تاتۋلىعى تاۋسىلعاندار
قازىر كوپتەگەن ەلدەردىڭ باس اۋرۋى - دەموگرافيالىق تەپە- تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋى، بالا تۋۋدىڭ ازايۋى، جاستاردىڭ ۇيلەنۋگە اسىقپاۋى بولسا، ءبىزدى الاڭداتاتىن جاعداي اجىراسۋلاردىڭ كوبەيىپ بارا جاتقاندىعى.
بۇگىنگى تاڭداعى كەيبىر دەرەك كوزدەرىنە قاراساق، قازاقستان اجىراسۋدىڭ كوپتىگى جاعىنان دۇنيەجۇزىندەگى وندىققا كىرەتىن كورىنەدى. ەندى ءبىر ستاتيستيكادا قازاقستاننىڭ بۇل ماسەلەدە العاشقى بەستىكتە ەكەندىگى ايتىلعان. قالاي دەسەك تە، ەلىمىز اجىراسۋ جاعىنان كوش باستاۋشىلار قاتارىندا.
ماسەلەن، بيىلعى جىلدىڭ العاشقى ەكى ايىندا ەلىمىزدە 18 مىڭ 459 نەكە قيىلسا، ونىڭ 8004 ى اجىراسىپ كەتكەن!.. بۇل رەسمي كورسەتكىش قانا. وعان ۇيلەنەرىن ۇيلەنىپ الىپ، ىرىڭ- جىرىڭ بولىپ جۇرگەندەر مەن نەكەسىنىڭ بۇزىلعانىن زاڭ جۇزىندە راسىمدەمەي- اق بولەك تۇرىپ جاتقانداردى قوسساق، قازىر قوعامداعى ەڭ كوكەيكەستى ماسەلەنىڭ شەتى قىلتيادى.
باستاپقىدا ءجۇز ءتۇرلى جۇپ اجىراسسا - ءجۇز ءتۇرلى سەبەبى بار سىقىلدى كورىنگەن، ونىڭ ىشىندە قازىرگى جاستاردىڭ باسپاناسىزدىعى، تاربيە ماسەلەسى، تاعىسىن تاعىلار بولعان. اينالىپ كەلگەندە، اجىراسۋ تۇسىنىستىك، يماندىلىق پەن جاۋاپكەرشىلىك بولماعان جەردەن باستالاتىنىن بىردەن ايتۋ كەرەك. ايتپەسە، حان سارايىنداي پاتەرلەردە تۇرىپ، قوس- قوس ماشينا ءمىنىپ، تويلارىن ەڭ قىمبات رەستورانداردىڭ تورىندە وتكىزگەندەر دە اجىراسۋدا.
نەكە بۇزۋدىڭ قالىپتى جاعدايعا اينالعانى سونشالىقتى، تەلەارناداعى جۇگىرتپە جولداردان: «اجىراستىرام، اليمەنت ءوندىرىپ الۋىڭىزعا كومەكتەسەم» دەگەن تۇرعىدا حابارلاندىرۋ جازىپ، تەلەفونىن كورسەتىپ قوياتىن ادۆوكاتتاردى كورەتىن بولدىق.
ماسەلەن، بىرنەشە جىل بۇرىن وتاسقاندارىنا 25 جىل بولعان، بەس بالاسى بار، كۇيەۋى ءىشىپ- شەكپەيتىن، ايەلى قىدىرمايتىن زيالى وتباسى اجىراستى. بىردەن ايتۋ كەرەك، ەكەۋىنىڭ اراسىنا ادام تۇسكەن جوق، كوڭىلدەس، اشىنانىڭ كەسىرىنەن كەتىسۋ بولعان جوق. كۇيەۋى مۇلدە باسقا قالاعا كوشىپ كەتتى، ال ايەلى وتباسى جىلىلىعى قاي جەردە جوعالعانىن ويلاۋمەن كۇندەرى وتە بەردى. وقىعان- توقىعانى بار، قالانىڭ قاق ورتاسىندا كەڭ پاتەرى، جۇمىسى، ۇل-قىزى بار جاندار ورتا جاستان اسقاندا نەگە اجىراسقانىنىڭ تۇپكىلىكتى سەبەبىن كوپ ادام بىلە العان جوق.
