اباي شىعارماشىلىعى: اشىلماعان اقتاڭداقتار
اتاپ ايتقاندا، سول كىتاپتاردا اسا كوپ قايتالانعان قاتەلىكتەردىڭ بىرىنە 1890 -جىلى جازىلعان «كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ» دەپ باستالاتىن ولەڭنىڭ ءۇشىنشى شۋماعىنداعى ءبىرىنشى ولەڭ جولىنىڭ سوڭعى ءسوزى جاتادى.
بۇل شۋماق وسى جولدار اۆتورىنىڭ جەكە كىتاپحاناسىندا تۇرعان، 1957 -جىلى الماتىدا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ رەداكسيالاۋىمەن جارىق كورگەن اباي شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعىنىڭ 1-تومىنىڭ 121-بەتىندە:
«ماحابباتسىز - دۇنيە دوس،
حايۋانعا ونى قوسىڭدار.
قىزىقتان وزگە قالساڭ بوس،
قاتىنىڭ، بالاڭ، دوسىڭ بار»، - دەپ جازىلعان.
وسى شۋماقتىڭ 1-جولى « ماحابباتسىز - دۇنيە دوس»، - دەپ جازىلسا، ال كەيبىر جيناقتاردا «ماحابباتسىز - دۇنيە بوس» بولىپ وزگەرەدى. مۇنداي وزگەرگەن ءماتىندى، مىسالى، تومەندەگى كىتاپتاردان وقۋعا بولادى:
اباي. ولەڭدەر. الماتى. «جازۋشى»، 1976، 101-بەت.
اباي قۇنانبايەۆ. قالىڭ ەلىم قازاعىم. شىعارمالارى. الماتى، «جالىن»، 1995، 93-بەت.
اباي (يبراھيم قۇنانبايەۆ) . ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى. شىعارمالارىنىڭ ءبىر تومدىق تولىق جيناعى. حالىقارالىق اباي كلۋبى. جيدەباي. 2008، 130-بەت.
اباي قۇنانبايەۆ. شىعارمالار جيناعى. 2-باسىلىم. الماتى، «ولكە»، 2014، 179-بەت.
ءبىرىنشى ولەڭ جولىنداعى «دۇنيە دوس» نەمەسە «دۇنيە بوس» دەگەن ماعىنالارى بولەك ەكى ءسوز تىركەسى وقىرماندار اراسىندا بىرىنە-ءبىرى قارسى پىكىرلەر تۋدىراتىنى بەلگىلى. وعان مىناداي ءبىر مىسال. بىردە ەكىباستۇز قالاسىنداعى «وتارقا» اتتى گازەتكە «ماحاببات مادەنيەتى حاقىندا» دەگەن ماقالا جازىپ، سوندا ۇلى ابايدىڭ: «ماحابباتسىز - دۇنيە دوس، حايۋانعا ونى قوسىڭدار»، دەگەن ەكى ولەڭ جولىن مىسالعا العان ەدىم. سودان كەيىن ءبىر كۇنى اتالمىش ماقالانى وقىعان بەيتانىس ءبىر كەلىنشەك ۇيىمە تەلەفون سوعىپ: «اتا، ءسىز گازەتكە شىققان ماقالاڭىزدا «ماحابباتسىز - دۇنيە بوس» دەمەي، «ماحابباتسىز - دۇنيە دوس» دەپ اباي اتامىزدىڭ ءسوزىن نەگە وزگەرتىپ جىبەردىڭىز؟» دەمەسى بار ما. مۇنداي توسىننان قويىلعان سۇراققا ءوز بىلگەنىمشە دۇرىس جاۋاپ بەرگەندەي بولدىم. دەگەنمەن، ول كەلىنشەكتىڭ مەنىڭ ايتقاندارىمدى قابىلداماعان سىڭايلى ەكەنىن سەزدىم.
«...دۇنيە بوس» ەمەس، «دۇنيە دوس»
اتالمىش ولەڭدەگى «دوس» جانە «بوس» دەگەن ەكى ءسوزدى اباي اتامىزدىڭ ايتپاق ويىنا بايلانىستى قولدانۋىن سارالاپ پايىمداعاندا، دۇرىسى - «ماحابباتسىز - دۇنيە دوس» سياقتى. ويتكەنى، بىرىنشىدەن، ابايدىڭ ۇعىمىندا، ءوزى ايتقانداي، «ادام بالاسىنا ادام بالاسىنىڭ ءبارى - دوس». سونىمەن بىرگە، اباي: «ادامشىلىقتىڭ الدى - ماحاببات، عادەلەت سەزىمى. بۇلاردىڭ كەرەك ەمەس جەرى جوق، كىرىسپەيتۇعىن دا جەرى جوق. ول جاراتقان ءتاڭىرىنىڭ ءىسى»، - دەپ الىپ، سودان كەيىن اللا تاعالا «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى»، - دەيدى. سول سەبەپتى بىزگە «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ»، قاتتى ەسكەرتۋ جاسايدى. سولاي بولعاندا، ەندەشە، ادامزات قوعامىن «دۇنيە دوس» دەۋگە ابدەن بولادى.
