىپتى. قارۋسىز ادامداردىڭ ءبىرازى شىعىن بولىپ، كوپشىلىگى جارالانىپتى. جارالانعانداردى انىقتاپ، قاجەت دەپ تاپقانداردى تەرگەۋگە جىبەردىك.

وسى شۇرىق- شۇرىق بولىپ وقتان تەسىلگەن ۇيلەر مەن عيماراتتاردىڭ قابىرعالارىن ءبىر تاۋلىكتىڭ ىشىندە بۇتىندەپ، اكتەپ، سىرلاپ، ەش نارسە بولماعانداي جوندەپ تاستادى.

ۇزدىكسىز كۇنى- ءتۇنى جۇمىس اتقاردىق. ءبىر كۇنى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرىپ، قاراپايىم حالىقتى ارانداتقان توپپەن گاليا دەگەن پولياك ايەلدىڭ بايلانىسى بولۋى مۇمكىن دەگەن دەرەك قولعا ءتۇستى. جالماعانبەتوۆتىڭ جەكە تاپسىرماسى بويىنشا «پالاتكا قالاشىعىنىڭ» قاسىنداعى اسحانانىڭ مەڭگەرۋشىسى گاليامەن كەزدەسۋ ماعان جۇكتەلدى. جوباسى گاليا بۇرىن دا ءار جاعدايدى ءبىلىپ، حابارلاپ تۇراتىن ادام ءتارىزدى. كوتەرىلىسشىلەردى گاليانىڭ بىلەتىنىنە ىزدەۋشىلەر سەنىمدى بولعان.

سول كۇنى اسپان اشىق بولدى، ساعات تاڭەرتەڭگى 9.00-دە باراككا كەلدىم. گاليا ۇزىن ءدالىزدىڭ ەڭ تۇكپىرىندەگى بولمەدە تۇرادى ەكەن. بۇل وقيعا 9 تامىز - قۇرىلىسشىلار كۇنى قارساڭىندا بولعاندىقتان، بولمەدە الدارىنداعى ستولى تاماق، اراق- شاراپقا تولى، دۋىلداسىپ وتىرعان بىرنەشە جىگىتتىڭ ۇستىنەن شىقتىم. ەسىك قاققان مەنى كورە سالىپ، جىگىتتەر ورتاعا شاقىردى. سىپايى عانا «گاليادا كىشكەنە عانا شارۋام بار ەدى» دەپ تەزدەتىپ، قاراڭعى دالىزدەن ايەلدى دالاعا الىپ شىعىپ كەتتىم. ءوزىمدى «ميليتسيا قىزمەتكەرىمىن» دەپ تانىستىردىم. «وسىلاي دا، وسىلاي، سەنىڭ قىلمىسكەرلەرمەن بايلانىسىڭ بار ەكەن، جاعدايدى بىلەسىڭ، كومەكتەسۋىڭ قاجەت» دەدىم. ول ءبىراز ويلانىپ تۇرىپ، كەلىستى. ءبارىن ايتىپ بەردى.

گاليانى ەرتىپ قالالىق ميليتسيا بولىمشەسىنە كەلە جاتىپ، جولاي ايتىلعان اڭگىمەدەن تۇسىنگەنىم: كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋشى - ءۇش فاميليامەن جۇرەتىن، قازىرگى اتى- ءجونى لومونوسوۆ دەگەن ازامات ەكەن. لومونوسوۆتىڭ قولىندا ءار ءتۇرلى ءمور، قوسىمشا قۇجاتتار جاسايتىن قاعازدارى، وزىنە جاقىن ۇستايتىن 30-40 شاقتى جىگىتتەرى بار ەكەنىن مالىمدەدى. بۇگىن ولاردىڭ اقمولا- تاشكەنت پويىزىمەن كەتەتىنىن، جولاشار جاساۋ ءۇشىن ەسكى تەمىرتاۋعا اراق اكەلۋگە كەتكەنىن، تۇنگى ساعات 12.00-01.00-دە وتەتىن پويىزعا دەيىن جولاشار جاسايتىنىن ايتىپ بەردى. جولاشارعا شاقىرىلعاندار ىشىندە گاليا دا بار ەكەن.

ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا بولعان اڭگىمە شتابقا كەلگەن سوڭ جالماعانبەتوۆ جانە ماسكەۋلىك گەنەرالداردىڭ قاتىسۋىمەن قايتا باياندالىپ، بارلىق ءسوز ماگنيتوفونعا جازىلىپ الىندى. ايەل كەتكەننەن كەيىن دە ارتىنان ارنايى باقىلاۋشىلار جىبەرىلدى. وتىرىك ايتۋى دا مۇمكىن عوي.

كەشكى جيىننىڭ بولاتىن جەرى انىقتالعاننان كەيىن، تۇندە جاڭاعى ايەلمەن كەزدەسۋگە مەنى جۇمساپ، قاسىما گوراگاش، جيرنوۆ دەگەن قىزمەتكەرلەردى قوسىپ بەردى. كوشە پاترۋلى سياقتاندىرىپ اسكەري كيىم كيگەن جۇزدەن استام ءبىزدىڭ قىزمەتكەرلەر جاتاقحانا جاقتى، تاعى وسىنشاما اسكەر ءبىز باراتىن اسحانا ماڭىن قورشاۋعا الدى. كۇندىزگى كەلىسىم بويىنشا ساعات تۇنگى 11.30-دا سىرتقا شىعاتىن گاليا كورىنبەيدى. امالىم قۇرىعان سوڭ، جانىمداعى ەكى سەرىگىمدى سىرتقا تاستاپ، قورا جاقتان اينالىپ ءتۇسىپ، باراككا كىردىم. الدەن ۋاقىتتا يىعىنا پلاش جامىلعان گاليا شىقتى دا، تۋرا دارەتحاناعا بەتتەدى. ونىڭ قايتا ورالۋىن باقىلاپ، تاسادا اڭدىپ تۇردىم دا، جاقىنداپ قاسىنا كەلدىم. گاليامەن ەندى تىلدەسە بەرگەنىمدە، ۇيدەگىلەر بىردەمەدەن سەكەم العان بولۋ كەرەك، دالاعا اتىپ شىعىپ، قولدارىندا قارۋلارى بار ءبىزدى قورشاپ الدى. «قورىققانعا قوس كورىنەدى» دەگەندەي، ماعان الگىلەر شامامەن 100 قارالى سەكىلدەندى.

مەنىڭ مىناداي جاعدايعا تاپ بولعانىمدى كورىسىمەن، قاسىمداعى ەكى ارىپتەسىم ءمىنىپ كەلگەن «پوبەدا» ماشيناسىنا وتىرىپ، تايىپ بەرمەسى بار ما!؟ ايەلدىڭ تاپقىرلىعى بولماعاندا، سول جەردە قازا بولۋعا ءتيىس ەدىم. گاليا ماعان ءوزىنىڭ بۇرىنعى تانىسىنداي پيعىل ءبىلدىرىپ: «سەندەرگە نە بولعان، بۇل ءوزىمىزدىڭ جىگىت ەمەس پە، تيمەندەر» ، - دەپ ايقاي سالعانى. سوندا بارىپ جاڭاعىلار ەكى جارىلىپ تۇرا قالدى. سول ساتتە جان- جاقتان كوزدى دەرەۋ قارىقتىراتىن پروجەكتورلار جارىعى ءتۇندى قاق ءتىلىپ ءتۇستى. سىرتقا اينالا بەرگەنىمدە، ءتۇرى قازاق سياقتى ءبىر جىگىت گاليا ەكەۋىمىزدى ءىلىپ اكەتتى دە، ماشيناعا مىنگىزىپ الا جونەلدى. سويتسەم، ول قاراعاندى وبلىسى قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىندە ىستەيتىن كارىس ازاماتى ەكەن. ءبىزدى قۇتقارۋ جونىنەن تاپسىرما العانعا ۇقسايدى.

شتابقا كەلسەم، تاستاپ قاشىپ كەتكەن گوراگاش پەن جيرنوۆ ميليتسيا بولىمشەسىندە وتىر ەكەن. وقيعانى باستان- اياق بىلگەننەن كەيىن جالماعانبەتوۆ بۇل ەكەۋىن قىزمەتتەن شىعارماق بولدى. ماعان «راپورت جازىڭىز» دەدى. «ايتەۋىر ءتىرى قالدىم عوي» دەپ، ەكەۋىنە كەشىرىم جاسادىم.

