قۋعىنمەن باستالىپ، ازاپپەن اياقتالعان عۇمىر
بولعاندا اتام قازاق، شەشەم قازاق،
مەن نەگە قازاقتىقتان ساقتانامىن».
م. دۋلاتوۆ
«الاش» قوزعالىسىنىڭ كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى، كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، جالىندى اقىن، جازۋشى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ۇلتى ءۇشىن جاساعان قىزمەتتەرى، شىعارماشىلىعى بۇگىنگى قازاق الەمىنە جاقسى ايان. ونىڭ وتكەن عاسىردىڭ باس كەزىندە جارىق كورگەن «ويان، قازاق!» (1909 ج.) كىتابى ۇلت قوزعالىسى ءداۋىرىنىڭ باسىندا تۇرعانى دا بەلگىلى. ال «باقىتسىز جامال» (1910 ج.) رومانى قازاق پروزاسىنىڭ باستاۋى بولسا، «ەسەپ قۇرالى» (1911 ج.) دا ماتەماتيكالىق وقۋلىقتىڭ ەڭ العاشقىسى ەدى. «ويان، قازاق!» كىتابى ۋفادان باسىلىپ شىعىپ، بۇكىل قازاق ەلىنە اتى شىققاندا ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ نەبارى جيىرما ءتورت جاستا ەدى. مۇنىڭ ءبارى بۇگىنگى قازاق تاريحىندا جاقسى ءمالىم دەرەكتەر.
مەنىڭ بۇل ماقالادا كەڭىرەك ايتايىن دەگەنىم، مۇلدەم باسقا. ياعني مەنىڭ اتالمىش ماقالام بولاشاق قايراتكەر، اقىننىڭ 20 - عاسىردىڭ باس كەزىندە نەبارى 19 جاسقا تولعان جاس تا، قايراتتى وقىعان جىگىتتىڭ وتارشىلاردىڭ ەزگىسىن كورىپ، قينالعان ەل- جۇرتىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن، بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسۋگە بەل شەشىپ، جەدەل كىرىسىپ كەتكەنى، جاستىق جالىنى مەن بار قايراتىن ۇلت بولاشاعى ءۇشىن جۇمساپ، سول ۇلى جولدا كورگەن قۋعىندارى مەن ازاپتارى تۋرالى بولماق.
ۇلتىن وياتىپ، جيىرما
جاسىندا ۇرانداعان
تورعايدا ورىس قازاق ۋچيليشەسىن اياقتاپ، ەكى- ءۇش جىل مۇعالىم بولعان كەزدە ەرجەتىپ، ازاماتتىق جانە ساياسي تانىمى قالىپتاسىپ قالعان ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ 1904 -جىلى ومبى قالاسىنا ەسىمىن ەرتەدەن ەستىپ جۇرگەن اعاسى احمەت بايتۇرسىنوۆتى ىزدەپ كەلىپ، تانىسقاندا احاڭ ون توعىز جاسار جىگىتتىڭ كوزقاراسىنا، ءسوز ساپتاۋىنا تاڭعالعان ەدى. ا. بايتۇرسىنوۆ م. دۋلاتوۆتىڭ ولەڭشىلدىككە بەيىم ەكەنىن بىردەن اڭعارعان. ەكەۋى سول كۇننەن اعالى- ءىنىلى باۋىرداي تابىسىپ كەتكەن.
ولاردى اسىرەسە جاقىنداستىرعان ەلشىلدىك ويلارى ەدى. سودان احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ قارقارالىعا كەلەدى. احاڭ قارقارالىدا، ءمىرجاقىپ زايسان جاقتا مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارادى. دەگەنمەن، ءوزارا ءجيى كەزدەسىپ تۇرادى. احاڭ مەن جاحاڭنىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى كۇشەيگەنى وسى كەز. احاڭ مەن جاحاڭ قارقارالى بازارى كەزىندە، باسقا ۋاقىتتا دا قالىڭ وتىرعان اۋىلداردىڭ اراسىندا وتارشىلاردىڭ قاراشەكپەندىلەردى قازاق جەرىنە زاڭسىز قونىستاندىرىپ جاتقانى، جايىلىمدىق جانە قىستاۋلىق جەرلەردى تارتىپ الىپ جاتقانى، قازاقتىڭ ولاردىڭ تاراپىنان ەزگى كورىپ جاتقانى جايلى بەلسەندى ناسيحات جۇرگىزەدى. سودان قازاق زيالىلارى قوستاي كەلە، 1905 -جىلى قارقارالىدا احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، جاقىپ اقبايەۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ قوسىلىپ، پاتشالىق جەرگىلىكتى وكىمەتكە پەتيتسيا جازادى (پەتيتسياعا ءبىر دەرەكتە 42 ادام قويعان دەسە، باسقا دەرەكتەردە 14 مىڭ ادام قول قويعان دەپ جازىپ ءجۇر). بۇل تالاپ ارىزدا ورىس شارۋالارىن قازاق جەرىنە قونىستاندىرۋدى توقتاتۋ، قازاق جەرلەرىن زاڭسىز تارتىپ الۋدى توقتاتۋ، جەر ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن زەمستۆو اشۋ، قازاق بالالارى ءۇشىن مەكتەپتەر اشۋ، قازاق مۇسىلماندارىن ءمۇفتياتقا قاراتۋ جانە ت. ب. ماسەلەلەر تالاپ ەتىلگەن.