وسى تۇستا، سونداي-اق، ايتا كەتسەك، ءوز ۇلتىنا جانى اشىعان دانىشپان اباي سوناۋ پاتشالىق رەسەي زامانىندا: «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى بوس!» دەپ ماحابباتىڭ نەگىزى - دوستىقتىڭ ءماندى قاسيەتىن ءبىر اۋىز سوزبەن نانىمدى تۇردە بار قازاققا جار سالىپ جەتكىزەدى. وسى ايتىلعان ۇعىمداعى «دۇنيەدوس» ماحابباتسىز بولسا، وندا ادامزات بالاسى حايۋانعا قوسىلادى. وسى جەردە مىندەتتى تۇردە ايتا كەتەتىن جاي، سوزدەر قوسىلىپ، كۇردەلى سوزگە اينالادى جانە دە «ماحابباتسىز» دەگەن سوزدەن كەيىن سىزىقشا بەلگىسى قويىلماي «ماحابباتسىز دۇنيەدوس» بولىپ جازىلادى. ال «دۇنيەدوس» دەگەن كۇردەلى ءسوز ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ 1986 -جىلى الماتىدا «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «قۇتتى بىلىك» اتتى ولەڭمەن جازىلعان تراكتاتىنىڭ 395-بەتىندە تومەندەگىدەي سيپاتتالادى:
«دۇنيەقوڭىز، پايداكوسكە جولاما،
ءشۇباسىز، ول - جاۋىڭ، جاۋ دوس بولا ما؟
(دۇنيە قۋعان، دۇنيە قوڭىز وڭا ما،
دۇنيەدوس دۇنيە - بوس، جولاما)».
ەكىنشىدەن، مىسالعا العان ولەڭنىڭ ءۇشىنشى شۋماعىنداعى ءبىرىنشى ولەڭ جولىن، ەگەر، اقىن اباي «ماحابباتسىز - دۇنيە بوس»، - دەپ جازسا، وندا ول وسى شۋماقتىڭ 3- جولىندا تەك قانا ۇيقاس ءۇشىن «بوس» دەگەن ءسوزدى قايتالاپ قولدانباعان بولار ەدى.
ەندى جوعارىداعى ءسوزىمىزدى تۇيىندەپ ايتساق، عۇلاما ابايدىڭ: «ماحابباتسىز دۇنيە - دوس، حايۋانعا ونى قوسىڭدار»، دەگەن تۇجىرىمىنا ورايلاس بىلاي دەۋگە بولادى: ماحاببات - بارشا ادامنىڭ ءاماندا اڭساعان ىنتىعى. ويتكەنى، ماحاببات - ءار ادامنىڭ ومىرلىك باقىتى، شاتتىعى.
ەندىگى بىرەر ءسوز داناگوي ابايدىڭ «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققاندىعى تۋرالى» اتتى شىعارماسىن باسۋدا قاتەلەر جونىندە بولماق. وسى شىعارمانىڭ ەكىنشى ابزاتسىنداعى ءتورتىنشى سويلەمدى ەكى باسپادان شىققان ەكى كىتاپتان الىپ، سالىستىرىپ كورەلىك.
ءبىرىنشى كىتاپ. اباي شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى. ەكىنشى توم، الماتى، «جازۋشى»، 2002:
«ءبىزدىڭ قازاقتىڭ امۋداريادان قورقىپ قاشىپ كەلىپ، سىرداريانىڭ اياعىندا قالماقتان جەڭىلىپ، اقتابان شۇبىرىندى كورەتۇعىن سەبەبى نادىردەن قاشامىن دەپ بولعان» (154-بەت).
ەكىنشى كىتاپ. اباي (يبراھيم قۇنانبايەۆ). ولەڭدەر، پوەمالار، اۋدارمالار مەن قارا سوزدەر. الماتى، «جىبەك جولى»، 2005:
«ءبىزدىڭ قازاقتىڭ امۋدارياسىنان قورقىپ قاشىپ كەلىپ، سىرداريانىڭ اياعىندا قالماقتان جەڭىلىپ، اقتابان شۇبىرىندى كورەتۇعىنى، امۋداريادان قاشامىن» دەپ بولعان» (441-بەت).
