اياز ءبيدىڭ شاپانى

 استانا.قازاقپارات - اق پەن قارا، جاقسىلىق پەن جاماندىق، دوستىق پەن ساتقىندىق، سۋ مەن قۇرلىق، كۇن مەن ءتۇن، ءومىر مەن ءولىم، ماحاببات پەن عاداۋات - ماڭگىلىك كۇرەستە، جەڭىس پەن جەڭىلىستە، جوق پەن جىعىلىستا.. .

بۇل بىتپەيتىن تارتىس.. . سوناۋ مىڭداعان جىلداردان بەرى، ىقىلىم زاماننان وسىلاي جالعاسىپ كەلەدى. جانە سولاي بولا بەرەدى دە.. . بۇل جايلى انشەيىندەگى كۇيبىڭ تىرشىلىكتە كوبىنە ويلامايمىز. ويتكەنى «ءار كاللادا ءبىر قيال» . ونداي باس قاتىرار سۇراقتار ەمەس، ءبىر جىعىلىپ، ءبىر تۇرىپ كەلە جاتقان ۋاقىتتا ءبىزدى قينايتىن - جاي عانا «ءيت تىرلىك» . «كەدەي باي بولسام، باي قۇداي بولسام» دەگەن زامان. جانە باسقا ەلدەردەن گورى بىزدەگى «باي بولسام» قاعيداسىنىڭ دۇرىسى «كەدەيشىلىكتەن قالاي قۇتىلسام؟ » دەگەن وي قانشاما باستاردى قاتىرىپ، ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەن كەز. نەگىزىندە، قازاق - كونبىس حالىق. «بۇدان جامان كۇندە دە تويعا بارعانبىز» دەپ جۇرە بەرەمىز. بۇل ءبىزدىڭ حالىقتىڭ وپتيميستىك بولمىسى. وسىنداي ساتتە باياعىداعى اتاقتى اياز بي جايلى اڭىز ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. سوندا جوقشىلىق پەن كەدەيشىلىكتەن ادا بولعان ابىز اقساقال ءوزىنىڭ توسەگىنىڭ تۇسىنداعى كۇڭگىرت كۇندەرىنىڭ كوزى بولعان شاپانىنا قاراپ قويىپ، «اياز بي - ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا - جولىڭدى ءبىل» دەپ وتىرادى ەكەن. بۇل نەنىڭ ۇلگىسى؟ بولدىم- تولدىم دەگەن ەمەس، كەرىسىنشە ءار نارسەگە اقساقالدىق كوزبەن، دالالىق فيلوسوفيامەن قارايتىن قازاقتىڭ قارا شالىنىڭ ومىرلىك قاعيداسى.. . شۇكىرشىلىگى.. . ءسوزدىڭ رەتى كەلگەن سوڭ ايتا كەتۋدى ءجون كوردىم. وسى تاۋەلسىزدىك جىلدارى قانشاما اقىن- جازۋشىلارعا، باتىر- بەكتەرگە ەسكەرتكىش اشتىق. شۇكىر.. . ەسكەرتكىشتەردىڭ كوپ بولعانىنا قۋانباسا، قىزعاناتىن مەن ەمەس. ءتىپتى، «بيتلز» بەن «قۇلاگەرگە» دە بيىكتەن تاس- ءمۇسىن ورناتتىق. تەك ىشىندە اياز ءبي جوق.. . اتتەڭ.. .