پەتيتسيا بويىنشا جەرگىلىكتى گۋبەرناتور قىلمىستىق ءىس قوزعاتىپ، جاندارمەريا تىڭشىلىقتى جولعا قويادى. سونىڭ ناتيجەسىندە وسى پەتيتسيا ىسىمەن اۋەلى جاقىپ اقبايەۆ (سوعان دەيىن پاتشا وكىمەتىمەن قۋعىندالعان، بەلگىلى زاڭگەر) تۇرمەگە جابىلادى. (م. قۇل- مۇحاممەدتىڭ جازۋىنشا ج. اقبايەۆ 1906 -جىلى تۇرمەگە جابىلعان). ال كەيبىر جازبالاردا «ا. بايتۇرسىنوۆ پەن ج. اقبايەۆ پەتيتسيا ءىسى بويىنشا تۇرمەگە بىرگە جابىلعان» دەپ جازىلىپ ەدى، ونىڭ اۆتورى قازىر ەسىمدە جوق. ودان كەيىن، وسى ءىس بويىنشا 1909 -جىلى قىركۇيەكتە احمەت بايتۇرسىنوۆ تۇرمەگە قامالادى. احاڭ بۇل تۇرمەدەن توعىز ايدان كەيىن عانا شىعىپ، ورىنبورعا جەر اۋدارىلادى.
ال م. دۋلاتوۆتىڭ دا پەتيتسيا ۇيىمداستىرۋعا قاتىسقانىن، ونىڭ الدىندا سەمەيدەگى قازاقتىڭ وقىعاندارىمەن، كوزى اشىق بەلسەندىلەرمەن، بايلارىمەن كەزدەسىپ، پاتشا وتارشىلارىنىڭ قازاق ەلى مەن جەرىنە تىزەسى باتىپ بارا جاتقانىن ءجيى اڭگىمە ەتىپ، ەل اراسىندا ناسيحاتتىق قىزمەت ىستەگەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. مەنىڭ ويىمشا، پاتشا جاندارمەرياسىنىڭ بۇل جولعى جازاسىنان «قۇداي ساقتاپ قالعان» دەپ قانا ايتۋعا بولادى. ايماقتىق ۇكىمەتكە پەتيتسيا جازىلعاندا وندا م. دۋلاتوۆتىڭ دا ەڭبەگى بولعانىن م. دۋلاتوۆ تۋرالى جازعانداردىڭ ءبىرى ج. ىسماعۇلوۆ تا اتاپ كەتەدى.
ولاي بولسا، كەلەشەكتە جازىلاتىن «الاش قايراتكەرلەرى» نەمەسە «الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحىندا» «ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ۇلتى ءۇشىن جاساعان ساياسي بەلسەندى قىزمەتى قازاق زيالىلارى مەن قايراتكەرلەرىنىڭ 1905 -جىلى ايماقتىق ۇكىمەتكە جازعان پەتيتسياسىنان باستالدى» دەپ جازىلسا ءجون بولار ەدى. ويتكەنى م. دۋلاتوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەر م. دۋلاتوۆ ساياسي ۇشتالىپ كەلگەن كەزىن 1906 -جىل دەپ كورسەتەدى. ويتكەنى وسى جىلى كادەت پارتياسىنىڭ، انىعىن ايتقاندا بوكەيحانوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن پەتەربورعا بارادى. وندا م. شوقاي جانە باسقا دا قازاق زيالىلارىمەن كەزدەسىپ، ساياسي كوزقاراسىنىڭ اياسى كەڭەيە تۇسەدى.
وسىندا تاتارلاردىڭ «ۋلفات» گازەتىنىڭ قازاقشا قوسىمشاسى «سەركە» گازەتىنە م. دۋلاتوۆتىڭ «ءبىزدىڭ ماقساتىمىز» اتتى ماقالاسى مەن «جاستارعا» دەگەن ولەڭى باسىلىپ شىعادى. گازەتتەگى ماقالا مەن ولەڭ ءمىرجاقىپتىڭ بۇركەنىش ەسىمىمەن جاريالانعان. ولەڭ مەن ماقالا باسىلعان «سەركە» گازەتىن قالا جاندارمەرياسى سول كۇنى كامپەسكەلەيدى جانە گازەتتىڭ ءارى قاراي شىعۋىنا تىيىم سالعان. ولەڭنىڭ اۆتورىن ىزدەپ، اۋرەگە تۇسەدى. ءبىراق بۇل كەزدە ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ ەلگە ءجۇرىپ كەتكەن ەدى.
