ماسكەۋدى ءدۇر سىلكىندىرگەن ون كۇن
مامىردىڭ شۋاقتى كۇنىندە قازاقتىڭ ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ تانىمال وكىلدەرىنەن قۇرالعان ۇلكەن كوش الماتىدان ارنايى پويىزبەن ماسكەۋدى بەتكە الىپ اتتانىپ كەتتى.
قازاقستان وزگە رەسپۋبليكالار ىشىندە ەكىنشى بولىپ تىنىمسىز دايىندىقتان كەيىن ماقتاناتىن رۋحاني بايلىعى - ونەرىمەن ءبولىسىپ، حالىقتىڭ مادەنيەتى، سالت- ءداستۇرى، فولكلورى بۇگىنگى جەتىستىكتەرىمەن بولىسپەك.
...20-30- جىلدارداعى ءبىرىنشى باسشىنىڭ جۇمىسىنداعى اۆانتيۋرالىق شەشىم حالىقتى اشارشىلىققا ۇرىندىرىپ، ۇلكەن جۇتقا ۇلاسقان بۇل كەزدە قازاقتار ءوز جەرىندە ازشىلىققا ۇشىراپ، ەل باستار كوسەمىنسىز، وداقتىڭ قۇرامىنداعى «كىشى ءىنى» قامىتىنا تولىق مويىنسۇندى. قارسى باس كوتەرگەندەردى قانسىراتىپ، كۇشىنە مىنگەن كەڭەستىك جازالاۋ ماشيناسى وسى كەزدە ءار ءتۇرلى باعىتتاعى «اعارتۋشىلىق» جۇمىستاردى دا قاتار جۇرگىزدى. ءوندىرىس پەن اۋىل شارۋاشىلىعى، ءبىلىم بەرۋ مەن مەديتسينا سالالارى قالىپتاسىپ، دامي باستادى.
بۇل كەزەڭدى قازاق دالاسىنداعى قازاق حالقىنىڭ ساناسىنا رۋحاني سىلكىنىس جاساعان ەرەكشە كەز دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ول جايلى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، تۇرسىنبەك كاكىش ۇلى: «گولوشەكين تۇسىندا الاپات اشتىققا ۇشىراپ، حالقىمىزدىڭ جارتىسىنا جۋىعىنان ولىدەي - ءبىر، تىرىدەي - ەكى ايىرىلىپ قالعان حالىقپىز. ارىپ- اشقان حالىقتىڭ ەڭسەسىن تىكتەۋ، رۋحىن كوتەرۋ گولوشەكيننەن كەيىنگى باسشىنىڭ موينىنا جۇكتەلدى... حالىق ماتەريالدىق جاعىنان ءتۇرلى قيىنشىلىقتارعا ۇشىراپ جاتسا دا، قازاقتىڭ ادەبيەتىن، مادەنيەتىن، ونەرىن وداق كولەمىندە ناسيحاتتاۋ - رۋحاني باي ەل ەكەنىمىزدى پاش ەتتى»، - دەيدى. اكادەميكتىڭ بۇل ايتىپ وتىرعانى، 1936 -جىلعى ماسكەۋدە وتكەن قازاقتىڭ ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ون كۇندىگى.
«ون كۇندىك» نەمەسە «دەكادا» دەپ اتاپ كەتكەن قازاقتىڭ قۇلاعىنا ەرەكشە جىلى تيەتىن ءسوزدىڭ استارىندا جاتقان قيساپسىز جاسالىناتىن ءىس- شارالاردىڭ شىعۋ تاريحىن شولاتىن بولساق، سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارىنىڭ ورتاسىنا ساپار شەگەمىز. ءار رەسپۋبليكانىڭ وداق باسشىلارى الدىندا وزدەرىنىڭ جەتىستىكتەرىمەن كورىنىپ قالۋدى ماقسات تۇتۋ يدەياسى ءپىسىپ- جەتىلە كەلە، وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىن كورسەتەتىن ون كۇندىكتەرگە ۇلاسادى. 1936-1960 -جىلدار ارالىعىندا ماسكەۋ قالاسىندا 35 ۇلتتىق ادەبيەت پەن ونەردىڭ ون كۇندىكتەرى وتەدى. ودان كەيىن بۇل ءىس- شارا رەسپۋبليكالار اراسىندا جالعاسىن تابادى.