تۇعىرىل حان تۋراسىندا

ورتا عاسىردا ورتا ازيادا ورىن العان وقيعالار تىزبەگى كۇللى ادامزاتتىڭ نازارىن ءالى كۇنى وزىنە اۋدارۋمەن كەلەدى. وسى ولكەدە V- VIII عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن كوشپەلى اسكەري مەملەكەتتەر قىرعىز، ۇيعىر، تۇركى قاعاناتتارىنىڭ جالعاسى كەرەي، نايمان، قوڭىرات، مەركىت، وڭعىت (ۋاق) ، تاتار، مونعول، جالايىر تايپالارى حاقىندا ورتا عاسىر تاريحشىلارى كوپ جازعان. اسىرەسە، ۇلى قاعان شىڭعىستىڭ ءومىر تاريحىنا قاتىستى ماتەريالداردا اتالمىش تايپالار تۋرالى مول ايتىلادى. قىتايدىڭ كونە دەرەكتەرىندە، ەۋروپا ساياحاتشىلارىنىڭ جولجازبالارىندا حاتتالعاندارى ءوز الدىنا.

وسى كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن جەكە تۇلعالار اراسىنداعى تانىمال ادامداردىڭ ءبىرى - كەرەي تۇعىرىل حان. مونعول ەلىنىڭ ارحەولوگتارى تۇعىرىل حان تۋ تىككەن تۋلا وزەنىنىڭ بويىنداعى ەسكى حان ورداسىنا كەشەندى تۇردە قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، تولىققاندى زەرتتەۋدى باستادى. حان ورداسى ەل استاناسى - ۇلان- باتىردان 30 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. اسپالى شىڭداي اسقاق بوعدا تاۋىنىڭ ەتەگىندە. 1204 -جىلى كەرەي حاندىعى قۇلاعان سوڭ، شىڭعىس قاعاننىڭ وسىندا وردا قۇرۋىنا بايلانىستى تاريحتا «شىڭعىستىڭ Ⅲورداسى» دەپ تە اتالادى. بوعدا تاۋى بەرتىنگە دەيىن تۇعىرىل حاننىڭ قۇرمەتىنە «حان تاۋى» اتالىپ كەلگەن.

وسىنداعى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىنە قاراعاندا، حان ورداسىنىڭ ساۋلەتتىك قۇرىلىمى اسا شەبەر سالىنعان كورىنەدى. اسىرەسە، قازبا جۇمىسى بارىسىندا تابىلعان زاتتار تۇعىرىل حاننىڭ باتىستاعى ەۋروپا جانە شىعىستاعى قىتاي مادەنيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىن تولىق پايدالانعانىن دالەلدەۋدە. حان سارايىنىڭ ورتاڭعى بولىگى 15ح35 مەتر الاڭدى الىپ جاتىر. ءتورت ۇلكەن باعانا تىرەۋدىڭ سۇلباسى ساقتالعان. بيىكتىگى 6-7 مەتر شاماسىندا.

قۇرىلىستىڭ ارحيتەكتۋراسى شىعىس ۇلگىسىنىڭ مانەرىندە جاسالعان. جوعارى شاتىردان اققان سۋدى پايدالاناتىن كارىز جۇيەسىنىڭ سورابى جاقسى ساقتالعان. سارايدىڭ ىشكى جاعىنىڭ توبەسى شىعىستىق مانەر بويىنشا بەزەندىرىلگەن. دالا اڭدارىنىڭ بەينەسى كوركەم تۇردە ناقىشتالىپ، قابىرعالارعا قاشالعان. ايداھار، مەشىن، ءپىلدىڭ مۇسىندەرى، گۇلدەردىڭ اسەم ويۋلارى بەينەلەنگەن زاتتار كوپتەپ تابىلىپ جاتىر. بۇل ويۋ- ورنەكتەر ستيلدىك جاعىنان ءۇندى- قىتاي زەرگەرلەرىنىڭ قولىنان شىققان تۋىندى دەگەن توقتام جاسالۋدا. بۇل زاتتار تۇعىرىل حاننىڭ بۋددا مادەنيەتىنىڭ وشاعى بولعان ەلدەرمەن دە ساۋدا- ساتتىق، بارىس- كەلىس قارىم- قاتىناسىندا بولعانىن ايعاقتاپ وتىر.

