قازاقتىڭ اق داستارقانىندا اس اتاسى ناننان كەيىن قادىرلىسى - ەت

استانا. قازاقپارات - قازاقتا الدىڭعى تولقىننان ۇزىلمەي كەلە جاتقان ۇلگى كوپ دەدىك.

سونىڭ ءبىرى ءجون- جوسىعى بولەك، كادەلى تاعامدار قاتارىنان ورىن الاتىن - ەت دەر ەدىك. ارينە، الەمدە ەت جەمەيتىن ادام كەم دە كەم شىعار.

ءبىراق قازاقتىڭ اق داستارقانىندا اس اتاسى ناننان كەيىن ءقادىرلىسى ەت دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ەتتىڭ قاسيەتىن بابالارىمىز باياعىدا- اق بىلگەن. ۇلتتىق تاعامنىڭ ۇلىسىنا اينالدىرا العان. ادام اعزاسىنا، ۇلكەن- كىشىگە قاراماي ءتورت تۇلىكتىڭ ەتى پايدالى دەگەندى مەديتسينالىق ءبىلىمى بولماسا دا زەردەلىلىكپەن تاپ باسىپ تاني العان، دەپ جازادى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى.

ءيا، قازاق قازى- قارتانى، جال- جايانى قياسىنان كەسىپ جەپ، قياندى قىستاپ، كوك جايلاۋدى جايلاپ، قوزىسىن كوگەندەپ، قۇلىنىن بايلاپ، بۇزاۋىن ارقانداپ جۇرە بەرگەن جۇرت ەمەس. تەرەڭ وقۋى بولماعانمەن، سۋ تۇبىنەن اقىق تەرگەندەي كوڭىلگە توقىپ، كوكەيگە تۇيگەن توقۋىمەن ءتورت قۇبىلاسىن تۇگەندەپ، بارىنىڭ باعاسىن ءبىلىپ، جوعىنا جوقشى بولىپ وتىرعان. ماسەلەن، ۇلتىمىزدىڭ مالدى باتا جاساپ سويعاننان باستاپ، ەت جەۋدىڭ وزىندىك ءۇردىسى سالتىنا سىڭگەن، تۇرمىسىندا ورنىققان.

ونى كەيىنگىلەر ۇيرەنىپ الىپ، بۇلجىتپاي ورىندايتىن ءداستۇر جالعاسىن تاپقان. قازىنالى قارتتار مەن ەل جاقسىلارىنىڭ الدىنا باستان باستاپ، ونىڭ قاسىنا قوسىلاتىن كادەلى مۇشەلەر، ودان كەيىنگى ورتا بۋىنعا تارتىلاتىن، اراداعى وزگە دە تولقىنعا تيەسىلى، ءتىپتى، ءيىلىپ تۇرعان كۇيەۋ بالاعا دا، اقىر سوڭىندا شىبىقتى ات قىلىپ ءمىنىپ شاپقىلاپ جۇرەتىن بالاعا ۇستاتاتىن سيراققا دەيىن وزىندىك جولى بولعان. ول، اسىرەسە، سىيلى جەردە بۇزىلسا، كۇلكى بولۋ ءوز الدىنا، قوناق كۇتكەندەرگە ءتۇرپى بولىپ تيگەن.

 وندايعا جول بەرگەندەر «جازاسىز» قالماعان. اناۋ زامانداردان قايماعى بۇزىلا قويماعان سول سالت- سانا بۇل كۇندەرى ءجون بىلەتىندەردىڭ «قولىنا تۇسسە» ادەمى اتقارىلىپ، حالىقتىق قالىپقا نەمقۇرايدى قارايتىن باكەنە تىرلىك كەشكەندەردىڭ «ەنشىسىنە» وتسە، جامباس پەن جىلىك، ءتىپتى كادەلى باس پەن شەكە دە ورنىن تاپپاي، قويقاڭداعان جاستاردىڭ ۇلەسىنە ءتيىپ، ۇلكەندەر جاعىنا شابىلعان مويىن مەن سورايعان قارا قابىرعا تارتىلاتىن جايلار دا از كەزدەسپەيدى.

