ۇرىق تازالىعىنىڭ ۇرپاق تاربيەسىنە قاتىسى بار
ەڭ الدىمىن تاربيە دەگەن نە دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ كورەيىكشى. تاربيە، ءتالىم- تاربيە - جەكە تۇلعانىڭ ادامدىق بەينەسىن، ۇنامدى مىنەز- قۇلقىن قالىپتاستىرىپ، ومىرگە بەيىمدەۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلەتىن جۇيەلى پروتسەسس.
بەسىك تاربيەسى، بالدىرعان تاربيەسى، ورەن تاربيەسى، جاسوسپىرىم تاربيەسى، جاستار تاربيەسى ءبىر- بىرىمەن جالعاسىپ، ءوز ەرەكشەلىكتەرىمەن جۇزەگە اسىرىلادى. تاربيەنىڭ ماقساتى - ادام بويىندا ىزگىلىك، يناباتتىلىق قاسيەتتەرىن جانە تىرشىلىككە قاجەتتى داعدىلار قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى.
تاربيەگە كەلسەك، ونىڭ سان الۋان ءتۇرى كوپ. «ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، ءيتى قارا قاسقا» دەپ ايتقانداي ءار مەملەكەتتىڭ وزىندىك تاربيە قۇندىلىقتارى بار. مىسالى، ەۆرەي حالقىنىڭ تاربيەسىندە: «بالانىڭ بويىندا كومپلەكس تۋدىرماۋ، اقىلمەن ەرىك بەرۋ جانە بالانى ءوز ۋاقىتىندا جۇمساۋعا ۇيرەتۋ ت. س. س. جاپون حالقى بالا تاربيەسىندە ۇيالتۋ مادەنيەتىن باستى نەگىزگە السا، قىتايلىقتار بالاعا اۋىر ءسوز ايتىپ، نامىسىنا تيۋ جانە ۇرىپ جازالاۋ ارقىلى جونگە سالادى. باتىس ەلدەرى بالاعا وزىندىك قۇقىعى بار تۇلعا دەپ قارايدى. ال ءبىز ۇلتتىق تاربيە بەرۋىمىز قاجەت. جەتكىنشەكتىڭ بويىنا ۇلتتىق بولمىستى، مىنەزدى قالىپتاستىرۋدى قولعا الىپ، وسكەلەڭ ۇرپاقتى وتانسۇيگىش ازامات ەتىپ تاربيەلەۋ كۇن ءتارتىبىنىڭ ەڭ باستى ماسەلەسى بولۋى ءتيىس»، - دەپ ساياساتتانۋشى كەنجەبولات جولدىباي ءوزىنىڭ جازباسىندا كەلتىرىپ كەتەدى. «تاربيە تال بەسىكتەن باستالادى» دەگەنگە كىم قانشالىقتى سەنەدى؟ وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇستانىمىمىز وسىنداي بولىپ كەلدى.
ءبىزدىڭ ۇستانىپ وتىرعان ماقسات زياتكەر دارىندى بالالاردى ۇلتتىق ءتالىم- تاربيە بەرىپ، باتىستىڭ بىلىمىنەن سۋسىنداتۋ. وسى كەزدەن باستاپ، ەلىن سۇيەر ازاماتتار پايدا بولادى.
سوۆەت-حان عابباسوۆتىڭ: «پەداگوگيكا مەن پسيحولوگيا نەگىزدەرى» اتتى ەڭبەگىندە «بۇگىنگى ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋىندا تابيعي عىلىم مەن رۋحاني عىلىمنىڭ ۇندەسسىزدىگىنەن، ادام تاربيەسى مەن تالىمىندە وراسان ۇلكەن كەمشىلىكتەر كورىنە باستادى»، ياعني تابيعات پەن رۋحاني تاربيەنىڭ ءبىر- بىرىمەن جاناسپاعاندىعىنان ادام ازعىندىعىنا الىپ كەلەدى.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: «تاربيە» دەگەن ەڭبەگىندە وتە جاقسى ايتادى: «رۋم حالقىن اتاقتى، كۇشتى قىلعان كىم؟ تاربيە. ەسكەندىردى دانىشپان حاكىم قىلعان كىم؟ اريستوتەلدىڭ تاربيەسى. نەروندى زالىم قىلعان كىم؟ سەنەكانىڭ قاتە تاربيەسى. نەمىس جۇرتىنىڭ ۇلتشىلدىق، بىرلىكشىلىگى نەدەن؟ تاربيەنىڭ قۋاتى. ادامدى بۇزاتىن دا، تۇزەيتىن دە تاربيە. جالپى تاربيە - كەڭ ماعىنالى ۇعىم. ادام بالاسىنىڭ ءوسۋ، وركەندەۋ، جەتىلۋ، داۋىرىندە تاربيەگە كىرمەيتىن جاعى جوق، دەنە تاربيەسى، اقىل تاربيەسى، ادەمىلىك سەزىم تاربيەسى، ادامگەرشىلىك - قۇلىق تاربيەسى - ءبارى تاربيەگە جاتادى».