بۇلاردان باسقا، قازبا جۇمىسى بارىسىندا تابىلعان تاعى وزگە دۇنيەلەر زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىن ەرەكشە اۋدارىپتى. اتاپ ايتقاندا، شىعىستىق جىل ساناۋدىڭ ءداستۇرلى 12 جانۋارى بەينەلەنگەن، دوڭگەلەك ءپىشىندى، ورتاسى تەسىك، التىن جالاتىلعان «ۋاقىت ەسەپتەگىش قۇرال» مەن بۇدان بوگدە بىرنەشە ءتۇرلى سىيىناتىن پۇتتار ءمۇسىنىنىڭ تابىلۋى تاڭ قالدىرۋدا.

ويتكەنى تۇعىرىل حاندى بۇعان دەيىن حريستيان ءدىنىن ۇستانعان دەپ كەلدىك. ەندەشە، حريستيان دىنىنە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن بۇل زاتتار حان ورداسىندا قايدان ءجۇر؟ مۇمكىن، تاڭىرلىك تانىم نەمەسە باقسىلىق بوگۋ ءدىندى ۇستانعان كوشپەندىلەر ءومىرىنىڭ ءبىر سالاسى حان ورداسىندا حريستيان دىنىمەن بىرگە جاساپ كەلگەن بولار دەگەن جورامالدار جاسالۋدا. ءتىپتى تۇعىرىل حان حريستيان ءدىنىن ۇستانعان جوق دەيتىن پىكىرلەر دە ايتىلا باستاعان. وسى سوڭعى بولجامنىڭ شىندىققا جاقىن بولۋى دا ابدەن مۇمكىن.

موڭعول يمپەرياسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشىلەر «شىڭعىس قاعاننىڭ العاش ادام قاتارىنا قوسىلىپ، ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، كۇيزەلگەن ەلىن بۇتىندەپ، كۇيرەگەن جۇرتىن جيناعاندا دەم بەرىپ، دەمەۋ بولعان كىسىسى - وسى تۇعىرىل حان» دەيدى.

اتاقتى كەرەي كوكەش باقسىنىڭ حان شىڭعىسقا قاراتىپ ايتاتىن:

تاڭىردەن سۋات الدىڭ،

تۇعىرىلدان قۋات الدىڭ،

نايماننان حاتشى الدىڭ،

كەرەيدەن باقسى الدىڭ،

قوڭىراتتان اقىل الدىڭ،

جالايىردان باتىر الدىڭ،

مەركىتتەن قاتىن الدىڭ، -

دەيتىن تولعاۋىندا ءدۇيىم تاريحتىڭ سىرى جاتىر.

تۇعىرىل حان 1130 -جىلى تۋعان. شىڭعىستان 32 جاس ۇلكەن. ەسۋكەيدىڭ سەرت بايلاسقان دوسى. سەبەبى، ەسۋكەيدىڭ اتاسى امبىعايدى، تۇعىرىلدىڭ اتاسى مارعۇزدى تاتارلار مەن جۇرجىندەر ۇستاپ الىپ، التىن ەلىنىڭ پاتشاسىنىڭ قولىنا تاپسىرعان. التىن حانى ولاردى اعاش ەسەككە شەگەلەپ ولتىرگەن. ونىڭ سىرتىندا تۇعىرىلدىڭ اكەسى قۇرشاقۇز بۇيرىق پەن ەسۋكەيدىڭ اكەسى قابىل دوس بولعان.