بىلگەندەر بۇل قالاي دەپ تىكسىنەدى، ۇقپايتىندارعا ءبارىبىر. «ەت ەتكە، سورپا بەتكە» دەپ تارتا بەرەدى. بۇل ارادا، ءبارىبىر ەمەس پە دەيتىندەر تابىلار. ءبىراق قازاقتىڭ داستارقان باسىنداعى پەيىلى مەن ىقىلاسى ۇسىنعان تاماعىنىڭ جورالعىسىنان، ءدام تاتۋىنان كورىنەدى. وتباسىنىڭ بەرەكەسى، وتاعاسى مەن وتاناسىنىڭ پيعىلى، كىسى سىيلاي الاتىنى، سالت- ءداستۇردى بەرىك ۇستايتىنى تاباعىنان دا، تاماعىنان دا بىلىنەدى.

«قىرىقتىڭ ءبىرى - قىدىر» ، دەپ ارعى- بەرگىنى بولجاعان كەڭپەيىل جانداردى زەردەلىلەر جاعى، «تەگى بار ەكەن، اتا جولىن ۇمىتپاپتى» دەسە، باس ءجىبى جوق تاناداي تاپىراقتاعانداردى كورگەندە «تامىرىنا ءنار تيمەگەن جان بولدى عوي. كورگەنسىز، تەكسىز دەگەن ءسوز وسىندايلارعا ايتىلعان- اۋ!» دەپ ىشتەي ءتۇيىلىپ كەتەتىندەر دە بولادى.

 ءيا، قازاقتىڭ ءسۇيسىنىپ جەيتىن سۇيىكتى اسىنىڭ باستىسى جىلقى ەتى. جىلقىنى قالاي ءقادىر تۇتسا، سويعاندا دا ۇلكەن ءمان بەرەدى. جولدى بىلەتىن ۇلكەندەر جانى قينالماسىن دەپ قاساپشىلار شاقىرادى. باۋىزدار ساتتە كوزىن كولەگەيلەيدى، «كوزىنە كوزىڭ تۇسپەسىن» دەيدى. جان شىقپاي جۇلىنداتپايدى.

وسىنىڭ ارعى جاعىندا كوبىمىز بىلە بەرمەيتىن قۇپيانىڭ بارى انىق. سۇيەكتى شىعارعاندا بالتانى جولاتپاعان، پىشاقپەن بۇزعان. كەرەعارىس قابىرعانى سوككەندە قارىمدى پىشاقتى قايىس بەلدىگىنە جانىپ الىپ، وسىپ- وسىپ جىبەرىپ، ومىرتقانىڭ ەكى جاعىنا جايعان داستارقانداي تۇسىرەتىن ءىستىڭ ىعىن بىلەتىن قاساپشىلار از بولماعان. كورگەنى كوپ ونداي كىسىلەر جىلقىنىڭ ءىشىن جارىپ جىبەرىپ، شور- شور بولىپ بايلانعان قابىرعا ەتەگىندەگى قازىنى بايقاعاندا «بارەكەلدى!» دەپ، تاسپاداي ەتىپ ءتىلىپ الىپ، قىرانداي شالقالاپ تۇرىپ قىلعىتىپ جىبەرەدى.

جۇرەك مايىنان بالالاردىڭ دا اۋزىنا سالىپ: «قاسيەتتى، قىرىق جىلعى كەسەلدى كەسەدى» ، دەيتىنىن قايتەرسىڭ. بىلبىراپ پىسكەن قۋىرداققا ءتىس ءتيسىن دەيتىنى جانە بار. مۇنداي ۇلگىنى ۇيرەتەر ۇلكەندەر اۋىلدا ءومىر كەشىپ جاتقانداردىڭ اراسىندا، ەل ىشىندە وسى كۇنى دە كەزدەسەدى. سان مەن قولدى جىلىكتەۋدە، ومىرتقانى وپىرۋدا، بەلدەمشەنى بولۋدە، قازىنى تىلە ءبىلۋ دە - ونەر.