اجىراسۋدىڭ مىڭ ءتۇرلى مىسالى بار. مىنا قىزىقتى قاراڭىز، ايەلى ءارى سۇلۋ، ءارى اقىلدى ءبىر تانىسىم ءوزىنىڭ جارىمەن اجىراسۋعا ءماجبۇر بولدى. تاعى ءبىر جىگىت بىتكەننىڭ سۇلتانى سياقتى كورىنەتىن بايىرعى ءبىر دوسىم بار ەدى. ونىڭ دا كەلىنشەگى قىز بىتكەننىڭ ىشىنەن تاڭداپ العان كەرىمى- ءتىن. شىعىس عازالدارىنداعى حاس سۇلۋلاردىڭ كەلبەتى قالاي سۋرەتتەلەتىندىگىن ادەبيەتتەن حابارى بارلار بىلەدى. ءبىزدىڭ ءجانيا دا سونداي جان بولدى. مەرەكەلەردە كورىسە قالساق، جاڭاعى دوسىمىزدىڭ ايەلىنە تالاي ادامدار تۇرىنە ءتانتى بولىپ، بايىپتى مىنەزىنە ريزا ەكەندىكتەرىن جاسىرمايتىن. الايدا، سول كەرمارالداي كەلىنشەك كۇيەۋىنىڭ تولىق باقىتى بولا المادى دەگەنگە كىم سەنەدى؟ قياق قاستى، بۇيرا شاشتى، ءتۇرى كەلىسكەن ەركەك وسىنداي ارۋدىڭ جانىندا بايىز تاپپاي، وتقا ۇرىنعان كوبەلەكتەي، كولدەنەڭ ءجۇرىسىن كوبەيتە بەردى...
سونىمەن، ەركەككە قانداي ايەل كەرەك نەمەسە ايەلگە قانداي كۇيەۋ قاجەت؟ ادەتتە، كەيدە كوپ ادامدى جوقشىلىق اجىراستىرادى، كەدەيلىك كەتىرەدى دەيمىز. كەرىسىنشە، بۇل ەكەۋى ءوز ورتاسىنىڭ داۋلەتتىلەرى بولاتىن. قۇربىمىز دا قوناق كۇتۋدى بىلەتىن، كەرەك بولسا داستارقانىن جايناتىپ، قازانىن دەر كەزىندە قايناتىپ، قىزمەتكەر دە، اسپاز دا، كەلىن دە، دوس تا بولا الاتىن ادام- دى. پەرزەنتسىزدىكتەن دە بەت- پەردەلەرى اشىلىپ، كوڭىلى سودان قالىپتى دەۋگە كەلمەيتىندەي، ورتالارىندا ۇل دا بار، قىز دا تۋعان. كۇندەردىڭ كۇنىندە جاراسىمدى دەيتىن وسى جۇپ تا ەكى جولعا ايىرىلىپ، بالالارى وسى بولەك سوقپاقتاردىڭ اراسىنداعى كەزدەيسوق سۇربەلەڭى كوبەيگەن جولاۋشىلار سياقتى كۇن كەشەدى دەپ كىم ويلاعان؟
ءيا، تاتۋلىعى تاۋسىلعانداردى بايلىق تا، بارلىق تا، بالا دا ءبىر شاڭىراقتا ۇستاي المايدى ەكەن.
سۇيمەي، سەنبەي تاعدىر
قوسىپ جۇرگەندەر
شاريعات تا اجىراسقاندى قولدامايدى. الايدا، وسىعان قاراماستان كۇن سايىن قانشاما شاڭىراق ورتاسىنا ءتۇسىپ وتىر. ال سوندا اجىراسۋدىڭ باستى سەبەپتەرى قانداي؟ نەكە وتاۋىنىڭ ىرگەسىن نەگە شايقالتپاي، ۇستاپ قالماسقا دەسەك تە، وتباسىلىق قارىم- قاتىناستاردى زەرتتەپ جۇرگەن ماماندار سوڭى اجىراسۋمەن بىتەتىن مىناداي باستى سەبەپتەردى العا تارتادى.
ەرلى- زايىپتىلار اراسىنداعى سەرىكتەستىكتىڭ جويىلۋى، ياعني بىرەۋى ۇدايى وكتەمدىك جاسايدى دا، ال ەكىنشىسى وعان باعىنۋعا ءماجبۇر بولادى.
ەموتسيالىق بايلانىستىڭ بولماۋى. ەرلى- زايىپتىلاردىڭ ءارقايسىسى ءوز بەتىنشە ءومىر سۇرە بەرەتىندىكتەن، ەكى تاراپتىڭ ءبىر بىرىنە دەگەن جىلۋى جوعالادى.
وتباسىنداعى الىمجەتتىك.