«سەركەدەگى» ولەڭى قاناتتاندىرعان م. دۋلاتوۆ ەلگە كەلە شىعارماشىلىقپەن اينالىستى. قازاقتىڭ وتارشىلاردان كورىپ جۇرگەن قورلىعى، ەزگىسى، جاس اقىننىڭ كوكىرەگىندە بىرگە قايعى، كۇيىك بولىپ، بىتە قاينادى. ءمىرجاقىپتىڭ ولەڭدەرى جانىنداعى دوستارىنان، اسىرەسە، ۇستازى ءارى اعاسى احاڭنان رۋحاني قولداۋ تاپتى. اقىرى، م. دۋلاتوۆتىڭ وسى ارالىقتا ولەڭدەرى ۋفاداعى كاريموۆ باسپاسىنان «ويان، قازاق!» دەگەن اتپەن كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. ءدال وسى ۋاقىتتا ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ «قىرىق مىسال» اتتى كىتابى دا جارىق كورگەن. ەكى كىتاپ تا قازاق اراسىنا تەز تاراپ كەتتى. اۋىل اراسىنداعى ساۋاتى بارلار كەشكە قاراي بۇكىل اۋىلدى جيناپ الىپ، «ويان، قازاق!» پەن «قىرىق مىسالدى» وقىپ بەرۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ونىنشى جىلدارى احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ەسىمدەرىن بىلمەيتىن قازاق بولمادى. كەي ەسكە الۋشىلار «اۋىلداردا «ويان، قازاق!» پەن «باقىتسىز جامالدى» وقىعاندا كوزدەرىنەن جاستارى پارلاپ اعىپ، جىلاپ وتىرۋشى ەدى» دەيتىن. وسى سوزدەردەن كەيىن ماعان «ويان، قازاقتاعى!»
«كوزىڭدى اش، ويان قازاق، كوتەر باستى،
وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى.
جەر كەتىپ، ءدىن ناشارلاپ، حال ھارام بوپ،
قازاعىم، ەندى جاتۋ جاراماستى...» دەگەن جولدارىن قۇلاعىمەن ەستىپ كوكىرەگىنە توقىپ، نامىسىن قايراپ وتىرعان جان ەلەستەسە، «باقىتسىز جامال» رومانىن كوزى قاراقتىلاردىڭ اسىرەسە، مىنا جولداردى
«قىز بايعۇس قولعا تۇسكە ساندۋعاشتاي،
تورىندا ءومىرى وتەر كىلتىن اشپاي.
ساتادى مال كوپ بەرگەن كىسى بولسا،
كەتەدى جىلاپ سورلى قارسىلاسپاي...» دەگەن جولداردى وقىعانىنان ەستىپ، ەگىلىپ، جىلاپ وتىرعان، قازاقتىڭ نەبىر سۇلۋ قىزدارىنىڭ كۇيىكتى بەينەسى كوز الدىما كەلە قالادى.
ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ 1909 -جىلى كىتاپ بولىپ شىققان «ويان، قازاعى» مەن احمەتبايتۇرسىنوۆتىڭ «قىرىق مىسالى» قازاق جۇرتىنا ۇلكەن سەرپىلىس اكەلدى. وتارشىلدىققا قارسى ۇلتتىق كۇرەس ءداۋىرىنىڭ ەكىنشى تولقىنى بولدى دەسەك تە قاتەلەسپەيمىز.
ەندەشە وسىنىڭ الدىندا ايتقان ءسوزىمىزدى ەسكە تۇسىرە كەتسەك، ⅩⅩ عاسىردىڭ باس كەزىندەگى، تاپ باسىپ ايتساق، 1905 - جىلعى ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ، ءا. بوكەيحانوۆتىڭ، م. دۋلاتوۆتىڭ، ج. اقبايەۆتىڭ جانە ت. ب. قازاق زيالىلارىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جازىلعان جانە ايماقتىق پاتشا وكىمەتىنە جولدانعان پەتيتسياسى قازاق تاريحىنداعى جالپى قازاق ۇلتىنىڭ وتارشىلدىققا قارسى بىلدىرگەن العاشقى ساياسي قوزعالىسىنىڭ باستاۋى بولدى دەسەك، ارتىق ەمەس.
شەشەندىگىمەن، شىعارماشىلدىعىمەن، ەلشىلدىگىمەن قازاق اراسىندا زور بەدەلگە يە بولعان ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتى سوناۋ پەتيتسيا جازىلعان 1905 -جىلى- اق «ەل اراسىنا ىرىتكى سالۋشىلار» تىزىمىنە قوسىپ، پاتشا جاندارمەرياسى قۋدالاۋدى باستاعانىن قاداپ ايتقىم كەلەدى.
م. دۋلاتوۆتىڭ
تۇرمەگە العاش قامالۋى
ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدىڭ نەگىزگى ءتۇبىرى- م. دۋلاتوۆتى پاتشا وكىمەتىنىڭ قۋعىنعا سالۋى تۋرالى ەدى. ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ پاتشا جاندارمەرياسى تىڭشىلارىنىڭ نازارىنا 1905 -جىلى ىلىككەنىن جوعارىدا ايتىپ كەتتىم. ايماقتىق وكىمەتكە پەتيتسيا جازۋدى ۇيىمداستىرعانداردىڭ ءبارى جاندارمەريانىڭ باقىلاۋىندا بولعان. سول سەبەپتى جانە تىڭشىلاردىڭ دەرەكتەرىنە وراي، ج. اقبايەۆ، ودان كەيىن ا. بايتۇرسىنوۆ تۇرمەگە قامالعان. ال ءا. بوكەيحانوۆ پەن م. دۋلاتوۆتىڭ سول كەزدە جاۋاپقا الىنباۋى دالەلدەردىڭ ازدىعى نەمەسە اتالعان كىسىلەردىڭ سەمەيدەن شالعايدا بولۋىنان دەپ ويلايمىن (م. دۋلاتوۆ ول كەزدە زايساندا، اۋىلدىق جەردە مۇعالىم بولعان).
1906 -جىلى م. دۋلاتوۆ ءا. بوكەيحانوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن پەتەربورعا بارادى. وندا مۇستافا شوقاي ءتارىزدى ءبىراز وقىعان قازاق زيالىلارىمەن كەزدەسكەن. 1907 -جىلى وسى قالادا شىعىپ تۇراتىن «سەركە» اتتى گازەتكە ولەڭ مەن ماقالاسى (جوعارىدا ايتىپ كەتتىم) جاريالانىپ، سول ءۇشىن پاتشانىڭ باس جاندارمەرياسىنىڭ «ىرىتكى سالۋشىلار» تىزىمىنە ىلىگىپ، ىزدەۋ، ناقتى ەسىمىن انىقتاۋ جانە تۇتقىنداۋ تاپسىرىلعان. ءبىراق پەتەربور جاندارمەرياسى ولەڭ اۆتورىن ىزدەگەندە، م. دۋلاتوۆ ومبى پويىزىنا وتىرىپ، جول تارتىپ كەتكەن.
1909 -جىلى ۋفادا كاريموۆ دەگەن باسپاگەردىڭ باسپاسىنان «ويان، قازاق!» اتتى كىتابى شىققاننان كەيىن، م. دۋلاتوۆتىڭ اتاعى قالىڭ قازاققا كەڭىنەن جايىلىپ كەتەدى.
1910 -جىلى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «باقىتسىز جامال» اتتى رومانى ورىنبوردان باسىلىپ، ەل اراسىنا تەز تارايدى. ءمىرجاقىپتىڭ ەسىمى حالىق اراسىندا اڭىزعا اينالادى. بۇل ايماقتىق جاندارمەريانى قاتتى الاڭداتادى. تىڭشىلارى ارقىلى ەل ىشىنەن ءمىرجاقىپتىڭ ۇستىنەن نەشەتۇرلى جالا ۇيىمداستىرادى. سونىڭ نەگىزىندە 1911 -جىلى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆقا ايىپ تاعىپ، سەمەي تۇرمەسىنە جابادى. جالپى، م. دۋلاتوۆتىڭ وسى جىلى تۇرمەدە وتىرعانى تۋرالى دەرەكتەر زەرتتەۋشى ج. ىسماعۇلوۆتىڭ جانە ءمىرجاقىپتىڭ اعاسى اسقار دۋلاتوۆتىڭ قىزى بوتاگوزدىڭ ەستەلىكتەرىندە بار. سول جولى م. دۋلاتوۆ تۇرمەدەن ءبىرجارىم جىلدان كەيىن عانا بوساپ شىققان.
شەتتە جۇرگەن ءمىرجاقىپتان كوپ ۋاقىت حابار بولماي، اۋىلداعى تۋىستارى م. دۋلاتوۆتىڭ تۇتقىندالعانىن «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ توعىزىنشى نومىرىندە جاريالانعان حاباردان بىلگەن. وندا م. دۋلاتوۆتىڭ قىزىلجاردان سەمەيگە بارعانىن، سوڭىندا پوليتسەيلەر قالماي ءجۇرىپ، سول جەردە تۇتقىنداپ، ءۇيىن ءتىنتىپ، ونداعى «ويان، قازاق!»، «باقىتسىز جامال» كىتاپتارىن كامپەسكەلەپ، تۇرمەگە جاپقانىن جازعان ەكەن. سول قامالعاننان م. دۋلاتوۆ تۇرمەدەن ءبىر جارىم جىلدان كەيىن عانا شىعىپتى.
ول تۋرالى م. دۋلاتوۆ اسقار اعاسىنا ورىنبوردان جولداعان حاتىندا «...سەمەيمەن حوش ايتىسىپ، ءىزىمدى بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ، تۇركىستان قالاسىنا جەتتىم. جاسىرىن كۇنكورىستە بولعاندىقتان سىزدەرگە ۋاقىتىندا حابار بەرە المادىم...» دەپ جازىپتى.
ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ پاتشا جاندارمەرياسىنىڭ قۋعىنداۋىنان قاشىپ، تۇركىستانداعى قازاق وقىعاندارىنىڭ ءبىرى سادىق وتەگەن ۇلىنىڭ ۇيىندە ءتورت- بەس اي تۇرادى. مىرياكۋب (بۇركەنىش اتى) وسى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە تۇركىستانداعى وزبەك، دۇنعان اعايىندارىنىڭ اراسىنا ءوز زامانداستارىنداي ءسىڭىسىپ كەتەدى. ولاردى ءمىراعامىز ولەڭدەرىمەن، ايتقىشتىعىمەن، ءازىل- قالجىڭدارىمەن، ونەرىمەن ءتانتى ەتكەن. سولار ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ ورىنبورعا قاراي جولعا شىعارىندا سادىقتىڭ ۇيىندە شىعارىپ سالۋ داستارقانىندا وتىرعان كەزدە دوستاسىپ كەتكەن وزبەك ساۋداگەرلەرى ءمىرجاقىپتىڭ الدىنا ءبىر بۋما اقشا تاستايدى، ءمىرجاقىپ ونى سىپايىلىقپەن العىسى كەلمەسە دە، سادىق بولماي العىزىپتى. ول كەزدە ءۇش- ءتورت سومعا ءىرى قارا، نە جىلقى الاتىن كەز.
سونىمەن، ءبىراز قارجىمەن م. دۋلاتوۆ ورىنبورعا كەلەدى. سوندا ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ءوزىنىڭ جازعان حاتىندا «1913 -جىلدىڭ باس كەزىندە ورىنبورعا كەلدىم. سونداعى جازۋشى عالىم، ءوزىمنىڭ ۇستازىم ءارى اعام احمەت بايتۇرسىنوۆقا بارىپ، سالەم بەردىم. ۇزاق كەڭەسىپ، قازاق حالقىنا ارناپ، گازەت شىعارماق بولدىق. بۇل پىكىرىمىزدى ءاليحان بوكەيحانوۆ قولدادى. «ىسكە ءسات» دەپ جۇمىسقا كىرىستىك. وكىمەت ورىندارىن جاعالاپ ءجۇرىپ، ارەڭ دەگەندە رۇقسات الدىق. تۇركىستاندا جينالعان مول اقشانى، «ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىنىڭ شاكىرتتەرى قوسقاندارىن وسى ىسكە باعىشتادىق...» دەيدى.
ۇلتتىق گازەت شىعارۋدى احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ سوناۋ 1904 -جىلى ومبىدا كەزدەسكەن كەزدە ارمانداعان. سول ارمانداعان «قازاق» گازەتىنىڭ ءبىرىنشى سانى 1913 -جىلى 2 - اقپان كۇنى ورىنبوردا باسىلىپ شىققان جولى، احاڭ مەن جاحاڭنىڭ وسىدان توعىز جىل بۇرىن ءسوز قىلعان قيالدارىنىڭ جۇزەگە اسقانىنا ءوز كوزدەرىنە وزدەرى سەنبەي، كەرەمەت حالدە بولعانىنا تاڭعالۋعا دا بولماس.
ا. بايتۇرسىنوۆ پەن م. دۋلاتوۆ وسى «قازاق» گازەتى ارقىلى ەلىن وياتۋ ءۇشىن، ساناسىن جاڭعىرتىپ، كوزىن اشۋ ءۇشىن، ەل، ۇلت بولىپ، بىرىگۋى ءۇشىن بار ەرىك- قايراتتارىن جۇمسادى. ەكەۋى دە قازاق باسىنا بايلانىستى كەز كەلگەن ماقالانى ەرەك قۇلشىنىسپەن، «ەلىم» دەگەن ەرەكشە ماحابباتپەن جازدى. گازەت اۆتورلارىنىڭ سول جاقىندىعىن، جاناشىرلىعىن قازاق ەلى بىردەن- اق سەزدى. سودان «قازاق» گازەتى ەل اراسىندا بەدەلى ءوسىپ، حالىقتىق گازەت بولىپ كەتتى عوي. «قازاق» گازەتىنە العاشقى شىققان كەزىنەن باستاپ، ءا. بوكەيحانوۆ، ە. وماروۆ، ت. شونانوۆ، ح. دوسمۇحانبەتوۆ جانە ت. ب. قازاق وقىعاندارى وزەكتى ماقالالار جازسا، م. جۇمابايەۆتىڭ، ب. مايليننىڭ، س. تورايعىروۆتىڭ ولەڭدەرى دە جاريالانىپ تۇرعان.
پاتشالىق وكىمەتتىڭ باقىلاۋشى وكىلدەرى «قازاق» گازەتىنىڭ شىعۋىن قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاپ وتىردى. سەنزور بولدى. گازەتكە تالاي ايىپپۇل سالىنىپ، ءبىر رەت احمەت بايتۇرسىنوۆ تۇرمەگە جابىلدى. ول جەردەن ەل بولىپ، احاڭدى بوساتىپ الدى. گازەتكە سالىنعان شترافتى تولەستى.
«ەلىم» دەگەن قازاق وقىعاندارىنىڭ بارلىعىن پاتشا وكىمەتى ۇنەمى قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاپ وتىردى. سول باقىلاۋدىڭ ىشىندەگى ەڭ قاتالى ا. بايتۇرسىنوۆ پەن م. دۋلاتوۆتىڭ ۇستىندە بولدى. قازاق ۇلتشىلدارىن جاندارمەريانىڭ ارناۋلى تىڭشىلارىنىڭ باقىلاۋى سوناۋ جىلى پاتشا بيلىگى جويىلعانعا دەيىن توقتاعان جوق. پاتشا بيلىگىنىڭ ورنىنا ۋاقىتشا وكىمەت كەلىپ، پاتشالىق بيلىك جۇيەلەرى بەت- بەتىنە تاراپ كەتكەننەن كەيىن عانا قۋعىندا بولعان قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىراز تىنىستارى كەڭەيىپ، ۇلت ماسەلەسىن كەڭىرەك قوزعاۋعا مۇمكىنشىلىك العان كەز ەدى.
قازاق جەرى 1917 -جىلدان 1920 -جىلعا دەيىن الاساپىران وقيعالارعا تولى كەزەڭ بولدى. ەلدى بىردە ۋاقىتشا وكىمەت، سوسىن اق گۆاردياشىلار، بولشيەۆيكتەر بيلەگەن شاقتار بولدى. سوعان قاراماستان ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ باستاعان قازاق وقىعاندارى قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىگىن قۇرۋ ءۇشىن كۇرەستى. قازاق جۇرتىنىڭ العاشقى سيەزىن جانە ەكىنشى سيەزىن وتكىزدى، الاش پارتياسىن قۇردى. بولشيەۆيكتەرمەن قولدارىنا قارۋ الىپ، شايقاستى.
وسى وتپەلى كەزەڭ 1919 -جىلعا دەيىن سوزىلدى. بۇل جىلى كەڭەس وكىمەتى وسى كۇنگى كەڭىستىكتە بيلىكتى تەگىس قولدارىنا العان ۋاقىت ەدى. سوعان بايلانىستى ءا. جانگەلدين مەن ا. بايتۇرسىنوۆ ماسكەۋگە بارىپ، لەنينمەن، ۇلتتار كەڭەس كوميسسياسىنىڭ باسشىسى ي. ستالينمەن قازاق ەلىنىڭ اۆتونومياسى مەن شەكاراسى جونىندە كەلىسسوز جۇرگىزىلگەن. ونىڭ ناتيجەسى 1920 -جىلى قول قويعان قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋى جونىندەگى قاۋلىسى ەدى. سول كەزدەگى قازاق اۆتونومياسىنىڭ شەكاراسى وسى كۇنگى تاۋەلسىز قازاقستان شەكاراسىمەن ەپتەپ سايكەس كەلەدى (زامان تالابىنا سايكەس، كەزىندە ءسال- ءپال شەكارالىق وزگەرىستەر بولعان).
ودان كەيىن، ا. بايتۇرسىنوۆ بولشيەۆيكتەردىڭ كوسەمى لەنينگە حات جازىپ، الاش پارتياسىنىڭ قايراتكەرلەرىنە كەشىرىم جاساۋدى وتىنگەن ەدى. ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ بۇل ءوتىنىشى دە ەسكەرىلىپ، بۇكىل ەل الدىندا رەسمي كەشىرىم جاريالانعان. ءبىراق 1920 -جىلى قازاق اۆتونومياسى قۇرىلعاننان كەيىن، باي- كەدەي بولىپ ءبولىنۋ، تاپ- تاپ بولىپ ءوزارا كۇرەسۋ كۇشەيىپ كەتتى. جينالىستاردا الاش قايراتكەرلەرىن اشىق تىلدەۋ، ۇستەرىنەن جالالى ارىز جازۋ كوبەيگەن. بولشيەۆيكتەردىڭ رەسمي كەشىرۋىنەن كەيىن الاش ازاماتتارىنىڭ جاي- كۇيى ءبىرشاما جەڭىلدەگەندەي بولعانمەن، 1921 -جىلدان كەيىن كەڭەس قىزمەتىندەگىلەردىڭ جاعدايى، بەدەلى ءبىرشاما تومەندەي باستادى. قىزمەتتەن شىعارىپ تاستاۋ، جاۋاپقا تارتۋ كوبەيدى. اقىرىندا، سول جىلى ءا. بوكەيحانوۆ پەن م. دۋلاتوۆتى سەمەيدە تۇتقىندايدى. ودان ءارى ەكى تۇتقىندى ورىنبورعا جىبەرگەن. ولار تۇرمەدە ءبىر جىلعا جۋىق وتىرعان. م. دۋلاتوۆتىڭ جارى عاينيجامال 1922 -جىلى ەلگە جازعان حاتىندا ءا. بوكەيحانوۆ پەن م. دۋلاتوۆتىڭ «1919 - جىلعى لەنين مەن كالينين قول قويعان ۇلتشىل پارتيالاردىڭ مۇشەلەرىنە كەشىرىم جاريالانعان قاۋلىسىنا سايكەس بوساتىلعانىن جانە كەڭەس ۇكىمەتىنە ادال قىزمەت ەتۋگە مۇمكىندىك بەرىلگەنى» ايتىلىپتى.
سوڭعى تۇرمە،
سوڭعى ازاپ
الاش قايراتكەرلەرىنە كەشىرىم جاسالعانى جانە مەملەكەتتىك قىزمەت اتقارۋعا مۇمكىندىك بەرىلگەنى تۋرالى انىقتاما م. دۋلاتوۆ پەن اعايىن -تۋىستارىنىڭ كوڭىل كۇيىن ءبىرشاما جايلاندىرعان. جاقاڭ (ءمىرجاقىپ) بوسانعاننان كەيىن ورىنبوردا، قازاق اۆتونومياسىنىڭ جاڭا ورتالىعى قىزىلوردادا، ودان كەيىن تاشكەنتتە، سەمەيدە ءتۇرلى قىزمەتتەر اتقاردى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا ساباق بەردى. ءبىراق جان تىنىشتىعىن تابا المادى.
بىرنەشە جىلعا سوزىلعان الاساپىران ازامات سوعىسى 1921-1922 -جىلدارى اشارشىلىققا اكەلىپ، ەلدى كۇيزەلتىپ جىبەردى. ەل ەندى ەڭسەسىن كوتەرە بەرگەندە، تاپ كۇرەسى، دىنگە قارسى كۇرەس كۇشەيە ءتۇستى.
