حاندار سۇيگەن سۇلۋلار

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - جۋرناليست سەرىكبول حاسان «شوقان سۇيگەن سۇلۋلاردى» جازسا، «ساكەن سۇيگەن سۇلۋلار» تۋرالى دا قالام تارتىلدى. ال مەنى حانداردى سۇيەمەلدەپ وتىرعان كىم ەكەنى قىزىقتىردى.

تارىداي وي كەيدە قاۋىزعا سىيمايدى عوي. مەنىڭ ءسوزىمدى زاڭعار جازۋشى ش. ايتماتوۆ شەگەلەي تۇسەدى. «وزىڭە ويى، رۋحى، مىنەز- سانا، تابيعاتى، جان كەڭىستىگى ساي ادام تابۋدان ارتىق باقىت جوق». وڭەز تەكتى بولىپ كەتپەۋىمىز ءۇشىن، اسىل تەكتىلىكتىڭ ءجىبىن تارقاتپاقپىز.

شاڭىراقتىڭ ۇيىتقىسى، تىرشىلىكتىڭ باستاۋ كوزى، ءارى تۇتقاسى بولعان ايەل زاتىنىڭ تابيعاتى ءاۋ باستا- اق نىقتاپ كورسەتىلىپ قويعان. وعان تاريح دالەل. قازاق حانىمدارىنىڭ كەڭەسشى بولا بىلگەندىگىنەن حانداردىڭ ساليقالى ساياساتتى جۇرگىزگەنىنەن اڭعارىلادى.

قازاق ايەلدەرى ەرىنە ورىندى جەرىندە اقىل قوسىپ، شارۋاسىن قاشاندا وڭعا باستىرىپ وتىرعان. كوتەرمە سوزبەن كوپىرتىپ، مايموڭكەلەپ وتىرعىم كەلمەيدى. باعزىداعى بابالار تانىمىنا كوز جۇگىرتەيىك. ءابىلقايىردىڭ بوپايى، جاڭگىردىڭ فاتيماسى، ءۋاليدىڭ ايعانىمى اتاق- داڭقىن شىعارىپ، ءدۇيىم جۇرتقا تانىتىپ وتىرعانىن بىلگەنىمىزبەن، قانداي جاعدايدا ماسەلەنى شەشە بىلگەنىنەن بەيحابارمىز.

ەسىمى ءماشھۇر شىڭعىس حان دا جامۇقانىڭ دەگەنىن بورتەگە ايتقاندا، تۇسپالدىڭ جاۋابىن نىقتاپ كورسەتكەنىنەن دەربەستىك الادى ەمەس پە؟ «جامۇقا اندا» تاۋ ساعالاپ قونساق پا ەكەن، وندا ءبىزدىڭ جىلقىشىلار سايا تاۋىپ، تىنىم الار ەدى؛ وزەن جاعالاپ قونساق پا ەكەن، وندا ءبىزدىڭ قويشى- قولاڭ وت پەن سۋعا مولىعار ەدى؛ وسىعان قالاي قارايسىڭ؟»- دەگەن.

بورتە: «جامۇقا اندا تۇراقسىز، اينىمالى كىسى دەيتىن. بىزدەن دە جالىققان ەكەن. تۇسپال ءسوزدىڭ ماعىناسى وسى. ەندەشە بىرگە قالار ءجونىمىز جوق. ءبولىنۋ كەرەك. ۇدەرە كوشكەن قالىبىمىزدا قونالقاعا توقتاماي، ءتۇنى بويى تىنىمسىز جۇرە بەرەيىك. ەڭ وڭدىسى سول!» - دەپتى. تەمۋجىن بورتەنىڭ ءسوزىن اياق استى ەتپەي، ءبولىنىپ كەتكەن ەدى عوي. مىنە - تاپقىرلىق. مىنە - دانالىق.

جاسوسپىرىم شاعىمىزدا جاستانا، قۇنىعا وقىعان ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەرىندە» مىنانداي ەپيزودتار بار. اقتورعىن ەسىمدى ارۋ ءۇش بىردەي حاننىڭ، باتىرلاردىڭ جۇرەگىن يباعا تولى جايناعان كوزىمەن عانا باۋراماعانى تۇسىنىكتى. تاۋەكەل حان حاقنازاردىڭ جۇبايى اقتورعىندى توقالدىققا الدى. تاۋەكەل قايتىس بولعان سوڭ، امەڭگەرلىكپەن ەسىم حان ءوزى الماق ويدا جۇرەدى. الايدا تۇياق باتىردىڭ تالاي جاۋدان قۇتقارىپ، ەكەۋى كوڭىل جاراستىرىپ جۇرگەن كەزى. جۇكتى بولىپ قالعاندىقتان، الدىمەن نىساناعا اردىڭ ىلىنەتىنىن ءبىلىپ، قاشىپ كەتپەك بولادى. كۇللى كۇدىكتىڭ كۇلى كوككە ۇشتى. ەسىم حان تۇياقتى ۇستاپ الىپ، دارعا اسپاقشى بولعاندا، جيەمبەت جىراۋدىڭ ىقپالىمەن بوساتقان ەدى.