كادەلى سۇيەكتى ەتسىز قالدىرماۋ، قازى اينالدىرۋدىڭ دا وزىندىك قالىبى جەتىپ- ارتىلادى. بۇرىنعىلار بابىنا كەلتىرىپ، ءار جىلقىدان قابىرعاسىمەن كەلىستىرىپ وتىرىپ ءارى كەتسە 12 قازى اينالدىراتىن بولعان. ءقازىر جىلت ەتكەن مايى مەن قازى سانىن كوبەيتۋ ادەتى قالىپتاسا باستادى. ۇيمەتاباق جىلقى ەتى الدىڭا كەلگەندە مۇنى قالاي تاۋسىلار ەكەنبىز دەگەن وي قاۋمالايدى، ارتىنان سۇرپى ەت پەن قازى- قارتا، جال- جايانى ارالاستىرىپ تۋراپ جىبەرىپ كىرىسكەندە - سالدەن كەيىن تاباق ءتۇبى كورىنىپ قالاتىنىن قايتەرسىڭ. بۇل جىلقى ەتىنىڭ بالداي سىڭىمدىلىگىن دالەلدەيدى.

قازىر جىلقى ءونىمىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ءسۇتى مەن ەتىنىڭ ادام اعزاسىنا پايداسىن وزىمىزدەن بۇرىن وزگەلەر تامسانىپ ايتا باستادى. وسىدان ون التى جىل بۇرىن نەمىس عالىمدارى جىلقى ەتىنىڭ جۇرەك، قان- تامىر اۋرۋلارىنا شيپا ەكەنىن دايەكتەگەن. ۆەردەر قالاسىندا جىلقى ەتى مەن ءسۇتى ارقىلى ەم قولداناتىن شيپاجاي اشقان. ال تاياۋدا عانا امەريكالىقتار دا قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامىنا دەن قويىپ، گرەيس گارەت دەگەن ازاماتشا «امەريكالىقتى ەتپەن سىيلا» دەگەن اكسيا وتكىزىپتى. اقيقاتىنا كەلسەك، قازاقتىڭ تابيعي تاعامىنا تورتكۇل دۇنيە كوز تىگىپ قانا وتىرعان جوق، كۇندەلىكتى تىرلىكتەرىنە قولدانا باستادى.

بايقاساڭىز، ۇلتتى تانىتۋ جولىندا قازاققا قازاق تاعامىنىڭ دا ءجون- جوسىعىن تەرەڭ ءبىلۋ، بۇل مەنىڭ حالقىمنىڭ قاسيەتى تاعامى دەيتىن ۋاقىت تاياپ كەلە جاتقانداي. ءبىز وسىنى قازىردەن باستاپ مەنشىكتەپ الماساق، ەرتەڭ باسقانىڭ قانجىعاسىندا كەتەرى حاق.

شىندىعىنا كەلگەندە، اتام قازاق جىلقىنىڭ ەتى مەن ءسۇتىن اس دەپ قانا بىلمەگەن، سىرقاتىنا ەم، تىرلىگىنە تىنىس دەگەن. ءونىمىنىڭ دارۋمەندىگىن ەرتە تانىپ، بىلگەن. وتاشىلار ايقاسىپ بىتكەن سىنىقتى جىلقى مايىمەن اجىراتىپ الىپ، ارتىنان قايتا ورنىنا كەلتىرگەن.