العاشقى دەكادانى 1936 -جىلى ناۋرىزدا ۋكراينا ونەرپازدارى باستادى. ۇلكەن شىعارماشىلىق قۇرامدا، قالىپتاسقان دراما، وپەرا تەاترلارى، ۇلت اسپاپتار، سيمفونيالىق وركەسترلەرى، حور ۇجىمى مەن جەكەلەگەن ءانشى- اكتەرلەرى بار كوپ ساندى ونەر شەبەرلەرى ماسكەۋ تورىندە ون كۇندىكتى دۇرىلدەتە وتكىزىپ، كەزەكتە تۇرعاندارعا جوعارى دەڭگەيلى مەجەنى سىزىپ بەرىپ كەتەدى. ءدىنى مەن ءتىلى قويان- قولتىق قاتار كۇي كەشكەن ۋكراينداردى جىلى قابىلداعان ماسكەۋلىكتەر سايىن دالادا مال سوڭىنداعى قازاقتاردان قانداي دا ءبىر ەرەكشە تاڭعالدىرارلىقتاي ونەر كۇتپەگەنى انىق.
وسى تاريحي ءىس- شارانى دايىنداۋ، وتكىزۋگە بايلانىستى قۇجاتتار سويلەگەندە ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا سول كەزدەگى ەرەكشە سەزىم، قىزۋ دا قاتال ىرعاقتا جۇمىس ىستەگەن اعا بۋىن ەل اعالارىنان باستاپ، قاتارداعى ونەرپازداردىڭ جۇمىس كەستەسى، ۋاقىت تىنىسى، ادامداردىڭ لۇپىلدەگەن جۇرەك سوعىسىنا دەيىن سەزىلىپ تۇرادى. ورتالىق مۇراعات قورىندا ساقتالعان قۇجاتتاردان قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارما ءتوراعاسى عابباس توعجانوۆتىڭ رەسپۋبليكانىڭ اعارتۋ كوميسسارى تەمىربەك جۇرگەنوۆكە جانە وداق باسقارماسىنا جازعان حاتىنا كوز سالساق كوپ نارسەگە قانىعامىز.
ءسويتىپ، كونسەرتتىڭ كوڭىلدى ءارى ءار الۋان بولۋىنا كۇش سالىنادى. ۇلتتىق وركەستر عاجاپ كۇيلەر مەن اندەردى اۋەلەتۋگە ءتيىس بولادى. حالىقتىڭ يمپروۆيزاتور اقىنداردىڭ ونەرىن كورسەتۋگە كوڭىل بولىنەدى. ءتولتۋما ونەردىڭ دارالىعى، قىزىقتىلىعى، وزگەشەلىگى الدىڭعى پلانعا شىعادى. ونكۇندىك باعدارلاماسى جاسالىنىپ، قايتالانباس قازاق ونەرى مەن مادەنيەتى جايلى ۇلكەن اعارتۋشىلىق جۇمىستار جۇرگىزۋگە تۋرا كەلەدى. استانا حالقى مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە قازاقتىڭ ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ تامىرى تەرەڭنەن كەلە جاتقانىنا، ورىنداۋشىلىق كۇشتەرىنىڭ مول ەكەندىگىنە، حالىقتىڭ كەلەشەگىنەن ۇلكەن مادەني جەتىستىكتەر كۇتۋگە بولاتىنىنا كوزدەرىن جەتكىزەتىن قادامدار جاسالادى.
ون كۇندىككە دايىندىقتى ۇيىمداستىرۋ مەن وتكىزۋ ءۇشىن قۇرامىندا جۇبانوۆ، توعجانوۆ، قادىربايەۆ، بايبوسىنوۆ، وتەكين، نەناشيەۆ بار ارنايى كوميسسيا قۇرىلادى. بارىنە جەتىكشىلىك جاساعان اعارتۋ كوميسسارى تەمىربەك جۇرگەنوۆ نەگىزگى جاۋاپكەرشىلىكتى مويىماي كوتەرەدى. ونىڭ قايتپاس قاجىر- قايراتى مەن زور ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىنە قارسى تۇرار قامال جوقتاي، بار ماسەلە رەت- رەتىمەن تەاتر زالىندا، شەبەرحانادا، ساحنا كەڭىستىگىندە شەشىمىن تاۋىپ جاتتى.
وسى كەزەڭ جايلى قانابەك بايسەيىتوۆ: «دايىندىق باسى كەڭەسۋدەن باستالدى. كەڭەستەن كەڭەس كورە ءجۇرىپ ءدال وسى جولعىداي كەڭەستى ءوز باسىم وعان دەيىن دە، ودان كەيىن دە كورگەنىم جوق. ەكى جۇما كەڭەستىك. كەڭەسىمىز كادىمگى جينالىس. سويلەيمىز، تالاسامىز، دالەلدەيمىز. كۇن سايىن سول، دەمالىس كۇن دەگەنىمىز جوق. جانە كەي كۇندەرى تاڭعى توعىزدان تۇنگى ون ەكىگە دەيىن وتىرىپ قالامىز، تاماق ءىشۋدىڭ ءوزىن ۇمىتىپ كەتەمىز» /بايسەيىتوۆ ق. قۇشتار كوڭىل - الماتى؛ جازۋشى. 1977. 224-ب. , 110-ب./ - دەپ ەسكە الادى.
«كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە جيىن» بولعانىمەن بۇل جيىندا قارالاتىن شىعارماشىلىق ماسەلەلەر، ايتىس- تارتىستاردان تۋىندايتىن تۇجىرىمدار ورتاق ءىستىڭ كوركەمدىك ساپاسىن جاقسارتۋعا، قالايدا قازاق دەگەن حالىقتىڭ ونەرى مەن مادەنيەتىن استانا جۇرتشىلىعىنا اپارىپ ۇيالماي كورسەتەمىز دەگەن ورتاق ىسكە بارىن سالا كىرىسكەن ۇلت ونەرىنىڭ قارلىعاشتارىنىڭ جانكەشتى ەڭبەگى بولاتىن.
*قۇرمانبەك جانداربەكوۆ
* سولدان وڭعا قاراي: شارا جيەنقۇلوۆا، كۇلاش بايسەيىتوۆا، ەۆگەنيي برۋسيلوۆسكيي، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، قانابەك بايسەيىتوۆ، ماناربەك ەرجانوۆ
ءوزارا «كىشى قۇرىلتاي» دەپ اتاپ كەتكەن ارنايى قۇرىلعان كوميسسيا دەكاداعا بايلانىستى تەاتردا تۋىنداعان ماسەلەلەردى كۇندەلىكتى قاراپ، دايىندىق بارىسىن ءجىتى قاداعالاپ وتىرعان. الدىمەن ونەر ايدىنىندا ءجۇرىپ وتكەن 8 جىلدىق تاريحى، ونەرپازداردىڭ جيناقتاعان ساحنالىق تاجىريبەسى بار قازاق دراما تەاترى ورىس ءتىلدى ورتاعا ۇعىنىقتى بولاتىن، ال قۇرىلعانىنا ەكى- اق جىل بولعانىمەن جولى، جەلىسى بولەك قازاق مۋزىكالىق تەاترى دەكادانىڭ نەگىزگى جۇگىن كوتەرىپ باراتىنى انىقتالادى. بەلدى دراما تەاترىنىڭ اكتەرلەرى مۋزىكالىق سپەكتاكلگە قاتىستىرىلادى. مۋزىكالىق تەاتردىڭ توڭىرەگىنە وزگە دە دەكاداعا باراتىن ونەرپازدار، ادەبيەت پەن ونەر قايراتكەرلەرى ۇيىسىپ، جاپپاي دايىندىق بارىسى «جالپى ۇلتتىق ەكپىندى ونەر مايدانىنا» اينالادى.
جاس تەاتر رەپەرتۋارىندا ۇلكەن تابىسپەن ءجۇرىپ كەلگەن «ايمان- شولپان»، «شۇعا»، «قىز جىبەك»، «جالبىر» سپەكتاكلدەرىنىڭ ىشىنەن دەكاداعا سوڭعى ەكەۋىن تاڭدايدى. بۇل سپەكتاكلدەردىڭ ءبارى دە سوڭعى بىرەر جىل توڭىرەگىندە تۇساۋى كەسىلىپ، حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىققان، وسى كەزدىڭ ۇزدىك قويىلىمدارى بولاتىن. «البەتتە، كوپتەگەن قوبالجۋلار مەن رەنىشتەر دە بولىپ جاتتى. اۋەزوۆ جانە باسقا جولداستار موسكۆادا «ايمان- شولپاندى» كورسەتۋ قاجەت دەپ قاتتى كۇش سالدى. جۇرگەنوۆ بۇل ۇسىنىستى قابىلدامادى. قويىلىمنىڭ انايى ستيلى، وزبەك بيلەرىنىڭ بەل الۋى، ۆوديەۆيلدىك جەڭىل سيۋجەتى، كوتىباردى كلوۋندىق تاسىلدەرمەن مازاق ەتۋ جانە قويىلىمنىڭ باسقا دا كىناراتتارى البەتتە، ونى موسكۆاداعى جاۋاپتى، ساليقالى ونەر سارابىنا اپارۋدى جارامسىز ەتتى» /برۋسيلوۆسكيي ە. ءدۇيىم دۇلدۇلدەر. 132-ب./ - دەيدى.