الكوگوليزم، ياعني ىشىمدىككە سالىنۋ، ەسىرتكىگە ەلىتۋ - بارلىق وركەنيەتتى ەلدەردە اجىراسۋدىڭ ەڭ ءداستۇرلى سەبەبىنە اينالعان. ارينە، جۇبايلاردىڭ ءبىرىنىڭ اراققا سالىنۋى تاتۋلىققا، بالا تاربيەسىنە، تۋىس، دوس- جارانمەن قارىم- قاتىناسقا، تابىس تابۋعا دەيىن تەك تەرىس ىقپالىن تيگىزەدى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر ىشىمدىككە سالىنۋدى الەۋمەتتىك دەرت دەپ قاراستىرىپ ءجۇر. قالاي دەسەك تە، سوڭى پسيحيكالىق اۋىتقۋلارعا دەيىن اپاراتىن بۇل دەرتتىڭ تامىرىن تەكتەن دە، تاربيەدەن دە ىزدەۋگە بولاتىن سىقىلدى.
ىشىمدىكتىڭ كەسىرىنەن وتباسىندا اۋىر احۋال ورنايدى. بىتپەيتىن ۇرىس- كەرىس، ماستىقپەن كورسەتىلگەن ءزابىر ءسۇيىپ قوسىلعان جانداردىڭ كوڭىلىنە اياۋسىز اقاۋ سالىپ، جۇبايلار اراسىندا ەڭ ۇلكەن سىناقتار باستالاتىنى ايان.
كوزگە ءشوپ سالۋ. بۇل جاعدايدا ىلكىمدى- ىلكىمدى زەرتتەۋلەرگە جۇك بولا الادى. ءسۇيىپ قوسىلعان جاردىڭ مۇنداي ساتقىندىعىن كەشىرە الاتىندار - ىلۋدە بىرەۋ.
وزىمشىلدىك. الەمدە ادامدار ەكى توپقا بولىنەدى - ءوزىم- ءوزىم دەگەندە وزەگى تۇسە جازدايتىندار مەن وزگەلەر ءۇشىن ءومىرىن سارپ ەتەتىندەر... ال ورەسى ءوز باسىنىڭ قامىنان اسپايتىندار ءسۇيىپ العان جارىن، ياكي تاڭداپ تيگەن كۇيەۋىن باقىتتى ەتۋى نەعايبىل.
اتا- انالاردىڭ بالا- شاعاسىنىڭ جەكە ومىرىنە كيلىگۋى. كەيبىر قۇدا- قۇداعيلار جەكە شاڭىراق كوتەرگەن بالالارىنىڭ جەكە وتاۋ قۇرىپ وتىرعان ادامدار، بولەك وتباسى ەكەنىن ءجيى ۇمىتىپ كەتىپ جاتادى.
ءۇمىتتىڭ اقتالماۋى. ارينە، جۇبايلىق ومىردەن ادامداردىڭ ءبارى دە جاقسىلىق كۇتەدى. ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز تاپتىق، باقىتتى ءومىر باستالادى دەپ تاعدىرلارىن توعىستىرعان جۇپتاردىڭ ءومىرى جەمە- جەمگە كەلگەندە، وتباسىلىق تىرشىلىگى مۇلدەم باسقا سيپات العاندا، سىيلاستىققا سەلكەۋ تۇسە باستاماق. مىڭداردىڭ، ميلليونداردىڭ ىشىنەن تاڭداعان ادامىڭنىڭ مۇلدە باسقا جان بولىپ شىققانى دا كوڭىلدى قالدىرا باستاماق. مۇنداي جۇپتاردىڭ ءتۇپتىڭ تۇبىندە اجىراسپاۋىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى.
بۇل، ەندى، ماسەلەنىڭ پسيحولوگيالىق قىرلارى.
سول سياقتى، وتكەن جىلى الماتى قالاسىندا قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى جانىنداعى عۇلامالار كەڭەسىندە دە اجىراسۋعا بايلانىستى ارنايى شەشىم شىعارىلعان بولاتىن.
شاريعاتتا تالاق ەتۋ بيلىگى ەر كىسىگە بەرىلگەن. الايدا، بەلگىلى ءبىر سەبەپتەر نەگىزىندە ايەلدىڭ قازيعا شاعىمدانۋى ارقىلى دا ەرىنەن اجىراسۋىنا رۇقسات بەرىلەدى. ايەلدىڭ نەمەسە تۋىستارىنىڭ قازيعا جۇگىنە وتىرىپ، ەرىنەن مىناداي جاعدايلاردا اجىراسۋىنا قۇقىعى بار: 1. كۇيەۋى بەلسىزدىك، س پ ي د سەكىلدى ايىقپاس قاتەرلى دەرتكە شالدىققاندا؛ 2. ەرى ايەلىنە ءناپاقا تاۋىپ بەرە الماعان جاعدايدا؛ 3. كۇيەۋى وتباسىن سەبەپسىز ۇزاق مەرزىمگە تاستاپ كەتكەن جاعدايدا؛ 4. ەرى ايەلىن ۇدايى دەنەسىنە ءىز قالدىراتىنداي ۇرىپ-سوعاتىن بولسا؛ 5. ەرى ءتورت اي نەمەسە ودان دا كوپ ۋاقىت ايەلىنە جاقىنداماۋعا انت ءىشىپ، سول ۋاقىت ارالىعىندا مۇلدەم جاقىندامايتىن بولسا؛ 6. ەرى ايەلىن «زينا جاسادى» دەپ نەمەسە «مىناۋ مەنىڭ بالام ەمەس» دەپ ايىپتاپ، ءىس قازيدىڭ قۇزىرىندا قارالىپ، قازي ءبىر- بىرىنە لاعىنەت ايتقىزعاندا؛ 7. ەرى ايەلىن قاراۋسىز قالدىرىپ، ايەلىنە تالاق بەرمەستەن سەبەپسىز ۇزاق ۋاقىت اۋرەلەسە. مىنە، وسىنداي جاعدايلار نەگىزىندە قازيعا ايەل نەمەسە تۋىستارى شاعىمدانعان كەزدە قازي ەرلى- زايىپتىلاردىڭ ىسىنە ارالاسىپ، ماسەلەنىڭ انىق- قانىعىنا كوز جەتكىزگەن سوڭ شەشىم شىعارادى. ەكى جاقتىڭ تۋىستارى ەرلى- زايىپتىلاردى تاتۋلاستىرا الماعان جاعدايدا عانا قازيعا جۇگىنەدى. «قازي قىزمەتىن قمدب شاريعات جانە ءپاتۋا ءبولىمى اتقارادى» ، دەلىنگەن ءپاتۋادا.
نە دەسەك تە، اجىراسۋ - ءوزىن ءوزى جەپ بىتكەن جۇبايلىق ءومىردىڭ مارەگە جەتۋى دەپ ءبىلىڭىز. اجىراسۋدىڭ جانعا جارا سالمايتىنى سيرەك.
قىزعانىشتىڭ ۇياسى - كۇدىك
...بىردە ۇلان- عايىر ەلىمىزدىڭ كەلەسى ءبىر بۇرىشىنا پويىزبەن بارۋعا تۋرا كەلگەنى. تەمىرجول كولىگى جۇرۋگە تاياعانشا كۋپەدەگى كورشىلەردىڭ ءتورت كوزى تۇگەل جينالدى. سوڭعى بولىپ سۇيرىكتەي سۇلۋ قىز كەلدى. جەر سىپىرعان ۇزىن حيدجابى قولايسىزدىق تۋدىراتىن بولار، جۇكتەرىمەن ارتىنىپ- تارتىنىپ ارەڭ كىردى. ۇيالى تەلەفونىمەن تىنىمسىز بىرەۋگە ەسەپ بەرىپ جاتىر. جابىلىپ سومكەلەرىن جايعاستىرا قويدىق. پويىز جىلجىعاندا ول دا اينالاسىنداعى كورشىلەرگە دۇرىستاپ قاراپ شىعىپ، تەرەڭ كۇرسىنىپ قويدى.
كەلەسى ستانساعا دەيىن كەزەگىمىزبەن جول كيىمىمىزدى اۋىستىرىپ الدىق. حيدجاب كيگەن قىز دا سولپەڭدەگەن كيىمىن سىپىرىپ تاستاعاندا استىنان قۇلىن دەنەسىنە جابىسقان قارا تريكو مەن قارا كەۋدەشە شىعا كەلدى. قۇددى ءبىر بيگە دايىندالۋعا جينالعان بالەرينا سياقتى.
قىزىقتىڭ كوكەسى سالدەن كەيىن باستالدى. حيدجاب كيگەن قىزىمىز كەلىنشەك بولىپ شىقتى. تەلەفونعا تىنىم جوق. ءسات سايىن ار جاعىنداعى ادامعا ەسەپ بەرەدى. قاسىمدا وڭشەڭ ايەل ادامدار دەگەنگە سەنبەگەن سوڭ، ۇيالى تەلەفونمەن الگى اداممەن بىرتىندەپ تانىسىپ شىعۋعا ءماجبۇر بولدىق. الگى ادام كەلەسى ستانسادا تاعى حابارلاسقاندا ءوزىن ەمشىمىن دەپ تانىستىرعان اپاعا تەلەفون بەرۋدى سۇرادى. ايەلىمنىڭ ۇستىندە حيدجابى بار ما، باسقا ادامدارمەن سويلەسىپ جۇرگەن جوق پا، تامبۋرعا ءجيى شىعاما دەگەندەي سۇراقتاردىڭ استىنا الدى. كەلەسى حابارلاسقاندا: «قۇدايدىڭ جولىندا جۇرگەن ادامسىز، مەنى الداماۋىڭىز كەرەك» دەپ تاعى دا شەگەلەپ قويدى. وسىلايشا ءبىر جارىم تاۋلىك بويى ايەلى دىتتەگەن جەرىنە جەتكەنشە قاداعالاۋمەن بولدى. وسىنىڭ ءبارىن باقىلاپ وتىرعان كەكسە سۋديا ءوزىنىڭ ءومىر بويى ازاماتتىق ىستەرمەن اينالىسقانىن، اجىراسۋعا كوبىنەسە ەنە مەن كەلىننىڭ ارازدىعى مەن قىزعانىش سەبەپ بولاتىنىن العا تارتتى.