حالقىمىز بۇگىنگىدەي سۋىتقىشى بولماسا دا، جىلقى ەتىن ەبىن تاۋىپ جىل بويى جەگەن. ءتۇرلى جولمەن سۇرلەپ ساقتاعان. ءسۇر قازىنى كەرتىپ- كەرتىپ ءبىر كۇن بۇرىن ساۋمالعا سالىپ كەلىستىرىپ پىسسەڭ، مايى ەرىپ كەلەسى كۇنى قىمىز بال تاتىپ تۇرادى. ونى حالقىمىز ماي، نە بال قىزىم دەپ اتاعان. بۇل بۇيرەك جۇمىسىن وڭالتۋعا كوپ سەپتىگىن تيگىزەدى ەكەن. زاماناۋي ءدارى- دارمەكتەن دە جاقسى اسەر ەتەتىنىن عالىمدار ايتىپ ءجۇر. سول سەكىلدى ءسۇر ەتتىڭ ادام اعزاسىنا ەرەكشە جاسار جاقسىلىعىن زەرتتەۋشىلەر سوڭعى كەزدەرى ءجيى تىلگە تيەك ەتە باستادى. بۇدان اڭعارىلاتىنى، بابالارىمىزدىڭ جىلقى ەتىن سۇرلەي ساقتاپ جەۋ ارقىلى دا دەنساۋلىقتى تۇزەۋگە بولاتىنىن اتام زاماندا زەردەسىندە تۇيىندەگەنىن اڭعارۋ قيىن بولماسا كەرەك.

جىلقى ەتى مەن ءسۇتىن زەرتتەپ جۇرگەن وقىمىستىلارمەن وي بولىسكەنىمىزدە، ولار بۇل تاعام ادامنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن جاقسارتاتىنىن العا تارتادى. اقىلماندارىمىز مۇنى تاسقا باسپاي- اق، اكەدەن بالاعا، بالادان نەمەرەگە جالعاپ، ءتىل مارجانىمەن اۋىزشا تاريح قالىپتاستىرعانىن كورەمىز. سونىڭ جەمىسىن بۇگىن ولار ەمەس، ءبىز كورىپ جاتىرمىز. ۇلتتىق ۇلگىنى الىستان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق.

ول جىراۋلاردىڭ جىرىندا تايعا تاڭبا باسقانداي سۋرەتتەلگەن. سولاردىڭ سارقىتىنداي سانالاتىن ارامىزدا جۇرگەن، سيرەپ بارا جاتقان، كونە كوز قاريالاردىڭ زەردەسىندە جازىلعان حات دەرسىڭ. سويلەتىپ، ءسوزىن تىڭداساڭ كورگەنى مەن كوڭىلگە تۇيگەنىن، بابالار وسيەتىن، ونەگەسىن، حالىق شەجىرەسىن ايناداعىداي انىق ايتادى.

جىلقى ەتىنىڭ قىزۋىن جىلقىشىلاردان ەستۋگە بولادى. «ەت جەپ، قۇرت قاتقان سورپا ءىشىپ، قاقاعان قىستا، ۇيىتقىعان اق بوراندا كۇزەتكە شىقساڭ، توڭعاندى قويىپ تەرشىپ جۇرەسىڭ. كەيدە دەنەڭ قىز- قىز قايناعاندا كەۋدەڭدى اشىپ قويۋعا تۋرا كەلەدى»، دەيدى ولار.

قازىر اۋرۋ ءتۇرى كوبەيمەسە، ازايماي تۇر. وعان جاسىق، جاساندى تاماق تا ءوز «ۇلەسىن» از قوسىپ وتىرعان جوق.

