ادام بالاسى ءالى تاپپاعان مۇز ايماقتاعى جۇماق ولكە
ايازى 50-60 گرادۋسقا دەيىن باراتىن، ماڭگىلىك مۇزدى ولكە - سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتىڭ ءبىر قيىرىندا ىستىق سۋى اتقىلاعان، جەمىس- جيدەگى ۋىلجىپ ءپىسىپ تۇراتىن، اڭ- قۇسى جىرتىلىپ ايرىلىپ جاتاتىن عاجايىپ مەكەنى بار دەگەنگە ادام بالاسىنىڭ سەنە قويۋى ەكى تالاي. ءبىراق سونداي ءبىر مەكەن بار ەكەنى انىق. ءتىپتى جىل قۇستارى دا سولاي باعىت الادى. قىزىق. بۇل وڭىردە قۇستار جىلى ايماق - وڭتۇستىككە ەمەس، ماڭگىلىك مۇز باسىپ جاتقان سولتۇستىككە قاراي بەت تۇزەيدى. نەگە؟ بۇل جەر - دۇنيەنىڭ قىرتىسىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىمنان ءجاي ادامعا دەيىن ويعا قالدىرادى.
قاڭقىلداعان قاز دا، تىراۋلاعان تىرنا دا، سۇڭقىلداعان اققۋ دا كوك زەڭگىردە شەرۋ قۇرىپ، سولتۇستىككە قاراي قالقىپ بارا جاتادى. ماڭگىلىك توڭ، كوك مۇز اراسىندا ولاردى نە كۇتىپ تۇر؟ الدە، مۇزتاۋلاردىڭ ورتاسىندا كۇننىڭ نۇرى توگىلگەن، سۋى جىلى، جاسىل- جەلەگى مول، جانعا- جايلى جۇماق ولكە بار ما؟ جىل قۇستارىنىڭ سولاي قاراي اعىلۋى سونى مەڭزەيتىندەي مە، قالاي؟ .. . وسى جۇماق جەر - جۇمباق جەردى ىزدەپ، جۇزدەگەن ادام سولتۇستىككە اتتاندى. كىم دە بولسا، الدىمەن جۇرتتىڭ اۋزىندا جۇرگەن جۇمباق ارالدى تابۋ ەدى. كوبى اق قار، كوك مۇزعا قامالىپ، سۋىقتان قاتىپ ءولدى. ءتىپتى، اق پاتشانىڭ گەنەرالى كولچاك تا ۇمتىلىس جاساعان...
العاشىندا بارون ەدۋارد تول باستاعان ەكسپەدياتسيانىڭ قۇرامىندا بولعان ول بار جوعى لەيتەنانت ەدى. سولاي بولا تۇرسا دا، جۇرەر جولدىڭ ءبارىن كارتاعا ءتۇسىرىپ وتىردى. كەيىن جەكە ءوزى ەكسپەديتسيا جاساقتاپ سولتۇستىك ولكەنى تالاي شارلادى دا. ول تەك اق پاتشانىڭ ادميرالى عانا ەمەس، سولتۇستىك پوليار ولكەسىنە ەكسپەدياتسيا جاساعان، عالىم- وكەانوگاف، زەرتتەۋشى رەتىندە دە تانىس. سانكت- پەتەربۋرگتەن ۆلاديۆوستوككا دەيىن سولتۇستىك مۇزدى تەڭىزدەردى كەشە وتىرىپ، تۇڭعىش رەت جول اشقان دا كولچاك بولاتىن. ورىس جۇرتى ءۇشىن ەڭبەگى ەرەن كۇردەلى تۇلعا.
1934 - جىلعا دەيىن ك س ر و- نىڭ سولتۇستىك ايماققا ساپارعا شىققان كەمەلەرىنىڭ ءبارى (سانكت- پەتەربۋرگتان ۆلاديۆوستوككا دەيىن) كولچاك جاساپ كەتكەن كارتا بويىنشا ءجۇردى. تەك كەيىننەن وزگە تەڭىز جولدارى بەلگىلى بولعان سوڭ، باعىت وزگەردى. ءبىراق كولچاكتىڭ سولتۇستىككە جاساعان ەكسپەدياتسياسى جايىندا كەڭەستىك زاماندا ايتىلمادى. سەبەبى كولچاك قىزىل يمپەرياعا قارسى كۇركەسكەن ادام. بۇل جەكە اڭگىمە.
