بەسىنشى تۇلىك
ءسوز جوق، كەيىنگى جىلدارى ەشكى جونىندە جازىلعان ماقالالاردىڭ ءتاۋىرى وسى ماقالا دەسەم جاڭىلىسا قويماسپىن.
ساعىزداي سوزىپ قالامدى سۇيكەي بەرۋگە بولادى. الايدا، اۆتور وعان بارمايدى. قازىرگى ايتىپ جۇرگەن قالدىقسىز تەحنولوگيا ماسەلەسىن وسى ەشكى جونىندەگى ءبىر ماقالاسىمەن شەشىپ- اق تاستاعان. وقىرمانىنا وي تاستاۋ ماقساتىندا جازىلعان ماقالاعا ءبىز دە ءوز پىكىرىمىزدى بىلدىرەيىك دەپ قولىمىزعا قالام الدىق.
سونىمەن...
ەشكىنىڭ ءوزى تۇلىك پە، تۇلىك ەمەس پە؟
تۇلىك بولسا نەشىنشى؟
بەسىنشى، ارينە. ءتورت تۇلىكتى قازىرگىنىڭ كەز كەلگەن بالاسى بىلەدى. بەسىنشىسىن بىلمەيدى. ونى ىلگەرىدەگىلەر بىلگەن.
كيىز تۋىرلىقتى موڭعول اعايىندار ەڭسەسىن تىكتەپ، ەلتاڭباسىن كەستەلەگەندە الدىڭعى قاتارعا تۇلىكتەرىن شىعارعان بولاتىن. سونىڭ ىشىندە ەشكى دە بولدى. بەسىنشى تۇلىك بولىپ!
قازاق بالاسىنىڭ تۇلىك ەسەبىندە ەشكى بالاسى جوق. نەگە؟
ەشكى تابيعاتىنان تارامىس مال. ونىڭ ەتىنىڭ تارالىپ، ماي جيناۋ كەزەڭدەرى قازاقتىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنا كەلە بەرمەگەن. كەلىپ- كەتىپ جاتقان قوناقتارىنا قوي بالاسىن جۇمساعان. ەشكىگە كەلگەندە توسىلا بەرگەن.
جاي ۋاقىتتا ەشكىنى قاسقىر دا جەمەيدى. تاعى دا قايتالاپ ايتامىز جاراۋى - جارادى. ءبىراق جەمەيدى!
ويتكەنى، ەشكىنىڭ مايى قاتىپ قالادى. ىشەككە ماي قاتقان قاسقىرىڭنىڭ ءوزى الىسقا ۇزاي المايدى. اينالشاق بولىپ، ءبىر ورىندى اينالا بەرەدى. ونداي اينالشاقتى بالانىڭ ءوزى دە سوعىپ الا الادى.
ەرتەدە دە قاستاندىق وقيعالارى بولىپ تۇرعان. سونىڭ بىلىنە بەرمەيتىن ۋاقيعالارى تىكەلەي وسى ەشكى تۇلىگىمەن بايلانىستى. جو- جوق، ەشكىگە سۇزگىزبەگەن، بار- جوعى ەشكى ەتىن جەگىزگەن. سول جەتىپ جاتىر. ادام ەشكىشەك بولىپ قالادى. ەشكىشەكىڭىز تۇينەمىڭىزبەن بىردەي! مۇنى جۇلدىز اۋرۋ دەيدى. ءبىر تۇننەن قالساڭىز تۇرىپ كەتەسىز.
سوندىقتان دا، قازاق بالاسى ەشكى وسىرۋگە قۇلىقتى بولا بەرمەگەن. ونىڭ ىشىندە تۇلىك قاتارىنا قوسپاعان.
الايدا، ونىڭ قالدىقسىز رەسۋرس ەكەندىگىن جاقسى بىلگەن. سوعان وراي ارەكەت ەتكەن.
الدىمەن ەتىنەن باستايىق. ەڭ جەڭىل ەت - ەشكىنىڭ ەتى. تەز تارالادى. دارۋمەنگە وتە باي. اسىرەسە، جاسى كەلگەن ادامدارعا قاجەتتى كالتسيي قوسپالارى دا مول. ول ءۇشىن ەشكىنى ءوسىرۋ كەرەك. وسىرگەندە ەشكىنى كادىمگىدەي تاربيەلەيدى. بۇل ناعىز قارا كۇزدىڭ ۋاقىتى. قاراكۇزدە ەشكى مالى، ونىڭ ىشىندە سەركەنىڭ ەتى كەمەلىنە كەلەدى، شىنىمايلانادى. اسا سەمىرگەن سەركەدەن كادىمگى قازى تۇسەدى. مۇنداي ەت كارى- قۇرتاڭعا ايتارلىقتاي قۋات، ءنار بەرەدى.