تۇعىرىلدىڭ دا كورمەگەنى جوق. ون ءۇش جاسىندا تاتاردىڭ اجاي حانى تۇتقىنعا تۇسىرەدى. ودان قاشىپ شىعىپ ەلىنە كەلىپ، قايىرىمسىز اعا- ىنىلەرى تايتەمىر مەن بۇقاتەمىردى ىعىستىرىپ حان تاعىنا وتىرادى. وسىلاي توزعان ەلىنىڭ اۋزىن اققا جەتكىزىپ، الىس- جۋىققا اتاعى شىعىپ دۇركىرەپ تۇرعان شاعىندا، ءبىر كۇنى جىلاپ- ەڭىرەپ الدىنا ەسۋكەي دوسىنىڭ بالاسى تەمۋجين كەلەدى.

• قاراعىم، ساعان نە بولدى؟ - دەپ سۇرايدى تۇعىرىل حان.
• حان اكە، قوڭىرات داي شەشەننىڭ قىزى بورتە مەنىڭ قالىڭدىعىم ەدى. سونى ايەلدىككە اكەلىپ، وتاۋ كوتەرىپ ەدىم. تۇقىمى قۇرىعىر مەركىتتەر قاتىنىمدى تارتىپ اكەتتى، - دەيدى تەمۋجين.

«ساسپا، بالام، - دەيدى تۇعىرىل حان، - اكەڭ جاقسى ادام ەدى، ارۋاعى ريزا بولسىن، مىنا مەنىڭ ۇلىم سەنگۇن ىشىمنەن شىقسا، سەن سىرتىمنان شىققان ۇلىم ەمەسسىڭ بە؟ قايدا ول قاڭعىعان مەركىتتەر!؟ ساقالىنان سۇيرەپ، ساباسىنا تۇسىرەيىن!» - دەپ اتقا قونىپ، تەمۋجيننىڭ شايقالعان شاڭىراعىن تىكتەپ بەرگەن ەكەن. وسى وقيعا جايلى موڭعولدىڭ «قۇپيا شەجىرەسىندە» ، «التىن شەجىرەسىندە» ، راشيد- اد- ءديننىڭ تاريحي شىعارمالارىندا ايتىلادى. بۇل وقيعا 1180 -جىلى بولعان.

1190 -جىلى تۇعىرىل حان، تەمۇجين، جامۋقا ۇشتىگى اتقا قونىپ تاتار- مەركىتتى تىنىشتاندىرادى. وسى جورىقتا جامۋقا مەن تەمۇجين بارلىق بۇقاراسىن سارقىپ ءجۇرىپ، 20 مىڭ اسكەر ارەڭ شىعارعاندا، تۇعىرىل حان قينالماي- اق ءبىر ءوزى 20 مىڭ قولدى باستاپ كەلگەن. وسى جولى التىن ەلىنىڭ يمپەراتورى تۇعىرىلعا «ۋاڭ حان» دەگەن اتاق بەرەدى. بۇل اتاق ارتىنان حاننىڭ ەسىمىنە اينالىپ كەتكەن جايى بار. يتاليالىق جيھانگەز ماركو پولو: «الەمگە اتى ايگىلى، اسىرەسە ەۋروپالىقتار قاتتى اسەرلەنەتىن شىعىستاعى «يوان پوپ» دەگەنىمىز وسى «ۋاڭ حان» » دەپ جازادى. ورىس جىلنامالارىندا «ۆان حان» دەگەن اتپەن بەلگىلى.

زامان وتە كەلە، تۇعىرىل حان دا شىڭعىسپەن شايقاسىپ، جەڭىلەدى. جان ساۋعالاپ باتىستاعى نايمان حاندىعىنا بارا جاتقاندا، شەكارا كۇزەتىندە تۇرعان قاراۋىلدار قولىنان قازا تابادى. ءولى باستىڭ اتاقتى كەرەي تۇعىرىل حاننىڭ مۇردەسى ەكەنىن تانىعان نايماننىڭ دايىن حانى ونى كۇمىسپەن كۇپتەتىپ، ءوزىنىڭ التىن تاعىنىڭ ۇستىنە قويىپ، ازا تۇتادى. بۇل 1204 -جىلى بولعان وقيعا. سول ساتتەن بۇگىنگە جەتكەن جوقتاۋ بار. وندا:

ۋا، تۇعىرىل، تۇعىرىل،

ايباتتى الىپ حان ەدىڭ،

داڭقىڭ كەتكەن الەمگە،

اتاعى زور جان ەدىڭ،

قۇتلىق اجە وسىرگەن،

بۇيرىقتان تۋعان دانا ەدىڭ.. ., -

دەگەن جىر جولدار بار.