اقىلىنا كوركى ساي بولعان حاننىڭ جارى كىمگە ۇناماسىن. اقتورعىن جايىندا تەرەڭىنەن زەرتتەۋدى قاجەت ەتىپ تۇرعان ءبىر توبە. باداناداي قۇلىپتانىپ تۇرعان ساندىقتى اشقىم- اق كەلەدى. قايتكەن كۇندە دە ادەبيەت پەن تاريح ۇندەسىپ، اسىل رۋحىمىزدىڭ كۇبىرى ەستىلەدى دە تۇرادى. ال، ءابىلقايىردىڭ كىشى توقالى نۇربيكەگە بوگەنباي مەن تايمان باتىرلار عاشىق بولسا دا، وعان باراق ۇناعان دەسەدى.

ەندىگى كەزەكتە تاريحتا ويىپ تۇرىپ ورىن العان بوپاي حانشا تۋرالى دەرەككە ءۇڭىلىپ قايتايىقشى. ءابىلقايىر ۇستانعان باعىتتى قولداپ، تاپقىرلىق تانىتىپ وتىرعانىن ءبارىمىز بىلەمىز.

ورىس پاتشايىمدارى اننا يونانوۆناعا 1731 -جىلدىڭ قاڭتارىندا بىلاي حات جازدى: «جاراتقاننىڭ جارىق نۇرىنا بولەنگەن جارقىن ءجۇزدى ەل يەسى، رەسەي مەملەكەتىنىڭ شىعىسى مەن باتىسىن ۇلاستىرىپ جاتقان ەلدەردىڭ ۇلى بيلەۋشىسى، پاتشايىم ءسىزدىڭ بيىك مارتەبەڭىزگە باس يە وتىرىپ، اق جۇزىممەن تابانىڭىزعا ءتاۋ ەتىپ، قاتەرىڭىزگە جەتكىزەيىن دەگەنىم مىناۋ ەدى»، - دەپ العىسىن بىلدىرە كەلىپ، تارتۋ رەتىندە ون تۇلكىنى جىبەرگەندىگىن ساۋاتتى تۇردە جەتكىزگەن.

ءابىلقايىر قايتىس بولعان سوڭ، ورىنبور گۋبەرناتورى ي. ي. نەپليۋيەۆكە جازعان حاتىندا، حاننىڭ اسىن بەرۋ ءۇشىن ءبيداي ۇنىن تۇيەگە تيەپ جىبەرۋىن سۇراپ، جاسىل مەن كوك شۇعاعا قولقا سالادى. ەليزاۆەتا پەتروۆناعا 1748 -جىلعى قازانىندا ءابىلقايىردى باراق سۇلتاننىڭ زۇلىمدىقپەن ولتىرگەنىن ايتا كەلىپ، ءوتىنىش- تىلەگىن بىلاي جەتكىزەدى: «بيىك مارتەبەلى الديار پاتشا، اتالمىش ۇلىم نۇرالى سۇلتاننىڭ اكەسى ءابىلقايىر حاننىڭ ورنىنا ناعىز باستى حان بولۋىنا جارلىق ەتىپ، ونىڭ حاندىعىن جوعارى قۇزىرىڭىزبەن التىن ءمورى بار سەنىمحاتپەن ماراپاتتاۋىڭىزدى سۇرايمىن» (XVI- XVIII عاسىرلارداعى قازاق- ورىس قاتىناستارى. الماتى.1961) . حاتتىڭ ءىزىن سۋىتپاي، قۇجات جۇزىندە نۇرالىنىڭ مارتەبەسى ايقىندالا تۇسەدى. نەتكەن ۇتقىر شەشىم. سونداي- اق، بريگادالىق گەنەرال ا. ي. تيەۆكەليەۆكە، كانتسلەر ا. پ. بەستۋجيەۆ- ريۋمينگە جازعان حاتتارىنان كورەگەندىلىگى اڭعارىلىپ تۇر. سەبەبى، ول كەزدە ايەلدەر حاتتى وقىماق تۇگىلى تانىماعان دا ەدى. ءتىپتى ايەل بالاسى قاتىسپايتىن قۇرىلتايعا بارىپ، قازاق حاندىعىنىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىن شەشىپ وتىرعان. تانىمعا جات، بولمىسقا قاس جايتتارعا ورە تۇرەگەلگەنىنىڭ نىشانى.