ماسكەۋ جۇرتشىلىعىنا كورسەتەتىن قويىلىمدى تاڭداۋ ماسەلەسىندە يدەيالىق، مازمۇندىق، تاقىرىپتىق ماسەلەلەر الدىڭعى شەپكە شىعىپ، قابىلدانعان شەشىمنىڭ ورىندى بولعاندىعىن كورەمىز. قازاقتىڭ ءتول فولكلورلىق ماتەريالى نەگىزىندە ليبرەتتوسىن ع. مۇسىرەپوۆ جازعان، كومپوزيتور ە. برۋسيلوۆسكي 70-تەن اسا ۇلتتىق ءان- كۇيىن مۋزىكالىق پارتيتۋراسىنا نەگىز ەتكەن «قىز جىبەك» مۋزىكالىق سپەكتاكلى حالىقتىڭ تۇلا بويىنان ءوسىپ شىققان ءتول تۋىندىسى دەسە دە بولادى. ەكىنشى سپەكتاكلگە كەلگەندە ارينە توڭكەرىس، حالىقتىڭ ۇلت- ازاتتىق كۇرەسىن باياندايتىن، زاماناۋي تاقىرىپتى كوتەرگەن ب. مايليننىڭ ليبرەتتوسىنا جازىلعان ە. برۋسيلوۆسكيدىڭ «جالبىر» مۋزىكالىق دراماسى الىنادى. بۇل سول كەزەڭنىڭ ساياسي باعىتىن باعامداپ، زاماناۋي تاقىرىپقا جازىلعان تۋىندىنى تاڭداعان دۇرىس شەشىم بولاتىن.
ماسكەۋدىڭ ۇلكەن تەاترى ساحناسىندا وتەتىن گالا كونسەرت احمەت جۇبانوۆ ۇيىمداستىرعان ۇلت- اسپاپتار وركەسترى، كوپشىلىك قاتىساتىن حور ۇجىمى، ءداستۇرلى ءان- كۇي ورىنداۋشىلارىنان تۇراتىن فيلارمونيانىڭ شىعارماشىلىق ۇجىمدارى قاتىسۋىمەن وتەتىن بولدى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا دا دەكادا كۇندەرىندە بولاتىن ادەبي كەشتەر مەن كەزدەسۋلەردى وتكىزۋ ماسەلەسى بويىنشا قىزۋ دايىندىق جۇمىستارى باستالىپ كەتەدى. جازۋشىلاردان ون كۇندىككە بەلگىلى قالامگەرلەر ساكەن سەيفۋللين، مۇحتار اۋەزوۆ، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، ت. ب. باراتىن بولىپ شەشىلەدى. ولاردىڭ قاتىسۋىمەن ماسكەۋدەگى كەڭەس جازۋشىلار ۇيىندە، ورتالىق راديودا، ونەرپازدار، جۇمىسشىلار كلۋبتارىندا بولاتىن كەزدەسۋلەر مەن كەشتەر باعدارلامالارى جاسالدى.
ءۇش اي تىنىمسىز دايىندىقتان كەيىن ءساۋىر ايىنىڭ اياعىندا ۇكىمەتتىڭ ارنايى كوميسسياسىنا دەكادانىڭ كونسەرتتىك باعدارلاماسى تاپسىرىلىپ، ءارتۇرلى كوزقاراستاعى پىكىرتالاستاردان كەيىن باعدارلاما ماقۇلدانىپ، ارتىستەر ۇزاق ساپار الدىندا تىنىعۋعا بوساتىلادى. قانابەكتىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «...ەڭبەگىمىزدىڭ ناتيجەسىن ەستىگەن سوڭ بارىپ ابدەن قالجىراپ شارشاعانىمىزدى سەزدىك، بولدىردىق دەۋگە بولادى. جۇرگەنوۆ بارىمىزگە دەمالىس بەردى، ءبىرسىپىرامىزدى ون كۇن دەمالىپ قايتۋعا دەمالىس ۇيىنە جىبەردى»، - دەيدى.
قازاقستاندىق ونەرپازدار دەلەگاتسياسى ارنايى پويىزبەن 5 - مامىردا شىعىپ، ماسكەۋگە 10 - مامىردا كەلەدى. كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيمەن، جيناقى جەتكەن دەلەگاتسيانى قارسى الۋشى رەسمي توپ قاتارىندا پەرروندا استانالىق بەلگىلى ونەر قايراتكەرلەرى مەن ستۋدەنتتەردىڭ شوق گۇلدەرمەن تۇرۋى ەرەكشە تەبىرەنىسكە تولى ساتتەر بولادى. جول بويى توقتاعان ستانسالاردا قالىڭ ءنوپىر حالىقتىڭ ۇلكەن ىقىلاسپەن كۇتىپ الۋى، ميتينگىلەر، ساتتىلىك تىلەگەن اقجولتاي پەيىلدەر، باسشىلاردىڭ، ارتىستەردىڭ بەرگەن ۋادەلەرى مەن سەندىرۋلەرىنە جالعاسىپ جاتتى. مۇنداي ىستىق ىقىلاسپەن قابىلداۋ ارتىستەرىمىزدىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ، سەنىمىن مولايتىپ، ەل ارقالاتىپ جىبەرگەن اماناتتى ابىرويمەن ورىنداۋعا جىگەرلەندىرەدى.
