كيەلى كيمەشەكتى نەگە كيمەي كەتتىك؟ كيمەشەك كيگىزۋ سالتىن بىلەسىز بە؟

استانا. قازاقپارات - كەلىننىڭ انا اتانعان شاقتا كيمەشەك كيەتىنىن بىلگەنىمىزبەن، ونىڭ ءوزىنىڭ ءجون- جورالعىسى بولعاندىعى ۇمىتىلىپ قالعان.

ەسكى كوزدەردەن قالعان اجەلەرىمىز بولماسا، بۇل سالت حاقىندا شەشىلە سويلەتىندەر دە از. انىعىندا كيمەشەك- كوشپەلى ورتادا قالىپتاسقان، ەكولوگيالىق تالاپتارعا تولىقتاي جاۋاپ بەرەتىن قازاق ايەلدەرىنىڭ باس كيىمى.

بۇل باس كيىمدى وزگە ۇلتتاردىڭ كيىمىنە ۇقساتاتىندار دا بۇگىنگى قازاق قوعامى اراسىنان تابىلىپ قالادى. قازاق اناسىنىڭ كيمەشەك كيۋىنە تۇرتكى بولعان فاكتورلارعا توقتالىپ وتسەك: ەڭ الدىمەن، قازاقستان جەرى كۇرت كونتينەنتالدىق كليماتتىق بەلدەۋگە جاتاتىنىن ەسكەرۋ كەرەك. كيمەشەك جازدىڭ اپتاپ ىستىعى مەن قىستىڭ قاتتى سۋىعىنان، قاتتى جەل مەن شاڭ- توزاڭنىڭ اسەرلەرىنەن قورعانۋدا پايدا بولعان كيىمنىڭ بىرەگەي پوشىمى دەسەك تە بولعانداي. كيمەشەكتىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى- ادامنىڭ بەتىنىڭ فورماسى ويىلىپ قالدىرىلىپ، قالعانى تۇگەلدەي تىگىلىپ، تەك قانا باستى ەمەس، ايەلدىڭ دەنەسىنىڭ بەلۋارىنا دەيىن تۇگەلدەي جاۋىپ تۇرۋى. مۇنى ەكولوگيالىق جاعدايى دەپ ەسەپتەيىك. ەندى سالت- ءداستۇر فاكتورىنا توقتالساق، كيمەشەك- كۇيەۋگە شىققاننان سوڭ كيىلەتىن باس كيىم.

ونىڭ وتە كونەدەن قالىپتاسقان ساكرالدىق ماعىناعا تولى، ءتىل- كوزدەن ساقتايتىن قورعانىس كيىمى ەكەنى انىق بايقالا تۇسەدى. حالقىمىزدا وتە كونەدەن قالىپتاسقان داستۇرگە سايكەس ايەل ادام شاشىن جاۋىپ جۇرەتىن بولعان.

قىز بالا تاقيا تەلپەك كيىپ، شاشى جارتىلاي اشىلىپ، ءتىپتى بۇرىمى سۇلۋلىقتىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە قارالاتىن بولسا، كۇيەۋگە شىققاندا ونىڭ بارىنە تىيىم سالىنىپ، بوسانعاننان سوڭ، تىيمداردىڭ سانى دا، ءتۇرى دە كوبەيىپ، شاش تولىقتاي تۇمشالاناتىن. كيمەشەكتىڭ پوشىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا اتاپ ايتىپ وتكەن ەكولوگيالىق ءھام سالت- ءداستۇردىڭ ىقپالى بولعان. سونىمەن قوسا، كوشپەلى ءومىر سالتى، اسىرەسە كوپ ۋاقىت سالت اتتى ءجۇرۋدىڭ اسەرى ايقىنداۋشى فاكتور بولۋى دا ىقتيمال.