وسى ەكى سوزدايەكتە استى سىزىلعان ءبىر- بىرىنە سايكەس كەلمەيتىن سوزدەرگە بايلانىستى ءدۇدامال ءبىر جايت بار سياقتى. ول - جوعارىداعى ەكى سوزدايەكتەگى «امۋداريادان»، «امۋدارياسىنان» دەگەن گيدرونيمنىڭ استارىندا 1757 -جىلى رەسەيگە قاشىپ كەتىپ، سوندا ولگەن جوڭعار حاندىعىنىڭ قونتايشىسى امۋرسانا ەسىمى ەمەس پە ەكەن دەگەن وي.
شىنىن ايتقاندا، ەكى سوزدايەكتىڭ دۇرىسى قايسى ەكەنىن، ارينە، ايتا المايسىڭ. سەبەبى، ونى ايتۋ ءۇشىن قولىمىزدا وسى شىعارمانىڭ دۇرىس نۇسقاسى بولۋى كەرەك. مىنە، ماسەلەنىڭ قيىندىعى وسىندا.
ۇيدەگى كىتاپحانامدا بار 1957 -جىلى شىققان اباي شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعىنىڭ ەكىنشى تومىنداعى «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققاندىعى تۋرالى» ەڭبەكتىڭ تولىق ءماتىنىنىڭ جوعارىدا كورسەتىلگەن ەكى كىتاپتاعى جانە 2002 -جىلى «جازۋشى» باسپاسىندا جارىق كورگەن اباي شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعىنىڭ ەكىنشى تومىنداعى ماتىندەرمەن باسىنان اياعىنا دەيىن سالىستىرا تەكسەرگەندە ولارداعى سايكەسسىزدىكتىڭ كوپتىگى «سىزگە وتىرىك، ماعان شىن» دەگەندەي ەكەنىن ايتۋعا بولادى.
حالىقارالىق اباي كلۋبى 2008 -جىلى شىعارعان «اباي (يبراھيم قۇنانبايەۆ). ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى. شىعارمالارىنىڭ ءبىر تومدىق جيناعى» دەگەن كىتاپتا ء«بىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققاندىعى تۋرالى» شىعارما الدىڭعى ەكى ابزاتسسىز ءۇشىنشى ابزاتستان باستالعان. مۇنداي شالاعايلىقتى، ەندى، نە دەۋگە بولادى؟
كەيىنگى ۋاقىتتا قازاق اقىندارىنىڭ پايعامبارى ساناتىنداعى اباي شىعارمالارىنداعى كەيبىر سوزدەردىڭ بۇرمالانۋى، بالكىم، كىتاپ شىعاراتىن مەملەكەتتىك ەمەس باسپالاردىڭ كوبەيىپ كەتۋىمەن بىرگە كىتاپ رەداكتورلارىنىڭ جاۋاپسىزدىعىنان دا شىعار.
عۇلاما ابايدىڭ كىتابىندا ورىن العان سايكەسسىزدىكتەرگە ۇقساس قاتەلىكتەر باسقا اقىن، جىراۋلاردىڭ شىعارمالارىندا دا كەزدەسەدى. وعان ءبىر عانا مىسال ايتايىن: بۇقار جىراۋدىڭ جۇراعاتى رەتىندە ءار جىلدارى شىققان كىتاپتارداعى ونىڭ تولعاۋلارىنىڭ دۇرىس- بۇرىستىعىن تەكسەرگەنىمدە ونداعى قاتەلىكتەردىڭ دە شاش- ەتەكتەن ەكەنىنە كوزىم جەتتى.
وسىعان وراي بىزدە ءبىر ۇسىنىس بار. ول - الەمدىك ويدىڭ جارقىن جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى ابايدىڭ ادەبي مۇراسى قازاق حالقىنىڭ ماڭگىلىك اسىل قازىناسى بولعاندىقتان ونىڭ بارلىق شىعارمالارىن اكادەميالىق تەكسەرۋدەن وتكىزىپ، سودان كەيىن ولاردىڭ ەلەكتروندى ءماتىن نۇسقاسى قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا ساقتالسا دەيمىز. سوسىن ابايدىڭ شىعارمالارىن شىعارماقشى بولعان باسپالار ۇلتتىق كىتاپحانادان رۇقسات الىپ، ونداعى ەلەكتروندى نۇسقادان وزدەرىنە قاجەت شىعارمالاردىڭ كوشىرمەلەرىن الادى. وسى تارتىپپەن شىققان كىتاپتار ارقىلى اباي اتامىزدىڭ اسىل سوزدەرى ۇرپاقتان- ۇرپاققا ەش بۇرمالانباي جەتەر ەدى.
سەرىك جاقسىبايەۆ، ەكىباستۇز قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
سۋرەتتى سالعان ءابىلحان قاستەيەۆ