قازاقستاندىقتاردىڭ استاناعا كەلە جاتقانى تۋرالى «پراۆدا» جانە «يزۆەستيا» ، ت. ب. گازەتتەر تۇراقتى جازىپ تۇرادى. استانا جۇرتشىلىعىن قازاق ونەرپازدارى، اقىن- جازۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرۋ ماقساتىندا الدىن الا دايىندالعان ت. جۇرگەنوۆتىڭ، ج. جابايەۆتىڭ، س. سەيفۋلليننىڭ، ت. ب. وزگە دە قالامگەرلەردىڭ ماقالالارى، اڭگىمەلەرى مەن ولەڭدەرى اۋدارىلىپ جاريالانا باستايدى. ارينە، جاس تەاتردىڭ مۋزىكالىق سپەكتاكلدەرىنە كورەرمەندەر نازارىن اۋدارۋعا الدىن الا جاسالعان تانىستىرۋلار العاشقى كۇننەن باستاپ «قىز جىبەك»، «جالبىر» تۋىندىلارىنا دەگەن قىزىعۋشىلىقتى ارتتىردى. ولار ويناعان 17-23 - مامىر ارالىعىنداعى ءار كەشتەن كەيىن كەلەسى كۇنى گازەت بەتىندە جاريالانعان رەتسەنزيا، پىكىر، ماقالالاردا قازاق تەاترىنىڭ بەتالىسى، كوركەمدىك ساپاسى جايلى ماسەلەلەر تۇراقتى بەرىلىپ تۇردى. تانىمال كومپوزيتورلار قازاق ءداستۇرلى مۋزىكاسىمەن جۇمىس ىستەگەن ە. برۋسيلوۆسكيدىڭ قازاق مۋزىكالىق تەاترىنىڭ رەپەرتۋارىن جاساقتاۋداعى ءىس- تاجىريبەسىن وزگە وداقتاس رەسپۋبليكادا ەڭبەك ەتىپ جاتقان كومپوزيتورلارعا ۇلگى ەتەدى.
ونەردىڭ تەاتر ماماندارى ۇلت تەاترىنىڭ ءانشى- اكتەرلەر قۇرامىنىڭ ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىنە تامسانىپ، ولاردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىنىڭ بۇگىنگى ەۋروپا تەاتر اكتەرلەرى جانە رەجيسسەرلەرى ءۇشىن پايدالى جول بولاتىندىعىن باسا كورسەتەدى. كەڭەس وداعىنىڭ مادەنيەت ىستەرى جونىندەگى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى پ. كەرجەنسيەۆتىڭ 1936 -جىلدىڭ 24 - مامىرىنداعى «پراۆدا» گازەتىندە جاريالانعان «كازاحسكوە يسكۋسستۆو» اتتى ماقالاسىندا جاس تەاتردىڭ كورسەتكەن سپەكتاكلدەرىنە جوعارى باعا بەرەدى. دەكادادا كورسەتىلگەن سپەكتاكلدەر، ولاردىڭ كوركەمدىك ساپاسى، تاقىرىبى، جالپى قازاق كاسىبي ونەر جاساۋ جولى ماماندار تاراپىنان داۋ تۋعىزباي جىلى قابىلدانادى. جاس تەاتردىڭ ۇستانعان باعىتىنىڭ دۇرىستىعى، رەپەرتۋار جاساۋداعى حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرى نەگىزىندەگى ىزدەنىستەرى جالپى كەڭەس رەسپۋبليكالارىنىڭ تەاترلارىنا ۇلگى بولار ناتيجە كورسەتكەندىگى ءسوز بولدى.
23 - مامىرداعى ۇلكەن تەاتر ساحناسىنداعى قورىتىندى كونسەرت احمەت جۇبانوۆ جەتەكشىلىگىندەگى كازتسيك (كەيىنگى قۇرمانعازى اتىنداعى) وركەسترىنىڭ ورىنداۋىنداعى كۇيلەرمەن باستالادى. ۇلت- اسپاپتاردان قۇرالعان ۇجىمدىق وركەستردىڭ ورىنداۋىنداعى مادەنيەت قازاقتىڭ اسپاپتىق ونەرىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە دامىعاندىعىن كورسەتتى. وركەستردىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن انشىلەر كۇلاش بايسەيىتوۆا، جامال وماروۆا، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، ءبىسمىللا بالابەكوۆ، ءبيشى شارا جيەنقۇلوۆا، ەلۋباي ءومىرزاقوۆ، ت. ب. ليريكالىق، تۇرمىستىق، باتىرلىق، ساتيرالىق باعىتتاعى حالىق اندەرى مەن بيلەردى ورىندايدى.