بۇگىندە ءبىزدىڭ بايشىكەشتەردىڭ تويلارىنا تامساناسىڭ، تاڭ قالاسىڭ.. . توي ماشينالارى تاپىراقتاپ تانكتەي جۇرەدى. تاپتاپ كەتەردەي، جانىڭدى تاس توبەڭە شىعارادى. ول از دەسەڭىز، تويعا رەسەي، وزبەكستان ەمەس، مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنان «جۇلدىز» الدىرادى. ولار دا وزدەرىن سول جۇلدىزدارعا تەڭەيدى. ولارمەن بىرگە ءان سالىپ، ءبي بيلەيدى. قىزىنىڭ تۋعان كۇنىن استانانىڭ تۋعان كۇنىنەن ارتىق تويلايدى.. . «تويلاي بەرسىن» دەيسىڭ- اۋ! «بايدىڭ مالىن بايعۇس قىزعانادى» دەگەندەي. جو- جوق، بۇل - قىزعانىش ەمەس.. . بۇل - وكىنىش.. . بۇل قازاق دەگەن دارحان حالىقتىڭ اراسىنان شىققان اۋمەسەرلەرىن كورگەندەگى قىنجىلۋ. «كازاحسكيي پونت - دوروجە دوللارا» دەگەن سوزگە يلەنۋ. وسىندايدا ابايدى امالسىز ويلايسىڭ، «قاينايدى قانىڭ، اشيدى جانىڭ - مىنەزدەرىن كورگەندە.. .» . قۇر ماقتانۋ.. . «وي، كوكەمىزدىڭ تويى كەرەمەت ءوتتى.. .» دەپ ايتسا بولعانى. ءيا، ەلگە نە كەرەك؟ سول تويعا قاتىسپاسا دا، كورگەن جۇرت ايتسا بولدى. ول از دەسەڭىز، سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى الەمگە جار سالادى.. .

  «اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە» .. . امالسىز وسىندايدا ويعا قالام، «بۇل ماقالدى كىم شىعارعان؟ » دەپ. بىلەتىنىم، بۇنداي ماقالدى اياز ءبيدىڭ شىعارماعانى حاق. ال بايشىكەشتىڭ جومارتتىعىنا ريزا بولاسىڭ. «.. .كوپ بولسا، سىرا زاۋىتىنىڭ ءبىر جەتىلىك جالاقىسى كەتەر. مەيلى، ءوز زاۋىتى عوي.. . نە ىستەسە دە، ءوزى بىلەر.. .» . ال مەنىڭ بىلەتىنىم، اياز ءبي بۇلاي ىستەمەس ەدى. زاۋىت دەمەكشى، كەشەگى الاي- دۇلەي كەزەڭدەردە تالاي پىساقايلار ەلدىڭ، مەملەكەتتىڭ، قالا بەردى قاۋقارسىز حالىقتىڭ يەسىز قالعان ءوندىرىس ورىندارىن، زاۋىت- فابريكالارىن، ورمان- توعايىن، وزەن- كولىن تۇگەل يەلەندى. ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتىپ، بەس تيىنسىز بەكەرگە الدى. ەندى بۇگىنگى قوجايىندار سولار. نە ىستەسە دە، قالاي ىستەسە دە ءوزى بىلەدى. ال قاراماعىنداعى جۇمىسشىلار قۇلدار سياقتى. ارينە، بايدىڭ ءبارى -  ارامزا ەمەس. ولاردىڭ ىشتەرىندە دە ادال ەڭبەك، ماڭداي تەر، اقىل- بىلىمىمەن بايىعاندار بار. ءبىراق كوپ ەمەس. جانە ولار تويلارىن جوعارىدا ايتىلعانداي وتكىزبەيدى. ويتكەنى، ولار ءار تەڭگەنىڭ ەڭبەكپەن كەلگەنىن بىلەدى. سوندىقتان دا ۇنەمدەيدى. ەگەر چەحوۆتىڭ تىلىمەن ايتساق، «بۇلار دا سول چەحوۆتىڭ «شينەلىنەن» شىققاندار» . اياز ءبيدىڭ الا شاپانىنان الىس كەتپەگەندەر.

 مەن مۇنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ وتىرىك كولگىرسىپ، «اقىلدى» كورىنۋ ەمەس. كەرىسىنشە، كەيدە كەشەگى قاتەلىگىمنەن ءوز- وزىمنەن ۇيالىپ، ءوز جاساعان ىسىمە ءوزىم ىڭعايسىزدانامىن، كەيدە ءتىپتى، ەكى قولىمدى توبەمە قويىپ ەن دالاعا بەزىپ كەتەردەي بولاتىن پەندەمىن.. . ءبىراق اقتىق شىندىق ايتىلۋى ءتيىس. مەنىكى سول شىندىقتان شىققان شىڭعىرۋ شىعار.. .