- بوتەن ەركەكتىڭ بەتىنە قارامايمىن، كۇلىپ قاراسام - ءبىتتى، كوزىنە ءشوپ سالعاننان بەتەر استان- كەستەڭىمدى شىعارادى، - دەدى الگى كەلىنشەك.
- قاراعىم، قىزعانىشتىڭ ءارتۇرلى فورمالارى بولادى. ءبىر- بىرىنە سەنبەگەن ادام تۇبىندە اجىراسىپ تىنادى. مەن شىن مانىندە نەكەگە قيانات جاساماعانداردى قىزعانىش اجىراستىرعانىنا تالاي كۋا بولعان اداممىن، - دەدى سۋديا دا ويعا شومىپ.
راسىندا دا، قىزعانىشتىڭ دا ءتۇر- ءتۇرى بولادى ەكەن. بىرەۋلەر جۇبايىنا دەگەن قىزعانىشىن ايعاي- شۋمەن، ۇرىس- تالاسپەن، ويىندا جۇرگەن بارلىق كۇدىگىمەن اقتارىپ بىلدىرسە، ەكىنشى بىرەۋلەر كۇمانىن جىلدار بويى ىشىنە جيناي بەرەدى. وكپەسى، قىزعانىشى مەن كۇدىگى وسە كەلە، قاراپتان قاراپ ەش دالەلسىز- اق جارىن جەك كورە باستايدى. باسقا بىرەۋى بار شىعار دەگەن وي وسىعان سەندىرىپ، سۇيگەنىن تاستاپ جۇرە بەرەدى. ال ونى شىن مانىندە جاقسى كورگەن، كوڭىلى قالماعان ەكىنشى جارتىسى ەكەۋىنىڭ ايىرىلىسۋىنىڭ تۇپكى ءمانىن ءومىر بويى بىلمەي ءوتۋى دە عاجاپ ەمەس.
ماسەلەن، بۇرىن پسيحولوگتار ەركەكتەرگە قاراعاندا، ايەل ادامدار الدەقايدا قىزعانشاق دەپ ەسەپتەپ كەلگەن. ويتكەنى، وتباسىندا، وشاق قاسىندا وتىراتىن ايەل جۇمىستان كەشىگىپ كەلگەن كۇيەۋلەرىن قىزعانىپ، ۇرىس- كەرىستى ءبىرىنشى باستايتىن. ال بۇگىنگى ءومىردىڭ شىندىعى باسقاراق.
سول سياقتى، ەر- ازاماتتار جارىنىڭ نەكەگە دەيىنگى قىلتىڭ- سىلتىڭىن ەش كەشىرە المايتىن بولسا، ايەل ادامدار كۇيەۋىنىڭ بويداق كەزىندەگى سەرى جۇرىستەرىنە كوز جۇما قارايدى دەپ ەسەپتەلىنەدى. ءبىراق، قىزعانشاق ادامدار ەكىنشى جارتىسىنىڭ بۇرىنعى ماحابباتتارىن بەتىنە باسىپ وتىرۋدى ەش ۇمىتپاق ەمەس. قيت ەتسە كەلمەسكە كەتكەن كۇندەردى ەسكە سالىپ، ۇرىس شىعارىپ وتىرۋدى ادەتكە اينالدىرادى.
سوندىقتان دا كوپ نەكەنىڭ تۇبىنە جەتكەن قىزعانىش دەپ ءبىلىڭىز. ءتىپتى، وتباسىنىڭ ويرانىن شىعارىپ، اجىراستىرۋعا اپارماسا دا، تالاي جۇيكەلەردى جۇقارتىپ، ومىرلەردى قىسقارتاتىن دا - قىزعانىش.
جارىنىڭ جۇرگەن ءىزىن اڭدىپ، ءوزىنىڭ جەكە مۇلكى سياقتى، كوزىنەن تاسا قىلماي، بارىنشا وزگەلەرمەن ارالاستىرماۋعا كۇش سالۋ - اللا جاراتقان ءاربىر ادامعا اۋانىڭ ءوزىن سىعىمداپ جۇتتىرعانمەن بىردەي ەمەس پە؟!