ءبىرىنشى ءبولىمدى ەلىمىزدە جاڭادان بوي كوتەرگەن بي ۋچيليشەسىنىڭ بالەتمەيستەرى ا. الەكساندروۆ جەتەكشىلىگىندەگى ونەرپازدار قورىتىندىلايدى. ولاردىڭ ورىنداۋىنداعى كلاسسيكالىق بالەتتەن ءۇزىندى بارشا كورەرمەندى تاڭعالدىرىپ، ەرەكشە ەستە ساقتالعان. ول جايلى ق. بايسەيىتوۆ: «ماسكەۋلىكتەرگە ايرىقشا اسەر ەتكەن ءبىر نومەر حورەوگرافيا مەكتەبى وقۋشىلارىنىڭ ءبيى بولدى، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، ول ءبىر سەنساتسيا بولىپ ەدى. كىل وڭكەي سەگىز- توعىز جاستاعى قازاقتىڭ ۇل- قىزدارى، بارلىعى 24 بالا پ. ي. چايكوۆسكييدىڭ «ۇيقىداعى ارۋىنان» ۆالس بيلەدى. زالداعى جۇرتتىڭ سونداعى سەزىم اسەرىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. بىزدەن وندايدى كۇتپەگەن عوي ولار، مادەنيەتى مەشەۋ دامىعان حالىقتان ءدال وسىنداي جاسوسپىرىمدەردىڭ ونەرىن كورسەتە قويار دەپ ويلاماعان دا بولۋلارى كەرەك، ءبىزدىڭ بۇلدىرشىندەردىڭ بيگە شىققانى، بي بولعاندا چايكوۆسكيگە بيلەگەنى شىنىندا دا ولار ءۇشىن كۇتپەگەن كەرەمەت بولدى» /بايسەيىتوۆ ق. قۇشتار كوڭىل. 124-ب/ - دەيدى. «پراۆدا» گازەتىنىڭ 24 - مامىرداعى سانىندا وسى كونسەرتتىك باعدارلامانىڭ بالالار بيلەگەن كونسەرتتىك ءنومىرى ەكىنشى ءبولىمنىڭ باسىندا قايتالاپ ورىندالعانى جايلى جازادى.
كونسەرتتىڭ ەكىنشى ءبولىمى تۇتاستاي قازاق تۇرمىسى مەن سالت- ءداستۇرىن اشىپ كورسەتەتىن، ويىن- ساۋىعى مەن ءان- كۇيىنىڭ جارقىن كورىنىستەرىنە نەگىزدەلگەن نومىرلەردەن قۇرالادى. ساحنادا حالىقتىڭ كەلىن ءتۇسىرۋ، قىز ۇزاتۋ، جار- جار، اقىندار ايتىسى سەكىلدى سالت- داستۇرلەرىمەن بىرگە ورتەكە، سەركەقۇلاق، اقسۇيەك ويىندارىن تالانتتى ورىنداۋشىلار بار قىرىنان جارقىراتىپ كورسەتتى. ايتىس پەن سۋىرىپسالمالىق ونەردىڭ حاس شەبەرلەرى جامبىل، نۇرپەيىس، ورىنباي، كەنەن، نۇرلىبەك، نارتاي، دوسكەي سەكىلدى سوزدەن ءتۇيىن تۇيگەن اقىندار لەگى ساحناعا شىعىپ ماسكەۋلىك تىڭدارماندى وزدەرىنىڭ شەبەرلىكتەرىمەن، ءداستۇرلى ايتىس ونەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن ءتانتى ەتەدى. كونسەرتتىڭ فينالدىق ساحناسىندا ون كۇندىككە قاتىسۋشىلاردىڭ حورى، بارلىق قازاقستاندىق دەلەگاتسيا مۇشەلەرى ورتاعا قارت جامبىلدى قاۋمالاپ الىپ ساحناعا شىعادى. جالپى، قازاق حالقىنىڭ ءومىرى مەن تۇرمىسىن سان قىرىنان كورسەتكەن بۇل كونسەرتتىك باعدارلاما جوعارى دەڭگەيدە ءوتىپ، ورىنداۋشى ارتىستەرىمىز ماسكەۋ كورەرمەندەرىنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنەدى.
تەاتر فويەسىندە قازاقتىڭ وتكەن تاريحىمەن بىرگە، بۇگىنگى تىنىس- تىرشىلىگىنەن، رۋحاني ەستەتيكالىق تالعامىنان حابار بەرەتىن ارنايى جاسالعان كورمە جۇمىس ىستەيدى. كورمەدە قازاق ءومىرى مەن تۇرمىس- تىرشىلىگىندە قولدانىستا بولعان بۇيىمدار كەڭىنەن تانىستىرىلىپ، كيىز ءۇيدىڭ جاساۋلارى، كيىز، الاشا، كىلەم، ىدىس- اياق پەن قولونەر بۇيىمدارى، قىزدار مەن كەلىنشەكتەردىڭ كيىم ۇلگىلەرىن قازاقستاننىڭ ەكپىندى قۇرىلىس الاڭدارى، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جەتىستىكتەرى، قازبا بايلىقتارى، كورىكتى تابيعات كورىنىستەرى، بەينەلەۋ ونەرىندەگى كوشپەندى قازاق تۇرمىسىن سۋرەتتەگەن ن. حلۋدوۆتىڭ كەسكىندەمەلەرىنەن تۇراتىن ەكسپوناتتار قويىلدى. ءبىلىم، اعارتۋ سالاسىنداعى جەتىستىكتەر جاڭادان شىققان باسپا ونىمدەرى، كىتاپتار ارقىلى كورىنىس تابادى.