مۇز قۇرسانعان ارتيكا مەن انتاركتيدانىڭ ءبىر قيىرىندا جۇماق جەر بارىن باياعىنىڭ فانتاس جازۋشىلارى دا جازىپ كەتكەن. ماسەلەن، جيۋل ۆەرن، گوۆارد لاۆكرافت، دجەك لوندون، ارتۋر كونان دويل. بۇلاردىڭ قاي- قايسىسى دا وزدەرىنىڭ شىعارمالارىندا اق قار، كوك مۇز جاستانعان سولتۇستىك ولكەدە ايتەۋىر ءبىر جۇماق جەر بار دەگەندى كەلتىرىپ وتىرعان. ءتىپتى ميلليونداعان جىل بۇرىن عاجايىپ وركەنيەت بولعانىن دا قولدارىنان كەلگەنشە ءتۇرلى دەرەك- دايەكتى العا تارتا وتىرىپ ايتقان. بالكىم، ولار ادامزاتقا تانىس انتلانتتىقتار، نە بولماسا شۋمەرلەر بولۋى دا مۇمكىن- اۋ دەگەندى مەڭزەدى دە. كىم ءبىلسىن؟ ءبارى دە ۇعىمعا سىيادى. نەگە دەسەڭ، سولتۇستىكتەگى مۇز باسىپ جاتقان قۇرلىققا ساپار شەككەن كوپتەگەن ەكسپەديتسيالار بۇگىنگى كۇنى ءتۇرلى سەنساتسيالىق جاڭالىقتار اشۋدا. مۇز توڭداردىڭ استىنان مامونتتاردىڭ، جىلى ءوڭىردى عانا مەكەندەيتىن قۇستاردىڭ قاتىپ قالعان قالدىقتارىن، بەلگىسىز كونە جۇرتان قالعان ءارقيلى جادىگەرلەر تاۋىپ، «بۇل ولكە كەزىندە كۇنى شۋاقتى، جاسىل- جەلەككە ورانعان ايماق بولعان» دەگەن تۇجىرىمدار جاساۋدا. ءبىراق تۇپكىلىكتى شەشىم جوق. ازىرگە بولجام عانا. ءتىپتى نوستارداۋمس تا «سولتۇستىكتە تەك ىرىكتەلگەن ادامدار تۇراتىن مەكەن بار» دەگەندى ايتىپتى- مىس.
دەگەنمەن، چەح جازۋشىسى كارل گلوۋحتىڭ «دۋالانعان ولكە» دەگەن رومانى گرەنلانديانىڭ ءبىر قيىرىندا جاسىل جەلەككە ورانعان، اڭ- قۇسى جىرتىلىپ ايرىلعان، سۋىندا بالىعى مول جۇماق جەردى سۋرەتتەگەن. الگى جەردە تاس عاسىرى ادامدارىنىڭ دەڭگەيىندەگى سانالى تىرشىلىك يەلەرى مەكەن ەتكەنى تۋرالى جازعان. جازۋشى رومانىن جازباس بۇرىن، سول جەردە تۇراتىن جۇرتپەن كەزدەسىپ، كونە جۇرت جونىندە ەلدىڭ ەسىندە قالعاندارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ الىپ، ءبارىن قورىتىپ بارىپ جازعانىن ايتادى. جەرگىلىكتى حالىق باياعىدا سونداي ولكە بولعانىن، كەيىنەن جويىلىپ كەتكەنىن ءالى كۇنگە جىر قىلىپ ايتىپ جۇرسە كەرەك.. .
ءدال سونداي جۇماق ولكە بارىن گەولوگ، جازۋشى ۆلاديمير وبرۋچيەۆ ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا جەر قىرتىستارىن زەرتتەۋگە ساحا ەلىنە بارعان ەكسپەديتسيادا جۇرگەندە جەرگىلىكتى جۇرتتان مۇزدى مۇحيتتىڭ ءبىر تۇكپىرىندە سىرى بەيمالىم جۇمباق جەر بارىن ەستيدى. ولار جىل سايىن قۇستار ۋاقىتى كەلگەندە سول جىلى ايماققا بارىپ، ۇيا باسىپ، كوبەيەتىنىن، ول جەردە ساحالارعا تۋىس بولىپ كەلەتىن «ونكيلوندار» دەگەن تايپا تۇراتىنىن دا ايتادى. بۇل جازۋشىعا قانات ءبىتىرىپ، جۇرتان ەستىگەنىن، كورگەن- بىلگەنىن شىعارما ەتىپ جازىپ شىققان.