قۇدايدىڭ قۇدىرەتى- اي، كۇللى نايمان ازا تۇتىپ جاتسا، الگى ولگەن حاننىڭ باسى ىرجىڭ- ىرجىڭ ەتىپ كۇلىپتى. بۇنى جامان ىرىمعا جورىعان ەكەن. اقىرى ول دا راس بولدى.

تۇعىرىلدىڭ ءىنىسى جاقا باتىردىڭ اسقان سۇلۋ ءتورت قىزى بولعان. وسىنىڭ ءۇشىنشى قىزى سۇرتوقتىعا شىڭعىستىڭ كىشى ۇلى تولە ۇيلەنەدى. سۇرتوقتىدان اتاقتى حاندار موڭكە، قۇبىلاي، قۇلاعۋ، ارىق- بۇقا تورتەۋى تۋعان.

التاي اسقان الاش ارىستارى

قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ماڭىزعا يە وقيعا - الاش اۆتونومياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى. 1917 -جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ 5-13^- ء^і ارالىعىندا ورىنبور قالاسىندا ەكىنشى جالپى قازاق سەزى وتەدى. بۇل سەزدى وتكىزۋ تۋرالى شەشىم وسى جىلدىڭ ءساۋىر ايىنداعى تورعاي قازاقتارىنىڭ جيىنىندا قابىلدانعان. نەگىزگى ۇيىمداستىرۋشىلارى: ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، ە. وماروۆ، س. دوسجانوۆ، م. دۋلاتوۆ.

وسى تاريحي جيىنعا 9 وبلىس (اقمولا، تورعاي، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا، ورال، بوكەي ورداسى، فەرعانا، سامارقان) جانە التاي گۋبەرنياسىندا تۇراتىن قازاقتاردان بارلىعى 82 وكىل قاتىسقان. كۇن تارتىبىنە 10 ماسەلە قويىلعان. سونىڭ ەكىنشىسى - الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋ ەدى. ءا. بوكەيحانوۆ باستاعان توپ اۆتونوميا جاريالاۋ ءازىر ەرتەرەك دەگەن پىكىر ۇستانعان. ەكىنشى - حالەل جانە جانشا دوسمۇحامەدوۆتار باستاعان توپ دەرەۋ اۆتونوميا جاريالاۋ قاجەت دەگەن پىكىردە بولعان. اقىرى الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋ تۋرالى ءبىر شەشىمگە توقتاپ، الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرعان. ۇكىمەت ءتوراعالىعىنا ءاليحان بوكەيحانوۆ سايلانىپ، 25 ادامنىڭ قۇرامىنا ۇكىمەت مۇشەلەرىن تاعايىنداعان.

الاش اۆتونومياسىنىڭ اۋماعىنا جوعارىداعى 9 وبلىس، 1 گۋبەرنيادا تۇراتىن قازاقتار جانە ءامۋداريا، زاكاسپيي ۋەزدەرىنىڭ قازاقتارى قاتىستى دەلىنگەن. ارى قاراي اسكەر- ميليتسيا قۇرۋ، قارجى تابۋ جولدارى قاراستىرىلعان.

كەشىكپەي بالشابەكتەر بيلىگى كۇشەيىپ كەتۋىنە بايلانىستى الاش اۆتونومياسىنىڭ ءورىسى تارىلدى. 1918 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ورالدان حالەل جانە جانشا دوسمۇحامەدوۆتار ماسكەۋگە بارىپ، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى لەنين جانە ۇلت ىستەرى بويىنشا حالىق كوميسسارى ستالينگە جولىعادى. قىسقاسىن ايتقاندا، كەلىسسوز ناتيجەسىز اياقتالادى. قازاق دالاسىن باسقارۋدا بالشەبەك ءا. جانگەلديننىڭ ىقپالى ارتا باستايدى.