«قويدىڭ ەتى قورعاسىن» دەگەن قوي ەتىنىڭ دە قاسيەتىن، قۋاتىن ايقىنداعانداردىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ بابالارىمىز. ونى دا ولاردان قالعان قازاق ءسوزى دايەكتەپ بەرە الادى. جەڭىل- جەلپى جەل- عۇزىڭدى قويدىڭ سورپاسىمەن، قۇيرىق مايىمەن ەمدەپ الاتىن ءتاسىل دە وتكەننەن قالعان ساباق. قيمىل- قوزعالىس باردا، تازا اۋا، تازا سۋ قۋاتتى تاماقتى ءسىڭىرىپ جىبەرىپ وتىرعان. سوندىقتان دا قوي ەتىنە بۇرىنعىلار ەرەكشە كوڭىل بولگەن. وسى كۇندەرى عوي، قوي ەتىنىڭ اۋىرلىعى سەزىلىپ جۇرگەنى. دەگەنمەن، سوڭعى ۋاقىتتا حالىق قوي ەتىنە قايتا بەت بۇرا باستادى. سورپاسىنىڭ سۇيكىمدى ەكەنىن تامسانا ايتادى. تەك جاس كۇيىندە، بەلگىلى مولشەردە جەسەڭ زيانىنان پايداسى مول دەيدى كونەكوزدەر.

ون ءۇش مۇشەگە بولىنەتىن قوي ەتىنىڭ دە وزىندىك جول جورالعىسى جەتىپ- ارتىلادى. قويدىڭ باسىن بۇرىن ەزۋىنەن باستاپ كەسەتىن بولعان. «ەزۋىڭدى تىلەيىن بە؟» دەگەن تىركەس سودان قالسا كەرەك. «قويدىڭ قۇلاعىندا بەرەكە بار»، دەپ قۇلاقتى بالاعا بەرگەن. مۇنىڭ استارىندا بەرەكە بالاعا قونسىن دەگەن نيەتتىڭ جاتقانى انىق. وسى جەردە مىنا ءبىر نارسەنى ايتا كەتسەك دەيمىز. مال ەتىندە بەز تۇيىندەرى بولادى. وعان حالقىمىز قاتاڭ ءمان بەرگەن. بۇرىن كادەلى سۇيەكتەن بەز شىقسا، يەسىنە ات- شاپان ايىپ سالعان. سەبەبى، بەزدە ادام ۋلاناتىن توكسين بولاتىنىن ۇلت جاقسىلارى باياعى زاماننان بىلگەن.

سوعىمنان سىباعا ساقتاۋدىڭ وزىندىك سالتى ءالى كۇنگە دەيىن جوق ەمەس، بار. ءبىراق ونىڭ ءوزى سيرەكسىپ بارادى.

مال ەتىنەن جاسايتىن تاعام تۇرلەرىن تىزسەك وتە كوپ. جاس قويدىڭ ەتىنەن سىرنە، باسىنان ميپالاۋ، قۇدالىقتى بەكىتەتىن قۇيرىق- باۋىر، ەت قوسىپ وكپە- باۋىردان پىسىرەتىن قۋىرداق، توستىك قاقتاۋ - وسىلاي كەتە بەرەدى. الدىنا كەلگەن ەتتى تاپ باسىپ تانۋ جونىنەن دە قازاق الدىنا جان سالا قويماعان. مۇنى ايتاسىز، دۇرىس باۋىزدالماعان، ارام قانى تولىق كەتپەگەن مال ەتىن دامىنەن بىلەتىن زەرەكتەر دە بولعان ەكەن. حالقىمىز ارام ەتكە جولاماعان. بۇل دا تەكتىلىگىن كورسەتسە كەرەك. ەتتى قويىپ، سۇيەك سورپاسى مەن سۇيەك مايىنىڭ پايداسىن جاقسى اجىراتقان حالقىمىزدىڭ قادىرلى جاندارى قانداي زەردەلى دەسەڭىزشى. مال ەتى ءوز الدىنا، بۇعى، مارال، بوكەن، قاراقۇيرىق سەكىلدى اڭ، قىرعاۋىل، ۇيرەك، قاز، ۇلار ءتارىزدى قۇس ەتتەرىنىڭ دە سىڭىمدىلىگىن بىلۋمەن قاتار، ونى قاي كەزدە اۋلاۋ كەرەكتىگىن انالىعىن ساقتاپ قالۋدى الدىمەن ويلاعانىن قايتەرسىڭ.