الىپ شاھار - ماسكەۋدەگى كۇندەر كۇتپەگەن قىزىقتارعا، توسىن كۇلكىلى جايتتارعا تولى بولاتىن. بۇل تۋرالى قۇرمانبەك، قانابەك، شارا، برۋسيلوۆسكيي سەكىلدى ت. ب. كۋاگەرلەردىڭ جازبالارىندا جاقسى ايتىلادى. ءبىراق، ءبىرازى قازاقى ادەپ ساقتاپ كوپ جايتتى تولىق بەرمەيدى. ساپاردىڭ جەكەلەنگەن دەتالدارىنا ۇقىپتىلىق كورسەتكەن ە. برۋسيلوۆسكيدىڭ جازبالارى ءبىز ءۇشىن اسا قۇندى. اقىن پ. كۋزنەتسوۆتىڭ اۋدارماسىمەن «اسانقايعى جايىندا جىر»، «جەرۇيىق تۋرالى اڭىز- ەرتەگى» سەكىلدى كەرەمەت جىر- داستان، پوەمالارىمەن كەڭىنەن تانىلا باستاعان جىراۋ، سۋىرىپسالما اقىن مايىمبەت كەرەك كەزدە ۇشتى- كۇيلى جوق، تاپتىرمايدى. وسى ماسەلە بويىنشا ۇيىمداستىرۋ كوميسسياسى ارنايى ءماجىلىس قۇرىپ، اقىلداسا كەلە مايىمبەتتىڭ ورنىنا باسقا بىرەۋدى تاڭداۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلەدى. سول جولى تاڭداپ الىنعان 90-دى القىمداعان جامبىل جابايەۆ اتامىزدىڭ ەسىمى بۇكىل وداققا تالانتىمەن تانىلىپ، جۇلدىزى جارقىراي جانعان ءساتى دە وسى دەكادامەن بايلانىستى.
ەكىنشى ءبىر قىزىقتى ءسات، بارلىق 300 اداممەن ارنايى پويىز ارتىنىپ- تارتىنىپ، ماسكەۋدىڭ قازان ۆوكزالىنا كەلۋىن ە. برۋسيلوۆسكي: «قازان ۆوكزالىنا تاڭەرتەڭگى ساعات جەتى مەزگىلىندە كەلدىك. ءبىز سالتاناتتى دا قۋانىشتى كەزدەسۋگە الدىن الا ازىرلەندىك، ايەلدەر جاعى جاسانا كيىنىپ، ەرىندەرىنە دالاپ جاعىپ، كوزدەرىنىڭ اينالاسىن، كىرپىكتەرىن بوياعىشتاپ، ەركەكتەر جاعى گالستۋكتەرىن بايلاپ، ساقال مۇرتتارىن قىرىنىپ، ال باستىقتار سويلەيتىن سوزدەرىن قايتا ءبىر وقىپ جاتتىعىپ دەگەندەي، ءبارى پىسىقتاپ جاتتى.
پويىز پەررونعا ەكپىندەگەن كۇيى كەلىپ توقتاي قالدى. بۇكىل ۇجىم جاپىرىلا پەررونعا شىعىپ، تىم- تىرىس تۇرىپ قالدى. قاراساق ءبىزدى كۇتىپ تۇرعان ەشكىم جوق... وسى اراعا كەلگەندە ءبىزدىڭ باسشىلارىمىز ۇزاق ۇزىلىستەن كەيىن بارىپ ءبىزدىڭ كەزدەسۋىمىز تاڭەرتەڭگى ساعات ونعا بەلگىلەنگەنىن ەسىنە الادى، ال ءبىز جەتى بولماي كەلىپپىز... وسىنداي سايكەسسىزدىككە كوزى جەتكەننەن كەيىن ستانسا باستىعى ءبىزدىڭ پويىزىمىزدى قايتادان كەرى، توۆار ايلاعىنا قاراي جونەلتىپ جىبەردى. ...ساعات 10-عا تاقاعاندا قايتادان ۆاگوندارداعى ورىن- ورنىمىزعا جايعاستىق. بىزگە باسقا پاراۆوز بەردى، سودان سوڭ بارىپ سالتاناتپەن ماسكەۋگە كەلدىك. بۇل جولى پەرروندا ىزگى نيەتتى، قوناقجاي، جىلى شىرايلى ادامدار ءنوپىرى قالىڭ ەكەن. شۋلى دا دۋلى كەزدەسۋ بولدى» / برۋسيلوۆسكيي ە. ءدۇيىم دۇلدۇلدەر. 141-ب./ - دەيدى. ماسكەۋلىكتەردىڭ قازاقستان دەلەگاتسياسىن ۆوكزالدان كۇتىپ الۋ ساتىندەگى تۇسىرىلگەن تاماشا كادرلاردىڭ استارىندا وسىنداي تاريحي سىر بار.
