جانۋارلار ەمدەلەتىن مەكەندەردى تارتىپ المادىق پا؟

 استانا. قازقپارات - جانۋارالار الەمىنىڭ جاراتىلىس قۇپياسى ءالى كۇنگە دەيىن ادامزات بالاسىن تاڭقالدىرىپ كەلەدى. تۇمسا تابيعاتتىڭ سىرىن ءتۇسىنىپ، جاراتىلىس تانۋعا قۇشتار جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى دا كۇن وتكەن سايىن عاجايىپتاردىڭ سىرىن اشۋدا.

ادامزاتپەن بىرگە قاتار ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان وسى ءبىر جاراتىلىسقا دەگەن قىزىعۋشىلىق بيولوگتاردىڭ زەرتتەۋىن ودان ارى قاراي كۇردەلەندىرىپ كەلەدى. وسى باعىتتا ءبىر تاڭقالارلىعى، جانۋارلاردىڭ دا ءوزىن- ءوزى ەمدەۋ قۇبىلىسى. كىم ءبىلسىن، ءوز ارالارىندا دارىگەر حايۋانتتارى دا بار شىعار. ەندەشە، وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.

ىلە الاتاۋىندا ورنالاسقان «المااراسان» شيپاجايى سۋىنىڭ ەمدىك قاسيەتىن ادام بالاسى ون ءتورتىنشى عاسىردا جانۋارلار ارقىلى بىلەگەن بولۋى مۇمكىن ەكەنىن كەزىندە بيولوگ س. ماحمۇتوۆ ءوز زەرتتەۋلەرىندە ايتقان بولاتىن. ول كەزدە شىعىس ەلدەرىنەن باتىس ەلدەرىنە ساپار شەككەن ۇلكەن ساۋدا كەرۋەندەرى تيان- شان تاۋىنىڭ ەتەگىمەن ءجۇرىپ وتىراتىن. بىردە جۇك ارتقان تۇيەلەرىنىڭ ىشتەرى كەۋىپ، اياقتارى اقساپ كەلە جاتقان كەرۋەن يەلەرى اراسان سۋىنا تاپ بولادى. وزدەرى وسى جەردە ايالداپ، تۇيەلەرى بۇلاقتان سۋ ءىشىپ، وعان شومىلعاننان سوڭ كوپ ۇزاماي جازىلىپ كەتەدى. سويتسە، سۋ قۇرامىندا دەرتكە شيپا بولاتىن رادون، ناتري، كومىر جانە كۇكىرت قىشقىل تۇزدارى بار ەكەن. بۇل كەيىن انىقتالادى. بۇگىندە مۇندا جۇيكە جۇيەسى، بۋىندارى زاقىمدانعان ادامداردى ەمدەيتىن ساۋىقتىرۋ ورنى جۇمىس ىستەيدى.

جاپان دالادا جورتىپ جۇرگەن جانۋارلاردىڭ ءوزىن- ءوزى ەمدەۋ قاسيەتىن وسىنداي مىسالدار ارقىلى، حالقىمىز ەرتەدەن بىلگەن. اسىرەسە، مالعا جاقىن مالشىلار مەن اڭعا جاقىن اڭشىلار. ولاردىڭ ەمدەۋلەرى دە ءارقالاي. بىرەۋلەرى تەك سۋمەن عانا ەمدەلسە، ەندى بىرەۋلەرى ءتۇرلى شوپتەردى تىستەلەپ جەپ، سونىڭ قاسىندا ءبىراز جاتىپ الادى. كەلەسى كۇنى، جازىلىپ، ساۋىعىپ، ورنىنان تۇرىپ كەتەدى. ادام سياقتى كەيدە ىڭىرسىپ اۋىرىپ، ەم- شاراسىن وزىنە جاساعاننان كەيىن، ءوز جونىمەن، قايتا تىرشىلىگىنە كىرىسىپ كەتەدى.