قازاق جەرىنىڭ كەڭدىگىنە قاراي ءار ءوڭىردىڭ وزىندىك عۇرپى، اتاۋلى تاماعى بولادى. ماسەلەن، تۇيە ەتىنىڭ دارىلىك، قوداس ەتىنىڭ قۋاتتى بولاتىنى انىقتالعان. كەشەگى كەلمەسكە كەتكەن كسرو زامانىندا قازاق ەلىندە 1 ميلليون 200 مىڭنان استام تۇيە بولعان كورىنەدى. شىركىن، تۇيە وسىرۋدەن سونداي بيىككە جەتسەك، ەتتەن تاۋ تۇرماسا دا حالىقتىڭ قاجەتى ءبىراز وتەلەر ەدى. سۇتتەن تەڭىز اعىزباساق تا، ەمدىك قاسيەتى بار تاعام باستاۋ سۋىنداي تۇنىپ تۇرار ەدى.

شەكشەك اتا تۇلىگىنە دەگەن سۇرانىس ءقازىر جىل ساناپ ارتىپ كەلەدى. ويتكەنى، ەشكى ءوسىمتال. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ەشكى قازاق دالاسىندا 19 ميلليوننان اسقان ەكەن. وتىزىنشى جىلداردىڭ ويرانىنان كەيىن ەشكى شارۋاشىلىعى قاتتى دامىپتى. جەردىڭ ءشوبىن ايتپاعاندا، تاۋ- تاستاعى بۇتا گۇلدەرىن، وزگە دە وسىمدىكتەردى قوسقاندا 500-گە جۋىق ءشوپ ءتۇرىن تەرىپ جەيتىن بۇل جانۋار ەتىنىڭ قۇرامىندا حولەستەرين كورسەتكىشى قۇس ەتىنەن دە تومەن ەكەن. ءقازىر جۇرتشىلىق ەشكى ەتى مەن سۇتىنە ەرەكشە ءمان بەرۋدە. قيا جەرلەردى قيا باسىپ سەمىرگەن ەشكىنىڭ قابىرعاسىنان اتام قازاق قازى اينالدىرعان.

قازاقتىڭ بايتاق دالاسى - استىنداعى كەنىمەن عانا ەمەس، ۇستىندەگى بايلىعىمەن دە قاسيەتتى. سول بايلىقتىڭ ءبىر پاراسى بالىق دەر ەدىك. بالىقتىڭ ەتىن بابىنا كەلتىرىپ پىسىرسە كەرەمەت! سورپاسىنىڭ دا ءدامى بولەك. بالىق ەتىندەگى امين قىشقىلدارى ادام اعزاسىنا وتە پايدالى. باۋىر اۋرۋلارىنىڭ الدىن الادى. بالىق بەلوگىندا بوي وسىرۋگە ىقپال ەتەتىن قىشقىل دا بارشىلىق. بالىق تاعامدارى جۇرەكتىڭ قان اينالىسىن جاقسارتۋعا سەپتىگى بار ەكەنى دايەكتەلگەن.

ءسوز تۇيىنىنە كەلسەك، ەت تاعامدارى تۋرالى تاراتىپ ايتا بەرۋگە بولار ەدى. ءبىراق ءبىر ماقالادا ونىڭ ءبارىن قامتۋ مۇمكىن ەمەس. ەڭ باستىسى نيەت، وتانىمىزدا تازا تابيعي ەتتىڭ بار ەكەنىن ەسكە سالۋ. وسىنىڭ قادىرىنە جەتسەك، الداعى ۋاقىتتا قۇندىلىعىن جوعالتىپ الماي، قاستەرلەسەك قانا. جاساندى تاماقتىڭ زيانىنان الەم حالقى قاشىپ جاتقاندا، ءبىز بارىمىزدى باعالاساق ۇتىلمايمىز.

سۇلەيمەن مامەت، «ەگەمەن قازاقستان»