وسى كەزدەن باستاپ قازاق ۇلتشىلدارى ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتى (ومبى) مەن بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ (سامارا) قۋاتىنا سۇيەنبەك بولادى. 1918 -جىلى شىلدە ايىندا ساماراداعى ۋاقىتشا ۇكىمەت الاشورداعا 2 ملن سوم اقشا، 3000 اسكەرگە قارۋ- جاراق بەرىپ كومەكتەسەدى. تەك باتىس الاشورداعا 2000 مىلتىق، 37 پۋلەمەت، 2 زەڭبىرەك بەرگەن ەكەن. ونىڭ ءوزى قازاقتاردى قىزىلدارعا ايداپ سالۋدىڭ ءبىر باعىتى ەدى. ال بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى الاش اۆتونومياسىن مويىنداۋدان باس تارتقان.

وسىنداي قيىن- قىستاۋ جاعدايدان كەيىن الاش قايراتكەرلەرى ءارتۇرلى جولدار ىزدەگەن. سونىڭ ءبىرى شەتەلدەگى قازاقتارمەن بايلانىس جاساپ، ولاردى الاش شاڭىراعىنىڭ استىنا بىرىكتىرۋ ءىسى بولاتىن. 1917 -جىلدىڭ بەيرەسمي دەرەگى بويىنشا رەسەيگە باعىنىشتى ولكەلەردە 5 ملن 400 مىڭ قازاق تۇرعان. ال شەتەلدە قازاقتار قىتاي مەن مونعول ەلدەرىندە عانا بار ەدى. وسى تۇستا قىتاي ەلىندە 150 مىڭعا تارتا قازاق بولسا، مونعول ەلىندە 20 مىڭنىڭ شاماسىندا ەكەن.

1918 -جىلدىڭ كوكتەمىندە الاشتىڭ كەيبىر كوسەمدەرى سەمەيگە جينالىپ اقىلداسادى. مۇنداعى ماقسات شەتەلدەگى قازاقتارعا بارىپ، وندا الاش يدەياسىن ناسيحاتتاۋ ەدى. بۇل باسقوسۋعا ابايدىڭ اقىن شاكىرتى كوكباي جاناتاي ۇلى، ابايدىڭ بالاسى تۇراعۇل، اتاقتى بالۋان قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلى باستاعان الاش ارداقتىلارى قاتىسادى.

وسى جىلدىڭ جازىندا قىتاي ەلىن بەتكە الىپ الاش كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، سادىق امانجولوۆ، رايىمجان مارسەكوۆ جولعا شىعادى. ولار اقسۋات ولكەسىن باسىپ ءوتىپ، شاۋەشەك قالاسىنا بارادى. كەزىندە سەمەي قالاسىندا تۇرىپ، وسىندا قونىس اۋدارعان كوپەس رامازان شانىشيەۆتىڭ ۇيىنە تۇسەدى. ەلدى جيناپ كەلگەن ماقساتتارىن ايتادى. وسى كەزدەسۋدا ايگىلى ءانشى، اقىن اسەت نايمانباي ۇلى دا بولادى. اتاقتى «الاش» اتتى تولعاۋىن شىعارعان. اسەت اقىننىڭ ەكى جىل بۇرىن، 1916 -جىلى وسى ولكەگە ءبىرجولا قونىس اۋدارعان كەزى- ءتىن.

الاش كوسەمدەرىنىڭ بۇل ساپارىنان بىزگە مۇرا بولىپ جەتكەن ەكى دۇنيە بار. ولار: شاۋەشەكتە احاڭداردى سۋرەتكە تۇسىرگەن احمەتجاننىڭ فوتوسى مەن اسەتتىڭ تولعاۋى.

ءمىرجاقىپ، ولەڭ ايت دەپ، قولقالادىڭ،

مەن بە اقىن، سەن تۇرعاندا وي تاباتىن،

«الاش» دەپ اعايىنعا ساۋعا سالىپ،

احاڭ ەر وتىرماي ما جول تاباتىن، -

دەپ ءسوز باستاعان اسەت اقىن احاڭا ءبىرشاما ناز ايتادى. شىن مانىندە الاش ارداقتىلارىنىڭ بۇل ساپارىن جەرگىلىكتى جۇرت تىم قۇپتاي قويماعان. ول جايىندا اسەتتىڭ ايتقان جىرىنان دا بايقالىپ تۇر. مىسالى:

و، احا، نە دەگەنىڭ - ءبۇي دەگەنىڭ،

الاشقا بار قازاقتى جي دەگەنىڭ،

سىرتتا جۇرگەن اعايىن سۋىق باۋىر،

وعان مىسى جۇرمەيدى تۇزدەگى ەلدىڭ،

جارىسساڭ - توبەگە وزىپ شىقساڭ نەتتى،

بەلدەسسەڭ - بەلىن ءۇزىپ جىقساڭ نەتتى،

توزعان ەلدەن تويىنار كۇي ىزدەمەي،

ءوز ءحالىڭدى انىقتاپ ۇقساڭ نەتتى، -

دەيتىن نارازى كوزقاراس بار.

شاۋەشەككە كەلگەن الاش وكىلدەرىن قازاقتىڭ اۋقاتتى بايى قۇسايىن ءوزى ەرتىپ، ۇرىمجىگە اپارادى. ولاردى شىنجاڭ ولكەسىنىڭ بيلەۋشىسى يان زىن شين قابىلدايدى. كەزدەسۋدەن ەش ناتيجە شىقپاعان. بۇل ارادا ەسكەرتە كەتەتىن جايت، شاۋەشەك قالاسىندا باياعىدان كەلە جاتقان ورىس كونسۋلى بولعان. وسى كونسۋل كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ مۇددەسىنە ويىسقان بولۋى كەرەك. سوندىقتان دا الاش ارىستارىنىڭ ساپارىنا شەكتەۋ قويىلعان. ءتىپتى ارىستاردىڭ قانداي شارۋامەن كەلگەنىن دە ءبىلىپ وتىرعان. تەز قايتۋعا ماجبۇرلەگەن.

احاڭ مەن جاحاڭا ەرىپ بارعان سادىق امانجولوۆ پەن رايىمجان مارسەكوۆ جايىندا ايتار بولساق، س. امانجولوۆ ەكىنشى جالپى قازاق سەزىندە جەتىسۋ وبلىسى اتىنان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلانعانى تۋرالى دەرەك بار. قۋعىن- سۇرگىن جىلدارىنان امان ءوتىپ، 1941 -جىل قايتىس بولعان.

ال رايىمجان مارسەكوۆ - الاشوردانىڭ شىعىس بولىمشەسىنىڭ بەلدى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. الاش پولكىن جاساقتاعان. الاشتىڭ ۇرانى «سارىارقا» گازەتىن سەمەيدە شىعارىپ تۇرعان. ازامات سوعىسى جىلدارى جەرگىلىكتى حالىقتى ازىق- تۇلىك، كيىم- كەشەكپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شىعىستاعى ۆلاديۆوستوك قالاسىنا بارىپ، امەريكالىق «مەيەر» فيرماسىمەن شارت جاساپ، سەمەيگە 15 ميلليون سومنىڭ زاتىن اكەلىپ، حالىقتى قامتاماسىز ەتكەن قايراتكەر. جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەر. 1922 -جىلى سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىندە ۇلكەن قىزمەت اتقارىپ ءجۇرىپ، جالعىز تۇندە قىتاي ەلىنە اسىپ كەتكەن. سوندا ءجۇرىپ، 1939-1940 -جىلدار شاماسىندا اتىلعان.

وسى الاش ارىستارى قايتار جولىندا جايلاۋدا وتىرعان تاڭعىت ۇكىردايدىڭ اۋىلىنا كەلىپ ات سۋىتقان. ارتىنان تاڭعىت ەڭسە ۇلىنا «الاشورداعا بۇيرەگى بۇرعان» دەگەن جالا جابىلىپ، 73 جاسىندا بۇل ادام دا اتۋعا بۇيىرىلعان. الاش ارىستارىنىڭ وسى ساپارى كەزىندە بىرگە جۇرگەن، ديدارلاسقان ادامداردىڭ كوبى ارتىنان اتىلعان، اسىلعان.

بۇدان ءبىز 1937-1938 -جىلدارداعى جاپپاي جازالاۋ ناۋقانى قىتايداعى قازاقتاردى دا اينالىپ وتپەگەنىن اڭعارامىز.