كوشى- قونمەن جۇرگەن قازاق ايەلدەرىنە، جەل وتىندە قوبىراپ كەتپەيتىن، ءار ۋاقىت قايتادان بايلاپ- ورالمايتىن (باسقا كيىلە سالاتىن) جيناقى دا شىمىر باس كيىمنىڭ ءتۇرىنىڭ قاجەتتىلىگى كيمەشەك پوشىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا تۇرتكى بولعان. مۇنداي باس كيىم باسقا حالىقتاردا كەزدەسە بەرمەيدى. كيمەشەكتىڭ قىرعىزداردا، قاراقالپاقتاردا جانە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ باتىسىندا مەكەن ەتەتىن سالورلاردا كەزدەسەتىنى كليماتتىق، داستۇرلىك ۇقساستىقپەن جانە حالىقتاردىڭ ەتنومادەني بايلانىستىلىعىمەن تۇسىندىرىلەدى.

كيمەشەك توبەبەن يىقتى قوسا بەلگە دەيىن تۇگەل جاۋىپ تۇراتىن تۇتاستىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. كيمەشەكتى كيۋى مەن ونىڭ سىرتىنان شىلاۋىش تارتۋى ءار وڭىردە ءار ءتۇرلى. كيمەشەكتەردىڭ اشەكەيلەنۋى ايەلدەردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرى مەن ولاردىڭ الەۋمەتتىك ورنىن اڭعارتادى. ايتالىق جاس كەلىنشەكتەرگە ارنالعان كيمەشەكتىڭ بەت جاقتارى كەڭدەۋ بولادى.  قىزىل، كۇلگىن ءتۇستى جىپتەرمەن كەستەلەنگەن جاس كەلىنشەكتەردىڭ كيمەشەكتەرى كوزدىڭ جاۋىن الادى. ونىڭ سىرتىنان شىلاۋىش تارتاتىنىن دا ەسكەرەيىك. ال موسقال تارتقان ايەلدەردىڭ كيمەشەگىنىڭ بەت جاقتاۋى تارلاۋ كەلەدى دە، ادەمى كەستەلەنەدى، ءبىراق اشەكەيلەنبەيدى. كەيدە ەگدە تارتقان ايەلدەر كيمەشەكتەرىن اقشىل، سارى ءتۇستى جىپتەرمەن كەستەلەيدى. قارتتار مەن كۇيەۋى قايتىس بولعان ايەلدەر كيمەشەگىن كەستەلەمەيدى.

ال ءسىز بىلەسىز بە، كۇيەۋى ولگەن ايەلدىڭ كيمەشەگىن تەرىس كيگىزىپ، اسىن بەرگەننەن كەيىن عانا وڭ كيگىزەتىن سالت بولعان. كيمەشەك قازاق رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ وزگەشە بولۋىنا بايلانىستى ءارتۇرلى ۇلگىدە بولادى. اسىرەسە مارجان تاستارمەن اشەكەيلەنگەن جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ كيمەشەكتەرى تاڭعالدىرادى. نايمان رۋىنىڭ قىزاي ەلىنىڭ كيمەشەكتەرى جاعىنا جانە كەۋدەسىنە جارقىراعان كۇردەلى كەستە تىگەتىندىكتەرىمەن داڭقى شىققان.

سولتۇستىك جانە ورتالىق قازاقستان وڭىرلەرىندە كەستە كوپ بەرىلمەگەن. ەسەسىنە مونشاق، مارجان، كۇمىستەن ءتۇرلى تاستاردان جاسالعان تاعىمدار قاداعان. وڭتۇستىك قازاقستان مەن ماڭعىستاۋدا كەستەلەۋمەن قاتار، تۇستەرى اشىق ماتالارمەن، توقىما ىزبالارمەن شەتتىكتەگەن. جيىن- تويلارعا كيىپ باراتىن كيمەشەكتەردىڭ تىگىسىن بويلاي كۇمىس تاعىمدار قاداپ، كەۋدەسى مەن جاۋىرىن بولىكتەرىنىڭ تومەنگى جاقتارىنا شاشاقتار تىككەن. جاس ايەلدەر جاۋلىعىنا قاتتى كاركاستى قولدانۋدىڭ ىزدەرى اقمولا وبلىسىنىڭ قازاقتارىندا بايقالعان.