اعىلشىن سۋرەتشىسى دج. كەستلدىڭ ءوزى 46 جاسار بوپايدىڭ زەرەكتىگى مەن تاپقىرلىعىنا ءتانتى بولىپ، بالالارىمەن كەتىپ بارا جاتقان سۋرەتتىڭ تۋىنداۋىنا ارقاۋ بولادى. بۇل جايىندا قانشاما ادام قالام تەرگەدى.

ورداعا كەلگەن جاندار تىم ەلپىلدەپ كەتسە، بىردەڭەسىن الداپ العالى تۇرعانداي تىكسىنىپ قالاتىنى تاعى بار. بوپاي وسى كەزدە: «اۋىزدارى قىزا ءتۇسسىن، تىڭداپ الايىق، حان يەم»، - دەگەن ەمەۋرىن تانىتادى. حان: «ءجا، وعان بولا قىسىلما، ۇندەگەلى وتىرعان ءوزىم دە جوق»، - دەگەندەي جۇرتتىڭ كەۋ- كەۋىنە بۇلك- بۇلك كۇلەدى» (ءا. كەكىلبايەۆ. «ەلەڭ- الاڭ» ). وسى ارەكەتىن سارباس اقتايەۆ «قازاق حانىمدارى» كىتابىندا مىنانداي تۇجىرىم جاسايدى.

مىنە، بۇل - سالىڭقى ەڭسە، سالپى ەتەك الدەبىر ايەلدەردەي قىلتىڭ- سىلتىڭ ارەكەتتەرگە بارماي، ەرىنىڭ قاس قاباعىن قاپىسىز باعىپ، ءىش پىكىرىن ەمەۋرىنمەن تانىپ، اق- ادال جولدى اقىل قوسا وتىرىپ بىرگە ىزدەسەتىن ەتجاقىن جاناشىر جاردىڭ قاسيەتى. كۇيەۋىنە باسا كوكتەپ ۇرسا بەرەتىن ايەلدەرگە ۇلكەن ساباق دەپ وسىنى ايت. جارىنىڭ ابىرويىن تۇيىنشەككە تۇيگەن بوپايداي بولا بىلسەكتى. كوپ دۇنيەنىڭ كوبەسى سوگىلە باستاعاندا، جاڭگىر حاننىڭ كىشى ايەلى فاتيماعا ماحامبەت تە عاشىق بولعانىن ايتا كەتكىم كەلەدى. تاتار قىزى يەۆروپاشا ءبىلىپ الىپ، قازاق، تاتار ءتىلىن قوسپاعاندا، ورىس، فرانسۋز، نەمىس تىلدەرىن جەتىك بىلگەن.

ول از دەسەڭىز، فورتەپيانودا ويناپ، مىڭ بۇرالىپ ءبي بيلەپتى. مىنا قىزىقتى قاراڭىز! ورىس پاتشاسى I نيكولاي تاققا وتىرۋ راسىمىنە جاڭگىردى جۇبايىمەن شاقىرىپ، مادەنيەتتىلىگى بىلاي تۇرسىن، بيىنە ريزا بولعان ەكەن. سودان بولار، بىزدە قالىپتاسقان داعدى بار. تەكتىلىگىن دالەلدەگىسى كەلەتىن قىزداردىڭ بويىنان وسى قاسيەتتەر تابىلۋى قاجەت. ايتىلماعان تىڭ دەرەكتەر قورى ءالى دە بارشىلىق.

ايەل بالاسى شەجىرەگە ەنبەگەندىكتەن بولار، تاريحتا الار ءرولى جايىندا دەرەك از. حانشالاردىڭ ءۇي تۇرمىسىنان بولەك، ساياساتقا قوسقان ۇلەسى دە وراسان. «ءاربىر ۇلى تۇلعانىڭ ارتىندا ايەل تۇرادى» دەگەن ءسوزدىڭ جانى بار. كەمشىن تۇسىن جاسىرىپ، مارتەبەسىن اسىرىپ وتىراتىن انالارىمىز- اي! «بىتقىراعان بايلىققا كەنەلسەك بولدى، باقىتتى وتاناسى بولامىز» دەگەن پىكىردىڭ كۇلى كوككە ۇشتى. دامىعان زاماندا ءبىلىمىمىزدى جەتىلدىرمەي، ءۇيدىڭ قابىرعاسىن عانا ساعالاپ قالۋ ۇيات ەندى. زەردەلەر سانا بولسا، ۇعىنىپ الار. سۋىق اقىلدى جىلى جۇرەكتىڭ تۇكپىرىنە بايلاڭىز. ءوزىم دە ويلانىپ قالدىم.

سالتانات سۇگىر

«ايقىن»