«ساننيكوۆ جەرى» دەگەن قىزعىلىقتى كىتاپ، وتكەن عاسىردىڭ 70 -جىلدارى كينوعا اينالىپ، حالىق قىزىعا كوردى. سونىمەن، «ساننيكوۆ جەرى» دەگەن اتاۋ العان جۇماق ولكە بار ما، جوق پا؟ ول «جۇماق جەردى» ەڭ الدىمەن سولتۇستىك اتىراپتا اق تۇلكى اۋلاپ جۇرگەن ورىس كاسىپكەرى ياكوۆ ساننيكوۆ 1811 -جىلى كورگەن ەكەن. تۇلكى قۋىپ، شوشاق مۇزدىڭ ۇستىنە شىققان ول، كوكجيەكتەن كوككە ورىلگەن شىڭدارى بار عاجاپ ارالدى بايقاپ قالادى. بۇرىن- سوڭدى بۇل ماڭدا وسىنداي ارال بارىن ەشكىمنەن ەستىمەگەن اڭشى جۇمباق ارالعا ۇزاق قارايدى. الايدا بەلگىسىز ارالدى كوپ ۇزاماي، قالىڭ تۇمان باسىپ، كوزدەن عايىپ ەتكەن.. . نەگە ەكەنى قايدام، اڭشى ەرتەسىندە دە، ودان كەيىندە كوزىنە ەلەس بولىپ كورىنگەن ارالدى تاپپاي قالعان. دەگەنمەن، كورگەنىن جۇرتقا ايتتى. سودان كەيىن، ەل ەلەس ارالدى «ساننيكوۆ جەرى» دەپ اتاپ كەتكەن.
1886 -جىلى پوليارلىق گەولوگ بارون ەدۋارد تول كوتەلنىي ارالىنىڭ جاعاسىندا اينالاعا ءدۇربى سالىپ تۇرىپ، كوكجيەكتەن كوزگە كورىنەر- كورىنبەس بولىپ تۇرعان تاۋلاردىڭ سۇلباسىن بايقاپ قالادى. ءوز كۇندەلىگىنە ول: «كوكجيەك اشىق ەدى. سولتۇستىك- شىعىس بەتكەيگە ءدۇربى سالعان مەن، كەنەتتەن كوككە شانشىلعان شىڭداردىڭ سۇلباسىن كوردىم. ول تاۋلار شىعىسىندا قۇرعاق جەرمەن ۇشتاسىپ جاتتى.. . دەمەك، ساننيكوۆتىڭ ايتقاندارى جالعان ەمەس، شىندىق بولدى. ءبىز ول جەردى كارتاعا ءتۇسىرىپ، «ساننيكوۆ جەرى» دەپ ات قويدىق.. .» دەپ جازدى. بۇل ەشقانداي ەلەس ەمەس ەكەنىنە كوزى جەتكەن تولل بىردەن سول ماڭعا بارۋعا مۇمكىندىگى بولمايدى. دەگەنمەن، اراعا ون التى جىل سالىپ، جانىنا ءۇش سەرىگىن ەرتىپ، باياعىدا كورگەن جۇمباق ولكەگە اتتانادى. ءبىراق مۇز قۇرساۋىندا قالعان ولار قازا تاپتى. «ساننيكوۆ جەرىن» ىزدەۋگە تالپىنىس جاساعان العاشقى ەكسپەديتسيانىڭ ساپارى وسىلاي قايعىمەن اياقتالدى.