كيمەشەك كيگىزۋ سالتى- ءداستۇرلى ورتادا كەلىنشەكتىڭ بالالى بولعان كۇننەن باستاپ كيەتىن باس كيىمىنە بايلانىستى شىققان. بۇل سالت ءۇشىن ارنايى دايىندىقتار جۇرگىزىلگەن. ەنەسىنىڭ، ابىسىن- اجىننىڭ كومەگىمەن كيمەشەكتى ءپىشىپ، اشەكەي كەستەلەرىن ءوزى تىككەن. جاس كەلىن پەرزەنتتى بولىپ، ول قىرقىنان شىققاندا ەنەسى «سەن ەندى ساناتقا قوسىلدىڭ. بۇرىن بالا ەدىڭ، ەندى انا بولدىڭ. ەندى وسى ۇيگە تولىق مۇشەسىڭ»، - دەپ كەلىننىڭ ماڭدايىنان ءسۇيىپ، باتاسىن بەرەدى. بۇل جيىندى كەلىننىڭ ەنەسى ۇيىمداستىرادى. كيمەشەك كيگىزگەن ادام كەلىننىڭ ەنەسىنەن سىي الادى. كيمەشەكتىڭ انا مەن بالانىڭ تازالىعى ءۇشىن ماڭىزى زور، كوشپەندى ومىرگە وتە بەيىم.

ايەل دەنەسىنىڭ جىلى، كىرشىكسىز بولۋىنا ىقپالى زور. جاس ايەل بالا ەمىزگەن كەزدە دەنەسىن توڭىرەگىندەگى كىسىلەرگە كورسەتپەۋى كەرەك. ونداي قىلىقتى قازاقتار سالاقتىق پەن ادەپسىزدىككە جاتقىزعان. كيمەشەك سونداي كەزدە كەۋدەنى كولەگەيلەپ تۇرادى. كيمەشەكتى ۇلكەن انالار جاقىن تۇتقان كەلىنىنە «كوزىمدەي كور» دەپ مۇرا رەتىندە دە قالدىرىپ وتىرعان. ەلگە سىيلى، باتىر ۇل تاپقان انالاردىڭ كيمەشەكتەرىن ىرىمداپ سۇراپ الاتىن دا جاعدايلار بولعان. كيمەشەك- وتە كيەلى باس كيىم.

ۇلتتىڭ تازالىعىن ساقتاۋدى مۇرات تۇتقان انالار وسى باسكيىمنىڭ دە اپپاق تازا بولۋىن قاداعالاعان. ءبىز تۇرمىسقا شىققان قىزعا «ورامالدىڭ قۇتتى بولسىن»، - دەپ تۇسپالداپ تىلەك ءبىلدىرىپ جاتامىز، ءدال سول سەكىلدى انا اتانعان ايەلگە دە كيمەشەك كيۋىڭمەن دەگەن ءداستۇردىڭ ءمانىن دىتتەيتىن تىلەك ايتۋعا ابدەن-اق بولادى. سونىمەن قاتار، عالىمدار «قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمدار مەن اتاۋلاردىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى» دەپ اتالاتىن ەنسيكلوپەديادا «قۇسىڭ قۇتتى بولسىن»،-  دەگەن تىلەكتىڭ كيمەشەك كيگەن ايەلدىڭ قۇسقا ۇقساۋىنان شىعۋى ىقتيمال دەگەن بولجام ايتقان. كيمەشەكتىڭ پوشىمى، ەتەك جاعى قۇستىڭ قۇيرىعىنا ۇقسايتىنىن نەگىزگە العان.

aqoramal.kz