زامانداستارىمەن، كورشىلەرمەن ارالاستىرماي، قالا بەردى، تۋىسقاندارىنا جولاتپاي، جارتىسىن بيلەپ- توستەۋگە، تەك ءوز ىرقىنا كوندىرۋگە تىرىسۋدىڭ ماحابباتقا ەشقانداي قاتىسى جوق. مۇنداي ادامداردىڭ ايەلىنىڭ، ياكي كۇيەۋىنىڭ كوزگە ءشوپ سالۋ دەگەن تۇك نيەتى بولماۋى مۇمكىن. الايدا، قىزعانىش دەرتىنە شالدىققان ادام كۇن سايىن ىلىك ىزدەپ، بىردەڭەنى دالەلدەمەك بولىپ، تەرگەپ- تەكسەرۋدى دوعارمايدى. بىتپەيتىن دە قويمايتىن كۇدىك پەن تەكسەرۋدەن قۇتىلۋ ءۇشىن ايەل بايعۇس ازار دا بەزەر بولىپ اقتالىپ جاتقانى. ەشتەڭە بولماعاندىعىن، الاڭداۋعا سەبەپ جوق ەكەنىن لوگيكالىق تۇرعىدا دالەلدەپ، تۇسىندىرمەك بولسا، باسى ودان دا ارمەن بالەگە قالادى. قىزعانشاق ادام مۇنىڭ ءبارىن بولعان ىسكە اقتالۋ دەپ قابىلدايدى.
جازۋشى پروسپەر مەريمەننىڭ «كارمەن» پوۆەسىنىڭ جەلىسىمەن قويىلاتىن «كارمەنسيتا» سپەكتاكلىندە ساۋەگەي سىعان كەمپىرىنىڭ: «سۇيگەنىڭدى قىزعانىشپەن سۋارساڭ، گۇلىڭ سەنىڭ تىكەنەك بوپ وسەدى» ، دەپ زارلايتىنى بار عوي.
سول سپەكتاكلدە ءبىر قىزعانىش تالاي ادامدى جەر جاستاندىرادى. ءتىپتى، اجال قۇشتىرماعان كۇننىڭ وزىندە، كوپ نەكەنىڭ تۇبىنە قىزعانىش جەتكەن.
ال قىزعانىشتىڭ ۇياسى - كۇدىك!
ەركەك ايباتتى بولماي،
قاتىن ۇياتتى بولمايدى
ادامنىڭ جاقسىسىن ءيت پەن بالا سەزەتىنى سياقتى، ايەلدەر دە قانداي ازاماتقا باعىنۋ كەرەكتىگىن ءسوزسىز بىلەدى.
«قىز كەزىندە ءبارى جاقسى، جامان قاتىن قايدان شىعادى؟». جامان قاتىن - جامان بايدان شىعادى!
«ەگەر مەنەن تۋعان ۇل ءوز ايەلىنە اسقار تاۋداي پانا بولا بىلسە - وندا ول مەنىڭ ماقتانىشىم! دەمەك، مەن جاقسى ازامات ءوسىردىم. ال قانداي بالا وسىرگەنىمدى مەنىڭ قارتتىق شاعىم كورسەتەدى»، دەيتىن التىن ءسوزدى انالار بار.
ءبىراق، بۇل جەردە باستى كىلتيپان - ەر- ازاماتتاردىڭ ءوزىن ءوزى سىيلاتا بىلۋىندە. ىسىمەن، مىسىمەن وتباسىن باعىندىرۋىندا بولىپ تۇر. جالپى، قىز- كەلىنشەكتەر قانداي ەركەككە باعىنادى ءوزى؟ وسى سۇراقتىڭ توڭىرەگىندە وتىز كۇن ويلانىپ، قىرىق كۇن تولعانىپ جاتپاي- اق، اينالاڭىزعا زەر سالىپ قاراپ كورىڭىزشى. اعايىندارىڭىزدىڭ، دوس- جاراندارىڭىزدىڭ ومىرىنە ءۇڭىلىڭىز. ايەلىن قاباعىمەن ۇستايتىن ءۇيدىڭ ازاماتى قانداي بولادى ءوزى؟
مىنا جەردىڭ بەتىندە ايەلدەن قۋ حالىق جوق. ماحابباتىمەن وزىنە پانا بولا بىلەتىن، اسىراپ ساقتايتىن، تۋىپ بەرگەن بالالارىنا جوقتىق كورسەتپەيتىن كۇيەۋدەن ولسە دە ايىرىلماق ەمەس. ايەل ادامدا انالىق تۇيسىك دامىعان. ەسى دۇرىس شەشە ءبىرىنشى كەزەكتە ىشىنەن شىققان پەرزەنتتەرىنىڭ قامىن ويلايدى. بولاشاعى نە بولاتىنىن ارنايى جوسپارلاماسا دا، سول ءبىز ايتقان تۇيسىكپەن اقىل توقتاتپاعان بويجەتكەندەردىڭ ءوزى كەيدە سانالى جانە ساناسىز تۇردە تابىسكەر ازاماتتىڭ ەتەگىنەن ۇستاۋعا تىرىسادى. ايەلدە ۇلتتىق ينستينكتەن گورى، انالىق ينستينك باسىم. سوندىقتان دا كەيدە قاراگوز قىزدارىمىز جىلاتپايتىنىنا كوزى جەتسە، جاتجۇرتتىقتىڭ دا ەتەگىنەن ۇستاپ كەتە بەرەدى.