قازاق ەلىنە كەلگەن ەڭ ۇلكەن اۋىرتپالىق قازاق ۇكىمەتىنىڭ باسىنا گولوشەكين كەلگەننەن كەيىن باستالدى. ەڭ اۋەلى ول ا. بايتۇرسىنوۆ نەگىزىن قالاعان توتەنشە عارىپتى لاتىنشاعا كوشىرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ودان كەيىن بايلاردى كامپەسكەلەۋ ناۋقانىن باستاپ كەتتى. گولوشەكيننىڭ وسى اڭگۇدىك ساياساتىنان كەيىن ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازاقتىڭ جالپى سانى ەكى ەسەگە جۋىق كەمىگەن. مال باسى ەڭ تومەنگى كورسەتكىشكە جەتىپ، ناتيجەسى ەل 1932-1933 -جىلدارى تاعى دا اشتىققا ۇشىراعان. گولوشەكين القالى جيىنداردا تاپ كۇرەسىن ۋشىقتىرا ءتۇستى. اسىرەسە، الاشتىڭ وقىعان ازاماتتارىنا قىسىم كورسەتۋدى، قۋعىنداۋدى كۇشەيتتى.
اقىرىندا 1928 -جىلى م. دۋلاتوۆتى قىزىلوردادا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن جەرىنەن تۇتقىندادى. بىرەر كۇننىڭ ىشىندە ا. بايتۇرسىنوۆ، ح. دوسمۇحانبەتوۆ، م. اۋەزوۆ، ج. اقبايەۆ جانە باسقا دا كوپتەگەن الاش قايراتكەرلەرى دە تۇرمەگە جابىلعان. ا. بايتۇرسىنوۆ باستاعان ءبىر توپتى سوسىن الماتى تۇرمەسىنە جونەلتكەن. م. دۋلاتوۆ، يۋسۋپوۆ، ج. ايماۋىتوۆتى ماسكەۋدىڭ بۋتىركا تۇرمەسىنە اپارىپ، م. دۋلاتوۆتى جالعىز كىسىلىك كامەراعا قاماعان. اياۋلى جاقاڭا (ءمىرجاقىپ) قاعاز قالام بەرمەگەن، حات جازۋعا رۇقسات ەتپەگەن.
م. دۋلاتوۆتىڭ الاش پارتياسىنىڭ بەلدى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى بولعانىن، قازاق اۆتونومياسىن باسقارىپ تۇرعان گولوشەكين دە، ن ك ۆ د- نىڭ كوميسسارى دزەرجينسكي دە جاقسى بىلگەن. بۋتىركادا م. دۋلاتوۆتىڭ وتە قاتاڭ جاعدايدا ۇستالۋىدا وسىلاردىڭ تىكەلەي بۇيرىعىمەن ىستەلگەن دەۋگە بولادى. تەك، ەكى جىلدان كەيىن، 1931 -جىلى ماسكەۋدە ۇشتىك سوت بولىپ، م. دۋلاتوۆتى اقتەڭىزدەگى سوسنوۆەتس ارالىنا ايداۋعا جىبەرەدى. تاعدىردىڭ قاتالدىعى- اي، جاقاڭ سول جەردە ايداۋدا جۇرگەن تۋعان اعاسى اسقارمەن كەزدەسەدى، جۇدەپ، ابدەن قالجىراپ كەتكەن. جاقاڭنىڭ اعاسىنا كومەكتەسەر قولىندا قايرانى جوق ەدى. ءوزى بۋتىركادا جاتقاندا استما اۋرۋىنا ۇشىراعان، سوسنوۆەتسكىنىڭ ىلعالدى اۋاسى اۋرۋىن اسقىنداتا تۇسكەن. سودان م. دۋلاتوۆتى لازارەتكە جۇمىسقا قويىپ، اعاسى اسقاردى كوتلاس دەگەن جەرگە ايداپ جىبەرگەن. سودان م. دۋلاتوۆتان حابار بولماعان ەكەن.
عاينيجامال جاقاڭنىڭ ءسۇيىپ قوسىلعان جارى. عاينيجامال (دوسىمبەكوۆا، بۇرىنعى تەگى) قىزىلجارلىق سىزدىق وتەگەن ۇلى دەگەن وقىعان كىسىنىڭ قىزى. عاينيجامال دا وقىعان، قاتارىنىڭ الدى، سۇلۋ قىز بولعان. ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ گوركيدىڭ ايەلى ە. پەشكوۆاعا حات جازىپ جارى عاينيجامالمەن كەزدەسۋگە رۇقسات الىپ بەرۋگە كومەكتەسۋىن سۇرايدى. ەكى ايدان كەيىن كەزدەسۋگە رۇقسات قاعاز كەلىپتى. 1934 -جىلى عاينيجامال سوسنوۆەتس ارالىنا ۇلكەن قيىندىقپەن جەتەدى. قاسىندا ۇلى الىبەك بولعان. جاحاڭ ءوزىنىڭ اۋىر جاعدايىن سەزگەننەن بە، عاينيجامالعا ەلگە قايتۋعا كەڭەس بەرەدى.