تاربيە، تاربيە دەپ ايتا بەرگەنىمەن ءبىز تۇپكى نەگىزىنە ءۇڭىلىپ قاراماساق تاربيەنىڭ ءمانىسىن جوعالتىپ الامىز. دارىندى بالالاردى قايدان تابامىز دەگەن سۇراق تۋىندايدى وسى جەردە. جوعارىدا ايتىپ كەتكەن تاربيە تال بەسىكتەن باستالمايدى. نەگىزى بالا انا قۇرساعىنا تۇسپەي جاتىپ اتا- انادان باستاۋ الۋى ءتيىس. اتا- انالار ءوز ومىرلەرىنە جۇيەلى تۇردە ءمان بەرىپ، كەلەر ۇرپاقتىڭ دەنى ساۋ، دارىندى جانە باتىل بولاتىنىنا ماقسات قويۋى ءتيىس.
ماسەلەن پەداگوگ سوۆەت-حان عابباسوۆتىڭ: «وتباسى قۇرۋعا دايىندالۋ كەزەڭىندە ەرەكشە كوڭىل اۋداراتىن ماسەلە، بۇل - وسى كەزگە دەيىن ەسكەرىلمەي دە، ءتىپتى ايتىلماي دا كەلگەن ۇرىق تازالىعىن ساقتاۋدىڭ ءمانى جايىنداعى تۇسىنىك.
ەندەشە نەگە سۇيەنۋىمىزگە قاجەت دەگەندە ادامنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ بايلىعى - ۇيات پەن سۇيىسپەنشىلىك، زەيىن مەن زەردە، جىگەر مەن مىنەز، ىشكى بەس سەزىم مەن ءارتۇرلى قابىلەتتەرى - ىشتەن تۋاتىندىقتان بولاشاق ۇرپاقتىڭ ۇرىق تازالىعى مەن اناسىنىڭ ءوز ۋاقىتىندا جۇرگىزەتىن تۇيسىك تاربيەسى» - دەگەن تۇجىرىمىن ەستە ۇستاعان ءجون.
كەشەگى ەل باسقارعان حانداردان ابىلاي حان، قاسىم حان بيلەردەن قازىبەك بي، ايتەكە بي، تولە بيلەرىمىز، ناۋرىزباي، قابانباي، بوگەنباي باتىرلارىمىز بەرتىن كەلە حاكىم اباي، ىبىراي، شاكارىم اقىندارىمىز، الاش ارىستارىنان ءاليحان، احمەت، جۇسىپبەك، ءىلياس جانە ت. ب. باستاعان بابالارىمىز عىلىمسىز- اق ۇرىق تازالىعىنىڭ ءمانىن تۇسىنگەن. سەبەبى قازاق ەلىنىڭ ءوزى تۇنىپ تۇرعان ءبىلىم- عىلىمعا باي ەكەنىن سەمەنوۆ تيان- شانسكي ءوز زامانىندا مويىنداپ، ەڭبەگىندە جازىپ كەتكەن. كيىز ءۇيدىڭ تاربيەسىن الىپ، باتىرلار جىرىمەن، بەسىك جىرىمەن سۋسىنداپ وسكەن بالا ءوز ەلىنىڭ ماقتانىشىن بولاتىنىن بىلگەن. قورىتا كەلە كەلەشەك ۇرپاقتارىمىز اقىلدى، زەرەك بولسىن دەسەك ۇمىت بولعان قازاق ۇلتتىق تاربيەسىنە ۇلكەن ءمان بەرىپ سول ارقىلى تاربيەلەۋ.
ەرمەك نۇرىموۆ، پەداگوگ- پسيحولوگ
ماتەريال دايىنداۋ بارىسىندا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «شىعارمالارى 4,5 توم» مەن سوۆەت-حان عاپپاسوۆتىڭ «پەداگوگيكا مەن پسيحولوگيا نەگىزدەرى» ەڭبەكتەرى پايدالانىلدى.
«الاۋينفورم»