ءبىراق، وسىنىڭ بارىنە قاراماي، از سويلەپ، كوپ ءىس تىندىراتىن، مالتابار، اينالاسىنا سىيلى ازاماتتاردىڭ كەيدە ءوز وشاعىنىڭ باسىندا قادىرى بولمايتىن جايتتار دا كەزدەسىپ جاتسا، وندا نە بولماق؟ ءومىردىڭ مۇنداي مىسالدارى دا بار. ازاماتتىڭ ءقادىرىن بىلمەيتىن شايپاۋدان، ەرىنىڭ ابىرويىن ويلامايتىن مىنەزسىز ايەلدەردەن دە قاشىپ قۇتىلا الماي جۇرگەن جىگىتتەر قانشاما؟
«ەر ادام اللانىڭ تىيىمدارىنىڭ شەڭبەرىنەن شىققان كۇنى ايەلىنەن مىنەز شىعادى»، دەيتىن ءحاديستى ۇمىتپايىق! ويتكەنى، ايەل دە ادامنىڭ بالاسى. ساتقىندىقتى كەشىرمەيدى. ەر- ازاماتىنىڭ جەڭىل ءجۇرىسىن كەشىرمەيدى.
ايەل دە ادامنىڭ بالاسى، قورلاعاندى كەشىرمەيدى. بوتەن ادامعا دا ايتۋعا بولمايتىن بوقتىق، بىلاپىت سوزدەردىڭ وزىنە ايتىلعانىن كەشىرمەيدى.
وسى ارادا مىنا ءبىر ءتامسىل ەسكە تۇسەدى. ءبىر كۇنى ۇستاز شاكىرتتەرىنەن:
- نەگە ادامدار داۋلاسقاندا داۋىس كوتەرىپ سويلەيدى؟ - دەپ سۇرادى.
- سەبەبى، ادام ۇرىسقاندا سابىردان ايىرىلادى، - دەدى ءبىر شاكىرتى.
- ەندەشە، نەگە ادام ءدال قاسىندا تۇرسا دا ايقايلايدى؟ - دەپ قايتا سۇرادى ۇستاز. - ءجاي سويلەسە بولماي ما؟ نەگە اشۋلانعان ادام داۋسىن كوتەرەدى؟
اقىرىندا، ءوزى بىلاي ءتۇسىندىرىپتى: «ادامداردىڭ ءبىر- بىرىنەن كوڭىلى قالعاندا، اشۋلانىپ ۇرسادى. بۇل مەزەتتە جۇرەكتەر الىستايدى. سول اراقاشىقتىقتا جاقىنداۋ ءۇشىن، ءبىر- ءبىرىن ەستۋ ءۇشىن، داۋىستارىن كوتەرىپ سويلەۋگە ءماجبۇر بولادى.
عاشىقتاردى مىسالعا الايىق. عاشىقتار داۋىستارىن كوتەرمەيدى، كەرىسىنشە جاي داۋىسپەن سويلەسەدى. سەبەبى، ولاردىڭ جۇرەكتەرى جاقىن، ارادا قاشىقتىق جوق. ادام عاشىقتىقتىڭ تەرەڭىنە بويلاعان سايىن سىبىرعا كوشەدى. ماحاببات لاۋلايدى. اقىرىندا، ءتىپتى، سىبىرلاسۋدىڭ دا قاجەتتىلىگى بولمايدى. ولار ءبىر- بىرىنە قاراعاننان- اق ىممەن تۇسىنەدى. مۇنداي جاعداي شىن جاقسى كورەتىن ادامدار اراسىندا بولادى.
ايتپاعىم، ءتىپتى، داۋلاسقان جاعدايدا دا جۇرەكتەرىڭ الىستاماسىن، ارانى ودان ءارى الىستاتار سوزدەر ايتپاڭدار. سەبەبى، ءبىر كۇنى ارالارىڭ جاقىنداسار جول دا قالمايتىنداي قاشىقتىققا دەيىن الىستاپ كەتۋى مۇمكىن». بۇل - وسى تامسىلدەگى ۇستازدىڭ ءسوزى.
ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، قاراپايىمدىلىق پەن ار- ۇيات كىمنىڭ ۇيىندە بولسا اللا سونىڭ ۇيىندە. نەبىر تاماشا وتباسىلار بار. اكەلەرى داۋىس كوتەرىپ، زىركىلدەپ جاتپايدى. تۇزدە ءىسى بەرەكەلى، ۇيدە بالا- شاعاسىن مەيىرىمىمەن ءۇيىرىپ وتىرادى. ادەمى ءبىر ازىلىمەن- اق ايەلىن زىر جۇگىرتەدى. قۇددى ءبىر قۇداي دەرسىڭ!
سوندىقتان دا ەركەكتىڭ ايباتى - ادالدىعى، ءبىر سوزدىلىگى مەن جاۋاپكەرشىلىگى جانە يمانى!
ايەلدى ەرى ەمەس، ارى ۇستايدى
ارينە، وسى كوتەرگەن ماسەلەگە قاتىستى وتباسىلىق ينستيتۋتتارىمەن بايلانىسىپ، بولماسا قىزدار ۋنيۆەرسيتەتىنە حابارلاسىپ، بولاشاق انا، كەلەشەكتە يبالى كەلىنشەك بولاتىن بويجەتكەندەرىمىزدى قالاي تاربيەلەپ جاتقاندىعىنا قاتىستى باستاما، پىكىرلەرمەن دە بولىسپەك بولعانبىز. ول ويدان دا اينىدىق. ادام ءوز وتباسى، ءوز اكە- شەشەسىنەن الماعان تاربيەنى، تەگىندە جوق يماندىلىقتى بوگدەلەردەن بويىنا ءسىڭىرۋى ەكىتالاي. اۋزى دۋالى دەيتىن اپالارىمىزدىڭ دا نە ايتارى بەلگىلى.
اينالامىزعا دۇرىستاپ زەر سالاتىن بولساق، كوپ شاڭىراقتى شايقالتپاي، ىم- دىمىن شىعارماي وتىرعان دا ايەل. اۋىرتپاشىلىقتىڭ كوبى ايەلدىڭ موينىندا. ايەلدىڭ سابىرى مەن اقىلىنا كوپ دۇنيە تاۋەلدى. بۇرىن دا سولاي بولعان، ءارى قاراي دا سولاي بولا بەرمەك.
ءبىراق، ءبىر شىندىق بار. قىز بالانى كىشكەنە كۇنىنەن يبالى، يماندى بولۋعا باۋلۋ - بۇكىل قوعامنىڭ پارىزى. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تيىم»، دەيتىن بۇرىنعى زامان جوق. قازىر ءومىردىڭ وزگەرگەنى سونشالىقتى، ءوز بالامىزدىڭ نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنىن تۇگەل باقىلاۋ قيىن بولىپ تۇر.
الايدا، بويجەتكەندەردىڭ كوبى سول ەركىندىكتى دۇرىس تۇسىنبەۋ ارقىلى ءوز باقىتىن ءوزى بالتالاپ جاتقانىن بىلمەيدى. اشىق- شاشىق ءجۇرۋ، نە بولسا سونى ايتۋ، ىشىمدىك ءىشىپ- شەگۋ زامانا ءۇردىسى دەپ بىلەدى. مۇندا تۇرعان نە بار دەپ ويلايدى. كەيدە جاپ- جاقسى قىزدار تەرىس ادەتتەرگە ەرەدى. وسىدان كەيىن سەن ءوزىڭنىڭ جاقسى قىز ەكەنىڭدى دالەلدەپ كور. بۇل ءجاي جاستىقتىڭ ءىسى ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ ال. ءبارى بەكەر بولۋى مۇمكىن.
دەگەنمەن، قىز بالاعا قاتەلىكتىڭ ءبارى دە وسى جەردەن باستالاتىندىعىن كىشكەنە كۇنىنەن قۇلاعىنا قۇيا بەرگەنىمىز دۇرىس- اۋ. ەڭ باستىسى، ەر بالانى دا، قىز بالانى دا باقىتتى بولۋعا، ادام تانۋعا ۇيرەتۋ كەرەكتىگى كورىنەدى.
ايناش ەسالي،
«ەگەمەن قازاقستان»
الماتى