ەشكى ەتىنەن كەيىن ءبىر اياق قىمىز، نە اشىعان ايران ىشسە جەتىپ جاتىر. ولار ەشقاشاندا مايدىڭ قاتۋىنا جول بەرمەيدى. ەشكىنىڭ تۇلىك ەسەبىنە كىرمەۋىنە سيىردىڭ دا قاتىسى بار. ويتكەنى، ەرتەرەكتە بابالارىمىز سيىر مالىن ساسىق دەپ مۇرىن ءشۇيىرىپ اسىراي قويماعان. سوندىقتان دا قولدا ايران بولا بەرمەگەن.
ەشكىنىڭ قازى بەرەتىن قازىلىق ايى قازانمەن تۇسپا- تۇس كەلەدى. سەركەلەردى ۇشالاپ وسى ايدا سويادى. ەشكىنىڭ قازىسى التى ايدان اسپايدى. اسقان ۋاقىتتا ماي ءوزىن- ءوزى جەيتىن بولادى.
اش قاسقىردىڭ دا ەشكىنى جەيتىن جايى بولادى. سوندايدا قاسقىر كادىمگىدەي ءشوپ جەپ تۇرادى. ول ءشوبىمىز - ەرمەن. ەرمەن ەشكى مايىن ەرىتە الادى. سوندىقتان دا بابالارىمىز ەشكى تەرىسىن يلەگەندە مايدان ارىلتۋ ءۇشىن وسى ەرمەندى قولدانعان.
ەشكىنىڭ ءسۇتى مىڭ دا ءبىر ەم. ءتورت تۇلىكتىڭ ىشىندە انا سۇتىنە جاقىنى دا وسى ەشكى ءسۇتى. ەشكى ءسۇتى تەز قورىتىلاتىن تاعام ءتۇرى. سوندىقتان دا ونى جاسامىس ادامدار پايدالانادى. ەشكى ءسۇتىنىڭ بورتكەن، بەزەۋدى الىپ تۇسەتىن دە قاسيەتى بار. سوعان وراي ەشكى ءسۇتىن جاقپاماي رەتىندە ءجيى قولدانادى. قۇلاق اۋرۋلارىنا دا ەشكى ءسۇتى قولدانىلعان.
ەشكىنىڭ تەرىسىنە كەلەتىن بولساق ەڭ مىقتى تەرى وسى ەشكى تەرىسى. سوندىقتان دا كوكپار تارتقاندا سەركەنى پايدالانعان. ەشكىنىڭ تەرىسى تەز ءجيديدى، مايىنان تەز ارىلادى، ۇستىنە ءبىر ۋىس تۇز تاستاسا جۋىق ماڭدا ىرىمەيدى. تاسپانى وسى ەشكى تەرىسىنەن الادى. ءورىمنىڭ نەگىزگى تەرىسى وسى ەشكى تەرىسى. بالەنباي باس دىراۋ قامشىلار وسى ەشكى تەرىسىنەن ورىلگەن، ساندىك اياقتون جاساعان. سوعان وراي ونىڭ تەرىسى ەتىنەن دە قىمبات باعالانعان. ەشكى تەرىسىن ارقالاعان باياعىنىڭ قازاقتارى مەككەگە ەش مۇقتاجدىق كورمەي جەتكەن دەيدى.
ەشكى جۇنىنەن اسىل ەشتەڭە جوق. ەڭ الدىمەن، قۇرت- قۇمىرسقا جولاماعان، سالماعى قۇس ۇلپاسىنداي جەڭىل بولادى ءارى جىلى، سۋىقتى دا وتكىزبەيدى. سوندىقتان دا ەشكى جۇنىنەن توقىلعان توقىمالار قاشاندا جىلى بولادى. جوساعا كونگىش كەلەدى. سوعان وراي ايەل كيىمدەرى وسى ەشكى جۇنىنەن توقىلادى. ال قىلى نەگىزىنەن باسجىپتەر مەن نوقتاعا پايدالانىلادى. ەشكىنىڭ قىلى جىلقىعا قاراعاندا جۋاس كەلەدى.
قازاقتا قۇلتابان دەگەن ءسوز بار. سىرت قاراعاندا ءبارى تۇسىنىكتى سياقتى. مۇنداي ءسوز موڭعول مەن قالماقتاردا بار ەكەن. مۇنان ۇعارىمىز، سۇيەگىنەن ەمەس، تابانىنان قۇل. تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك ونىڭ دا وزىندىك سىرى بار ەكەن.
سوعىس ۋاقىتىندا قولعا تۇسكەن تۇتقىنداردى جۇمىس كۇشى رەتىندە عانا جەككەن. الايدا، جاۋگەر تۇتقىنداردى ولاي ماجبۇرلەۋ وڭاي بولماعان. سوعان وراي ەشقايدا كەتە المايتىن ەتىپ تۇتقىننىڭ تابانىن ءتىلىپ، ەشكىنىڭ قىلىن سىڭىرگەن. ويتەتىنى جىلقىعا قاراعاندا ەشكىنىڭ قىلى جاسىق.
مۇنداي تۇتقىندار الىسقا ۇزاي الماعان. جانە بۇلار قۇلدار ەمەس. ونىڭ ىشىندە قۇلتاباندار ەمەس. بولسا قىلتاباندار. قۇلتاباندار ەمەس - قىلتاباندار.