1935 -جىل قايعى ۇستىنە قايعى جاماعان جىل بولدى. جاقاڭنىڭ ۇلى الىبەك اۋرۋدان قايتىس بولادى. سوناۋ الاش زامانىنان بەرى احمەت پەن ءمىرجاقىپتى مۇقىم قازاق «احاڭ مەن جاقاڭ» دەپ قۇرمەتپەن اتاعان. احاڭ مەن جاقاڭنىڭ شىعارماشىلىقتارى دا ۇندەس، يدەيالارى دا ۇندەس، ەلشىلدىك ۇراندارى دا ۇندەس ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسكەن تۇلعالار ەدى. جاقاڭنىڭ ۇلى الىبەك قايتقاندا (الماتىدا) احاڭ (ءوزى دە ارحانگەلسكىدەن ايداۋدان ورالعان كەزى) عاينيجامالعا كەلىپ، قاتتى تولقىپ وتىرىپ «گايا، شىراعىم، قايعىڭا ورتاقپىن. مەزگىلسىز سولعان گۇل ءۇزىلىپ ءتۇستى... ارتى تەك قايىرلى بولسىن. قالعانداردىڭ، ءمىرجاقىپتىڭ اماندىعىن تىلەيىك. اقىرىن سۇرا. الىبەكتىڭ قايتىس بولعانىن ءمىرجاقىپقا ەستىرتىپ، حات جازباڭدار. ءوزى اۋىرىپ جۇرگەندە قينالىپ قالار. ارتىمدا ۇل- قىزىم بار دەپ ءۇمىتى ۇزىلمەي ءجۇرسىن» دەپ جۇرەگى قاق ايىرىلىپ، كوڭىل ايتقان ەكەن. كوپ ۇزاماي 1935 - جىلى قاراشا ايىندا م. دۋلاتوۆ تۋرالى ن ك ۆ د- دان قارالى حابار كەلگەندە احاڭ «اينالايىن، عاينيجامال، نە ايتارىمدى دا بىلمەي وتىرمىن!» دەپ ەگىلگەن ەكەن. ەكى كوزى جاسقا تولىپ، ەڭكىلدەپتى (گ. دۋلاتوۆا «شىندىق شىراعى» كىتابىنان). ن ك ۆ د حابارلاماسىندا «م. دۋلاتوۆ لازارەتتە اۋرۋدان كوز جۇمدى» دەلىنگەن.
قايران جاقاڭ! ەلۋ جاسىنا تولماي، وكىنىشتە ءومىرى ءۇزىلدى. نەبارى جيىرما جاسىندا قايناعان قانىمەن، جالىنداعان جانىمەن ا. بايتۇرسىنوۆپەن تىزە قوسا وتىرىپ، قازاق ەلىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادى، كۇرەستى!
جيىرما جاسىنان باستاپ، ۇلتىنا جاساعان قىزمەتى ءۇشىن پاتشا جاندارمەرياسىنىڭ قۋعىنىنا ۇشىرادى. م. دۋلاتوۆ نەبارى ەلۋ جاسىنىڭ وتىز جىلىن قۋعىن- سۇرگىندە وتكىزگەن. ءومىرىنىڭ سوڭعى جەتى جىلىن تۇرمەدە، سوسىن سوسنوۆەتس ارالىندا وتكىزگەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ ۇزاق ازاپتى كۇندەردەن كەيىن 1935 -جىلى بۇ دۇنيەدەن وتكەن.
ءمىرجاقىپتىڭ سۇيىكتى جارى عاينيجامال دا كوپ ۇزاماي، قايتىس بولعان. ارتىندا گۇلنار اتتى قىزى قالدى. سول گۇلنار دۋلاتوۆا ⅩⅩ عاسىردىڭ باس كەزىندەگى الاش تاريحى مەن قازاق ءومىرىن بەينەلەگەن تاماشا «شىندىق شىراعى»، «الاشتىڭ سونبەس وتتارى» اتتى ەستەلىك كىتاپتار جازىپ قالدىردى.
ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ۇستازى، اعاسى، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ 1935 -جىلى الماتىدا ن ك ۆ د عيماراتىندا اتىلىپ، الماتىنىڭ شەت جاعىنا بەلگى قويىلماي جەرلەنگەن. ۇلت شىراعدانى جاقاڭنىڭ مۇردەسى سوسنوۆكادان تۋعان جەرىنە اكەلىنىپ، قايتا جەرلەندى. تورعايدا ەسكەرتكىشى قويىلىپ، مۇراجاي اشىلعان.
الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، قوعام قايراتكەرى، حالقىنا ماڭگىلىك مۇرا قالدىرعان كوركەمءسوز شەبەرى، اقىن، جازۋشى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ جالىن مەن قايراتقا تولى بەينەسى ۇرپاقتان- ۇرپاققا ۇلگى بولماق. ماعان:
«ارعى اتام ەر تۇرىك،
ءبىز قازاق ەلىمىز.
ات مىنسەك ەرلەنىپ،
دۋىلداپ شابامىز.
لاپ دەسەك، ەرلەنىپ،
لاپىلداپ جانامىز!.. « دەپ جاقاڭنىڭ ولەڭىمەن جىگەرلەنىپ، ۇرانداتىپ بارا جاتقان كەلەشەكتىڭ جاستارى كوز الدىما كەلەدى.
جۇمات انەس ۇلى، جۋرناليست، جازۋشى