كەيبىر زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، جانۋارلار، اسىرەسە جابايى جانۋارلار ەشقاشان دا شامادان تىس ازىقتانىپ، اسىرەسە، ءوز دەنساۋلىعىنا زياندى زاتتاردى جەمەيدى ەكەن. مۇنىڭ تەك قورقاۋ سياقتى ماقۇلىقتارعا عانا قاتىسى جوق. سونداي- اق كوپشىلىك جابايى جانۋارار مەن ءۇي جانۋارلارىنىڭ كەيبىر شوپتەردىڭ ءىش جۇرگىزەتىن قاسيەتى بار ەكەنىن بىلەتىنىن بايقاتادى. مىسالى ءيت پەن مىسىقتىڭ كەيدە ءشوپ جەيتىنىن بايقايمىز. باستى سەبەپ، ءيت پەن مىسىق الدە ءبىر نارسە تاماعىنا تىعىلىپ، ىشەگىنە ءتۇيىلىپ قالسا ءىشىن وتكىزىپ، تاماعىن ەمدەۋ ءۇشىن الگى ءشوپتى جەۋگە تىرىسادى ەكەن. مۇنداي ادەت ارىستاندا دا بار. ولار افريكانىڭ قالىڭ قۇمىندا ءجۇرىپ- اق ەمدىك قاسيەتى بار قاجەتتى شوپتەردى تانىپ، تاۋىپ جەي الادى. ال اۋىلدا ءۇي ماڭىنا تاقىر جەرگە بايلاپ قويعان نەمەسە ۇيگە كىرگىزىپ، سىرتقا شىعارمايتىن ءيت- مىسىقتار ءۇشىن، تاعى دا تابيعات ەم- شاراسىنان اجىراتۋ بايقالادى.

التاي تاۋىنىڭ شالعاي تۇكپىرىنە جول تارتقان جارالى بۇعىنى اڭشى قۋا بەرەدى. الىستاپ كەتكەن اڭنىڭ قاراسىن ۇزبەي، ءبىرازدان سوڭ سوڭىنان قۋىپ جەتكەن اڭشى، بۇعىنىڭ بۋى بۇرقىراعان بۇلاققا "شومىلىپ جاتقانىن" كورىپ، تاڭ قالادى. سالدەن كەيىن جاراسىن ەمدەپ العان بۇعى كولدەن شىعىپ جوق بولادى. عالىمدار جابايى اڭداردىڭ جاراقاتتانعان جەرىن "ەمدەيتىن" وسى بۇلاق "قۇپياسىن" زەرتتەيدى، سويتسە سۋدىڭ قۇرامىندا كرەمني مەن كومىر قىشقىل تۇزى، كالتسي مەن ناتري تۇزدارى بار ەكەنى انىقتالادى. كەيىن بۇل بۇلاق ونى تاپقان اڭشىنىڭ اتىمەن "راحمانوۆ بۇلاعى" دەپ اتالعان. بۇعىنىڭ كومەگىمەن اشىلعان وسى شيپالى سۋ نەگىزىندە قازىر سىرقات ادامداردى ەمدەيتىن شيپاجايلار جۇمىس ىستەيدى.

ءۇي جانۋارلارى تۇگىل، ءتىپتى جابايى جانۋارلاردىڭ وزدەرى دە قىسىلعان كەزدە "جان ۇشىرىپ" ادامداردان اراشاشى ىزدەيدى. تۇلكىدەن قاشقان قوياننىڭ، قاسقىر قۋعان ەلىكتىڭ ادامداردىڭ قونىسىنا كىرىپ كەتكىنى جونىندە وقيعالار كوپ. ال وزدەرى بارىپ، تۇمسا تابيعات ورىنىندا ەمدەلەتىن ورىندارىن سول ادامدار ءوز مەنشىگىنە الىپ جاتىر. ال وسى ءبىز سوندا، جانۋارلار ەمدەلەتىن جەردىڭ بارلىعىن تارتىپ العان جوقپىز با؟ قالاي ويلايسىزدار؟ !

 

دوسجان بالابەك ۇلى

«ايقىن»