1893 -جىلى فريتوف نانسەن دەگەن ساياحاتشى «فارم» دەگەن كەمەگە ءمىنىپ، جاڭاسىبىر ارالدارىنىڭ ماڭىن تۇگەلىمەن قالدىرماي شارلاپ شىقتى. ءبىراق اتالمىش جۇمباق ارالدى ەش جەردەن تاپپادى. ءوزىنىڭ ەكى تومدىق شىعارماسىندا ول: «1893 -جىلدىڭ 20 - قىركۇيەگىندە ءبىز تولل ايتقان ولكەگە بەت تۇزەدىك. وكىنىشكە قاراي، اتالمىش جەردى كەزدەستىرمەدىك. بالكىم، تول دە، ساننيكوۆ تا قاتەلەسكەن بولار. ەگەر دە ولار ايتقان ارال راس بولسا، ءبىز ەندى سونىڭ ۇستىندە تۇرار ەدىك قوي» دەگەندى كەلتىرگەن. ءسال بەرىرەك كەلەر بولساق، 1930 -جىلى ۇشاق ءمىنىپ، مۇزدى ايماقتى زەرتتەپ جۇرگەن يۆان چەريەۆيچ جانە ۆالەنتين اككۋراتوۆ كەنەتتەن كەزدەيسوق ارالعا تاپ بولادى. بىرنەشە مارتە سۋرەتكە تارتقان ولار، جانار- جاعارماي از بولعان سوڭ، امالسىز كەرى قايتقان. ءبىراق سودان كەيىن ول ايماققا ۇشۋعا رەتى كەلمەي، كورگەن ارالدارى تەك اڭگىمە جانە سۋرەت قالپىندا قالعان. 1937 -جىلى كەڭەستىك «سادكو» مۇزجارعىشى «ساننيكوۆ جەرىن» ىزدەۋگە تاپسىرما الىپ، اتالمىش ايماققا بەت العان. الايدا تالاي ايعا سوزىلعان بۇل ەكسپەديتسيادا تۇك تاپپاي كەرى قايتقان ەدى. ارينە، ودان بەرى دە ساننيكوۆ پەن تولل ايتقان ارالدى ىزدەپ، تالاي ەكسپەديتسيا مۇزدى مۇحيتتى شارلادى، ءبىراق اڭگىمەگە ارقاۋ بولعان ارالدى كەزدەستىرمەگەن. دەگەنمەن، سوڭعى كەزدە عالىمدار: «ساننيكوۆ پەن تولل كورگەن ارالدار شىندىعىندا ارال ەمەس، تولقىن ايداپ، كەلگەن ايسبەرگتەر بولۋى مۇمكىن. ولار كەيدە سۋى تايازداۋ جەرگە شوگىپ قالىپ، كەيىنەن مۇزى ەرىپ، سۋ بولىپ اعىپ كەتەدى. بالكىم، الگى ازاماتتاردىڭ كورگەندەرى سونداي ايسبەرگتەر بولۋى مۇمكىن» دەسەدى. ال بۇعان قاراما- قارسى پىكىر ايتاتىندار دا كوپ. ولار، «جانارتاۋداردىڭ اتقىلاۋىنان جاڭا ارالدار پايدا بولۋى ىقتيمال. ءتىپتى، ول جەرلەردە ساننيكوۆ ءوز كىتابىندا جازعانداي ىستىق بۇلاقتار اعىپ، جاسىل- جەلەككە ورانعان القاپ- ورماندار، تاۋلار پايدا بولۋى فيزيكالىق زاڭدىلىق. قۇستاردىڭ دا سوندا اعىلۋى بەلگىلى جايت. ءبىراق جانارتاۋلار قايتا ويانىپ اتقىلاعان كەزدە، جۇماق ولكە قايتادان مۇزدى ايماققا اينالۋى دا مۇمكىن جايت» دەگەن بولجام ايتادى. بۇل دا كوكەيگە قونادى. دەگەنمەن، ءالى كۇنگە قۇستاردىڭ سولتۇستىككە ۇشۋى توقتالعان جوق.. . دەمەك، ءالى ادام بالاسى تاپپاعان ءبىر جۇماق ولكە مۇز ايماقتا بولۋى مۇمكىن- اۋ.
وسى وڭىرگە ساياحات جاساعان اعىلشىن- امەريكان عالىمدارى مۇز توڭنىڭ استىنان ەلدىمەكەندەردىڭ ورىندارىن تاپقان.. . ولاردا «ونداعان مىڭ جىل بۇرىن بۇل ايماق جاسىل- جەلەك جامىلىپ جاتۋى مۇمكىن» دەگەن قورتىندىعا كەلگەن. ءتىپتى بۇگىنگى عالىمدار كوككە ۇشىرىلاعان جەر سەرىگى ارقىلىدا «ساننيكوۆ جەرىن» انىقتاۋعا تىرىسقان. كوكتەن تۇسىرىلگەن سۋرەتتەردىڭ بارىندە سولتۇستىك مۇزدى ايماقتاردا جاتقان جۇمباق جەرگە ۇقساس نىساندار كورىنىس تاپقان. سول بويىنشا ەسەپتەپ، الگى جەرگە بارعاندا ەشقانداي جەلەكتى ولكەنى تاپپاعان. قازىر عالىمدار سول جاققا ۇشىپ باراتىن جىل قۇستارىنىڭ كەيبىرىنە سىرىڭكەنىڭ تالىنداي بەينە كامەرالاردى بايلاپ جىبەرىپ، قۇستار قاي جەرگە بارىپ قوناتىنىن انىقتاۋعا تىرىسۋدا. الداعى ۋاقىتتا، «ساننيكوۆ جەرى» بار ما، جوق پا، تەك قيال- عاجايىپ اڭىز با، ونى وسى قۇستار ارقىلى بىلەتىن بولامىز.
اينۇر قازىكەنوۆا
«ايقىن»