ءۇشىنشى ءبىر جايت، اڭىزعا اينالىپ كەتكەن جاۋاپتى سپەكتاكل كەزىندەگى ق. جانداربەكوۆتىڭ سومداعان بەكەجانىنا بايلانىستى. «قىز جىبەكتىڭ» سوڭعى اكتىدەگى ارياسىندا سوڭعى نوتاسىن اندەتە سوزاتىن تۇستا، ەشكىم كۇتپەگەن جەردەن بار داۋىسىمەن ەسى اۋىسقان ادامداي ساقىلداپ تۇرىپ گومەردىڭ كۇلكىسىمەن كۇلۋى، ءبىر رەت كۇلىپ قويماي، ەكىنشى شۋماعىندا كۇلكىسىن قايتالاپ ۇدەتە ءتۇسۋى ەشكىم كۇتپەگەن، ءتۇزۋ ءوتىپ جاتقان سپەكتاكلدى ادەيى بۇزۋعا، رەسپۋبليكا ونەرىن ماسقارالاۋعا بەكىنگەن «سابوتاج جاساۋشى، كونترانىڭ» توبەدەن جاي تۇسىرگەنىندەي ءساتى بولاتىن. سان ساققا جۇگىرتىلىپ ءتۇرلى نۇسقادا ەل ىشىنە تاراپ كەتكەن وسى ءبىر جايتتى قۇرمانبەك: «بەكەجاننىڭ «سارىمويىن» انىنە قۇرىلعان ارياسى ايتىلاتىن تۇس. ءجىتى قيمىلداپ، اتىلىپ شىعىپ، اريانى باستاپ كەتتىم... ءبىراق بايقايمىن، الگى «احاۋى» تۇسكىردى كوتەرە الاتىن ءتۇرىم جوق. ماسقارا بولۋعا تاعى نامىس جىبەرمەيدى. مۋزىكانىڭ ىرعاعىمەن «احاۋدىڭ» ورنىنا «احا- حا» دەپ كۇلىپ جىبەردىم. كەلەسى «احاۋدىڭ» ورنىنا ەندى تاعى كۇلۋ كەرەك. ويتكەنى، اۋەلگىمەن بىردەي شىقپاسا بولمايدى. ابىروي بولعاندا مۋزىكا توقتامادى، زالداعىلار ەشتەڭە سەزگەن جوق. ءبىراق مەن ابىرجۋلىمىن، قۇرىدىم، ءبىتتىم دەپ ويلادىم.
... اشۋلانعاندا بەتىنە كىسى تۋرا قاراپ بولمايتىن تەمەكەڭ كەلە: «سپەكتاكلدى قۇرتىپ تىندىڭ، ەلگە قايت»، - دەيدى. ءتۇنى بويى قوبالجىپ ەلگە جينالىپ قوشتاسۋعا كەلگەن قۇرمانبەكتى ت. جۇرگەنوۆ كوڭىلدى قارسى الىپ تاڭەرتەڭگىلىك جاڭا گازەتتىڭ سانىن ۇسىنادى. تانىسا كەلگەندە، قويىلىم ۇستىندەگى كۇلكى سپەكتاكلدەگى ەرەكشە شتريحتار رەتىندە قابىلدانىپتى.
«دەكادانىڭ قازاق ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا تيگىزگەن ىقپالى قانداي بولدى؟ دەكادا قازاققا نە بەردى؟» - دەگەن سۇراقتارعا كەلگەندە، بىرنەشە ماسەلەنى ءبولىپ ايتا كەتۋىمىز كەرەك. الدىمەن، قازاق حالقى ءوزى تۋرالى بارلىق كەڭەس وداعىنا بىرىككەن كوپ ساندى حالىقتارعا ءتول ونەرى مەن ادەبيەتى، مادەنيەتى ارقىلى تانىلدى. ت. كاكىش ۇلىنىڭ «قازاق ادەبيەتىندەگى» سوزىمەن ايتساق: «1936 -جىلعى ون كۇندىك قازاق مادەنيەتىن، قازاق ەلىن، قازاق حالقىن الەمگە تانىتۋدىڭ العاشقى باستاماسى ەدى... سوندىقتان دا ونىڭ تاريحتاعى ءرولى وتە زور».
ەكىنشىدەن، ون كۇندىكتىڭ جوعارى دەڭگەيدە ءوتۋى ورتالىقتىڭ قازاق مادەنيەتىن دامىتۋعا ارنايى ۇلكەن قارجى بولۋىنە سەبەپ بولدى. ارتىستەردىڭ تۇرمىس جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن الماتىدا «ارتىستەر ءