قازاق ءتىلىنىڭ جيىلىك سوزدىگى قۇراستىرىلدى
جوبا بارىسىندا سوزدەردىڭ گراماتيكالىق، لەكسيكالىق ماعىناسى قانداي، نەگە ماتىندە وسى سوزدەر ءجيى كەزدەسەدى، قازاق ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىگىنە جاتا ما، الدە كوركەم ادەبيەت تىلىنە ءتان سيپات پا دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ارنايى زەرتەۋلەر جاسالىپ، جيىلىك سوزدىك قۇراستىرىلدى.
«قازاق ءتىلىنىڭ جيىلىك سوزدىگىن» قۇراستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اسقار قۇدايبەرگەن ۇلى جۇبانوۆ، جيىلىك سوزدىكتىڭ قولدانىستا قازىرگى كۇنگە دەيىن ەلەنبەي كەلە جاتقاندىعى ايتتى. ەڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ فيزيكا- ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قالدىباي بەكتاي ۇلى بەكتايەۆ 1968 -جىلى «اباي ءتىلى» سوزدىگىن جاساپ شىعارعان. سوزدىكتىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى بۇرىن سوڭدى تاجىريبەدە بولماعان ءسوزدىڭ جيىلىك سانىن كورسەتۋ بولعان. وسىلايشا قالدىباي بەكتايەۆ ءبىرىنشى رەت سوزدىككە ءسوز جيىلىگىن قويدىرعان. ابايدىڭ قولدانعان ءاربىر سوزىنە تۇسىنىكتەمە بەرىپ، ماعىناسىن اشۋ ءۇشىن كارتوتەكا تولتىرىلىپ كاتوتەكالىق قور جينالعان. وندا ءاربىر ءسوز قاي شىعارمادا قانشا رەت قولدانىلعانى جازىلعان. بۇل قور قازىرگى ۋاقىتا دەيىن جينالىپ ءتىل ءبىلىم ينستيتۋتىندا 5 ملن كارتوتەكانى قۇراپ ساقتالىپ تۇر. بۇدان كەيىن دە بىرنەشە جيىلىك سوزدىكتەر قۇراستىرىلىپ جارىق كورگەن. ءبىراق، تۇتاس ءبىر ءتىلدىڭ جيىلىك سوزدىگىن قۇراستىرۋ ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ تاجىريبەسىندە ءبىرىنشى رەت. بۇنداي تەڭدەسىز سوزدىكتى قۇراستىرۋ ءۇشىن شەتەل تاجىريبەسى دە ەسكەرىلگەن ەكەن. مىسالى 1977 -جىلى جارىق كورگەن «چاستوتنىي سلوۆار رۋسسكوگو يازىكا» اتتى ەڭبەكتە: كوركەم پروزا، دراماتۋرگيا، عىلىمي- پۋبليتسيستيكالىق، گازەت - جۋرنال ماتىندەرى توپتاستىرىلىپ بەرىلگەن. ءارتۇرلى جانرلاردى قامتۋ ارقىلى ورىس ءتىلى سوزدەرىنىڭ جيىلىك سيپاتتاماسى جاسالعان. تۇتاس ءتىلدىڭ سوزدىگىن جاساۋ ءۇشىن بۇكىل جانرلاردى بىرىكتىرۋ جولىن قولدانا وتىرىپ، ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى جانرلارى ءارتۇرلى جيىلىك سوزدىكتەردى بىرىكتىرىپ، ءبىرتۇتاس «قازاق ءتىلىنىڭ جيىلىك سوزدىگىن» جاساپ شىقتى.
سوزدىكتى قۇراستىرۋ ءۇشىن جەتى جيىلىك سوزدىك (ق. بەكتايەۆ، ا. جۇبانوۆ، س. مىرزابەكوۆ، ا. بەلبوتايەۆ «م. اۋەزوۆتىڭ 20 تومدىق شىعارمالار ماتىندەرىنىڭ جيىلىك سوزدىگى» ، ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ لەكسيكوگرافتارىنىڭ قۇراستىرعان «اباي ءتىلى سوزدىگى»، ا. احابايەۆتىڭ پۋبليتسيستيكالىق ماتىندەر بويىنشا قۇراستىرعان «قازىرگى قازاق گازەتتەرى ءتىلىنىڭ الفاۆيتتى - جيىلىك سوزدىگى»، ق. بەكتايەۆتىڭ «قازاق ەرتەگىلەرى ءتىلىنىڭ الفاۆيتتى - جيىلىك سوزدىگى»، ق. بەكتايەۆ، ا. بەلبوتايەۆ، ق. مولدابەكوۆ اۆتورلىعىمەن جارىق كورگەن جيىلىك سوزدىك، ا. بەلبوتايەۆتىڭ قۇراستىرعان «ماتەماتيكا تەكسىنىڭ الفاۆيتتى - جيىلىك سوزدىگى» ، ق. بەكتايەۆ پەن ق. مولدابەكوۆتىڭ قۇراستىرعان «بالالار ادەبيەتى تەكسىنىڭ ءالفاۆيتتى - جيىلىك سوزدىگى») بىرىكتىرىلگەن.
ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان كەنجەالي ۇلى جيىلىك سوزدىكتىڭ قولجازباسىمەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنا بارعان ءىس- ساپارىندا تانىستى. ءمينيستردىڭ كەڭەسىمەن، مينيسترلىك وسى جۇمىستى قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ مەتوديكاسىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن قولدانباق.
«قازاق ءتىلىنىڭ جيىلىك سوزدىگى» قازاق ءتىلى لەكسيكاسىنىڭ ستاتيستيكالىق قۇرىلىمىن انىقتاۋعا قاجەتتى قۇرال قىزمەتىن اتقارادى. قازاق تىلىندەگى سوزدەردىڭ ءسوزقولدانىستاعى جيىلىگىن انىقتاۋ ارقىلى كوپتەگەن اقپاراتتار الىپ، تىلدىك زاڭدىلىقتاردى انىقتاۋعا بولادى. قازىرگى ۋاقىتا بۇل سوزدىكتىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋگە، عىلىمي زەرتەۋلەرگە، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ادىستەمەلىك جاساۋ، اۋدارما ءىسى ءۇشىن قاجەتتىلىگى ارتىپ وتىر. قازاقستاندا قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋ ماڭىزدىلىعىن تۇسىنگەندىكتەن جيىلىك سوزدىك نازارعا الىنىپ جاتىر.
قازاق ءتىلى مارتەبەسىن كوتەرۋدى ويلاعان بىردەن ءبىر ادام - ول ساياتبەك ورازبەكوۆ. حالىقارالىق اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۇعالىمى ساياتبەك قازاق ءتىلى بازاسىنىڭ جوقتىعىمەن كەزدەسكەندە، ەلەكتروندى جيىلىك سوزدىك جاساۋ پىكىرى تۋىندايدى. وتكەن جىلدىڭ قازان ايىندا وسى جوبانى باستادى. قازىر مىنە اتالمىش سوزدىك قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ارنالعان موبيلدىك قوسىمشانىڭ نەگىزى بولماق.
بۇل تۋرالى baq.kz حابارلايدى.