 سونىمەن، «حوش» دەلىك. بيىلعى كوكتەمدە جەر داۋى شىقتى. ءيا، قازاق جەر داۋى مەن جەسىر داۋىن قاشان دا كەيىنگە قالدىرماعان. ويتكەنى جەر -  تۋعان جەرىڭ، اتامەكەن، وتانىڭ! اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن اتا- بابامىز بىرىگىپ، جەر ءۇشىن ارىن دا، جانىن دا قۇرباندىققا شالعان. « ءوزىم ولسەم ولەيىن، ۇرپاعىم وتانسىز قالماسىن» دەگەن. سوندىقتان دا، جەر -  ءبىز ءۇشىن وتە قاسيەتتى، ءبىز ءۇشىن قىمبات. ال جەسىر داۋى -  ەرلىكتىڭ، ورلىكتىڭ، نامىستىڭ داۋى. ەردىڭ دە، اردىڭ دا سىنالار كەزى. سوندىقتان دا كەشەدەن قالعان ءسوز بار.. . «ەردەن كەتسەڭ دە، ەلدەن كەتپە» دەگەن. جانە ءبىز جەسىرىن جۇرتقا قالدىرماعان، جىلاتپاعان، تەنتىرەتپەگەن، تەلمىرتپەگەن حالىقپىز. جورىقتا ولگەن اعاسىنىڭ بالالارىن ءوز بالاسىنان ارتىق سىيلاپ، تاربيەلەپ، امەڭگەرلىك جولمەن ءۇي بولعان جۇرتپىز.

 ءيا، سول جەر ماسەلەسى جايىندا ءبىز ۇكىدەي ءۇمىت ارتقان ۇكىمەتىمىز دە، جوعىمىزدى جوقتايدى دەگەن دەپۋتاتتارىمىز دا تاپايدىڭ تال تۇسىندە جەر ماسەلەسىنە بايلانىستى بىج- تىج ەتتى. شەنەۋىك اكىم- قارا ءبىر بولەك تە، قارا حالىق ءبىر بولەك بوپ قالدى. سوندىقتان ەل تولقىدى. اتىراۋ، اقتوبە، الماتى،  قىزىلوردادا جاستار الاڭعا شىقتى. ءسال بولماعاندا قان توگۋگە از قالدى. وسى كەزدە ەلباسى ۇلكەن كورەگەندىك كورسەتتى.

 وسى ماسەلەگە بايلانىستى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى دا. تەك قۇرىلىپ قانا قويعان جوق. ەكى اي بويى ەلمەن ەركىن تىلدەسىپ، ءبىر مامىلەگە كەلۋدىڭ جولىن ىزدەۋدە. ەندى قازىر «وسى ماسەلە قالاي شەشىلەدى؟ » دەگەن الاڭداۋ ءالى كۇنگە كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق.. . ءبىراق مەن پرەزيدەنتتىڭ حالىقپەن بىرگە بولاتىنىنا سەنەمىن. حالىقتىڭ قۋانارىنا ءۇمىت ارتامىن. تەك وسى كەزدى پايدالانىپ، جۇرتىنىڭ ارىن ويلامايتىن، ءوز تويىنان باسقا تويدى تويلامايتىندار ەلگە ىرىتكى سالماسا بولعانى. اقشاسىنا سەنگەن الپاۋىتتار قازاق مىنگەن قايىقتى شايقاماسا دەيمىن. ويتكەنى، اياز ءبي اتامىز حالقىنىڭ قايىعىنىڭ ەسكەگى بولعان.

 ءيا، «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەمەكشى، ونى دا، وسىنى دا ايتايىن. اقتوبەدە اي وتپەي جاتىپ، اتىس بولدى. قان توگىلدى.. . جاپ- جاس جىگىتتەر ءوز باۋىرلارىن وزدەرى ءولتىردى. باياعىدا وتان قورعاعان ەرلەردىڭ ۇرپاقتارى ءوز قازاعىن وزدەرى قىردى. ءيا، تەرروريزمدە ۇلت جوق دەيمىز. سوندا بۇلار نەدەن بۇزىلدى؟ ولار قايدان شىقتى؟ الدە، مۇنىڭ استارىن ارىدەن ىزدەۋ كەرەك پە؟ بىلمەيمىن.. . بىلەتىنىم، ءبىر كەزدەگى سول ءوڭىردى باسقارعان اكىمنىڭ بالاسى قابا ساقال ءوسىرىپ، شولاق شالبار كيىپ، قاسىنا جاستاردى جيناعان. جانە سول وڭىردەن سيرياعا كەتكەندەر دە از ەمەس. بىلەتىنىم، بۇل ماسەلەدە جاستاردىڭ جاپپاي دىنگە بەت بۇرۋىنىڭ جاقسى ەمەستىگى. جانە بىلەتىنىم، جاستىق دەگەن -  سۇلۋلىق، ماحاببات، ۇلكەن ارمان، ەرتەڭگە دەگەن قۇلشىنىس. ءۇيلى- باراندى بولىپ، باقىتتى ۇرپاق ءوسىرۋ.. . ولارعا ءبىلىم بەرۋ. تاعى دا اباي اۋىزعا ورالادى: « ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس.. .» جاماندىقتى ايتا بەرمەي، دوعارايىن. جاقسىلىقتى ايتايىقشى.

 كەشە عانا ءبىزدىڭ ەل، ءبىزدىڭ قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى. بۇل بۇرىن- سوڭدى بولماعان قۋانىش. ۇلكەن ابىروي! دوسىمىز قۋانىپ، دۇشپانىمىز كۇيىنەتىن ايتۋلى وقيعا! بوركىمىزدى اسپانعا اتار ايتۋلى كەزەڭ.. . ەسكەندىر كوكەمنىڭ انىندە ايتىلاتىن: «ماقتانسا بۇگىن ماقتانسىن قازاق، توبەمىز كوككە تيمەي تۇر از- اق.. .» دەگەنى ساي كەلىپ تۇر.

 ءيا، بۇگىندە مىنە ءبىزدىڭ استانانىڭ تۋعان كۇنى. الىس- جاقىننان ۇلكەندى- كىشى كىسىلەر استاناعا اسىعا جۇگىرەر. اعايىن- تۋمانىڭ ءبىرىن- ءبىرى قۇشاقتاپ، ءبىر- ءبىرىن قوناق قىلىپ، ارقا- جارقا وتىراتىن كەزەڭدەر. جاستارىمىزدىڭ ەركە ەسىلدىڭ جاعاسىندا الاڭسىز قىدىراتىن ساتتەرى. ۇلكەندەرىمىزدىڭ وسى قۋانىشقا تيتتەي «شۇكىر» دەپ، باتا بەرەتىن باقىتتى كۇندەرى. مەن دە ىشتەي: «.. .قۋانىش ۇزاعىنان بولسىن!» دەپ، تىلەيمىن. دەيمىن دە، اياز بي ەسىمە تاعى تۇسەدى. «بۇدان دا جامان كۇندەرى تويعا بارعانبىز.. .» . سوندىقتان بارىنە «شۇكىر» دەيىن. ەل دە «شۇكىر» دەر. ەلباسىنىڭ كۇندىز- ءتۇنى دامىل تاپپاي، تىنىشتىق پەن تۇراقتىلىق دەپ جۇرگەن ارمان- اڭسارىن، تۇپتەپ كەلگەندە حالقىمىزدىڭ باسىنداعى باعىن ماپەلەپ ۇستاي بىلەيىك!

  تالعات تەمەنوۆ،

قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، پروفەسسور، ق. قۋانىشبايەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى

«ايقىن»