ءمۇيىزى ەرىگىش كەلەدى. اشەكەيلىك ماڭىزى جوعارى. شاقشالىق، تازتاراق، قۇستاراقتار، بىتەۋينە، كوتەۋينە، شۇقۋىشتار، پىشاقتىڭ بودەسى، جاقتىڭ بوتەسى وسى ەشكى مۇيىزىنەن جاسالادى.
قالعانى - تۇياعى. ودان دا ساندىك بۇيىمدار جاسايدى. الايدا، دارىلىك قاسيەتى كۇشتى. جىلقىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ەركەگىنىڭ ەكى جاسىندا تىسەيتىنى بەلگىلى. تىسەۋ اسا ءبىر قيىنشىلىقپەن جۇرەدى. سونىڭ سالدارىنان جىلقى مالى ازىپ كەتەدى. سونى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ەشكى تۇياعىن اقجەم بولعانشا جۇمسارتىپ، كەپتىرىپ تارتادى. سونى قۇنانعا ىشكىزەدى. سول جازىندا قۇنان ءشوپتالماۋعا جاراپ، جەتىلىپ كەتەدى.
بابالارىمىز مالدىڭ كۇيلىلىگىن ساۋىرىنا، باۋىرىنا، جاۋىرىنا قاراپ ايىرعان. جاي ۋاقىتتا ەشكىنىڭ سەمىزدىگىن ايىرۋ مۇمكىن ەمەس. ونى ەشكى باعۋشى شەكشەكتەر جاقسى بىلگەن. ەشكىنىڭ بۇعاسىندا ەكى بەز بولادى. جاي ۋاقىتتا ول كوزگە كورىنىپ تۇرادى. ال مال سەمىرگەندە قولدىڭ جۇدىرىعىنداي مايعا كومىلىپ كەتە بارادى. «بەزى جوق ەشكى پىشاقتى تابادى» دەگەن ماتەلدىڭ تۋرا ماعىناسى وسىنداي.
ءسوز ىشىندە ايتا كەتەلىك، بۇرىندارى ەشكىلى بايلار بولعان. ەشكىنىڭ تابىنىن تاسار، باقتاشىسىن شەكشەك دەگەن. قويدىڭ اعىن قاتىق، ەشكىنىڭ اعىن كوكپەك دەگەن. قوي موماقان بولعاندا، ەشكى سەكەك. قويدىڭ جۇيرىگى كەلەپان دا، ەشكىنىڭ جۇيرىگى سەكەي.
ەشكى جارىقتىق تابيعاتىنا قاراي جىلىنا ەكى رەت تولدەپ وتىرعان. ونىڭ ەكىنشى مارتە تولدەگەندەگى ءتولىن داعالاي اتاعان. قازاقتىڭ قاريالارى ەشكىلەردى وسىلايشا تولدەتىپ، جىل بويى ەشكى ەتىنەن اجىراماعان. كارىلىك مۇشەلگە شىققان بابالارىمىز ەشكى ەتىن كوبىرەك پايدالاناتىن بولعان. ويتكەنى ول ءسىڭىمدى جانە ادامدى تەز شيراتادى.
وسىلارىمىزدى ەندى ادامعا قاراتىپ ايتساق ءبارى دە كەزدەسەدى.
تاڭعالاتىن تۇك تە جوق. ەمشەك سۇتىمەن بالا كوتەرگەن شەشەلەرىمىز از بولماعان. جىلدىڭ باسىندا تۋعان ايەلدەردىڭ سول جىلدىڭ اياعىندا بوسانىپ جاتاتىن ءساتى از بولماعان. ونداي بالالاردى ەرەكشەلەپ بالاقاي دەگەن. قازىرگى ۋاقىتتا بالاقاي ءسوزى باسقا ماعىنا الىپ كەتكەن.
ەندەشە، ەشكى بالاسى ءبىر جىلدا سەگىز ءتول بەرە الادى. مۇنداي تاسار يە بەرمەيدى. سودان دا «ەسىڭ كەتسە ەشكى جي» دەگەن ماتەل قالعان.
كەشەگى بابالارىمىز جوق، ونىڭ ورنىنا ەشكىنىڭ ەتىن، ءسۇتىن اس دەپ بىلمەيتىن جاڭا ۇرپاق كەلدى. بۇل ۇرپاق تۇلىك سانىن كوبەيتەتىن ۇرپاق ەمەس. ويتكەنى، قويدىڭ قۇلاعىنان قورقاتىن ۇرپاق ءوسىپ شىقتى. ال كەشەگى اعا ۇرپاق قايتىپ كەلگەندەي جاعداي بولسا ەشكىنى مىندەتتى تۇردە تۇلىك قاتارىنا قوسار ەدى. بەسىنشى تۇلىك قىلىپ.
تورەحان مايباس،
قازاقستاننىڭ مادەنيەت قايراتكەرى.
قاراعاندى.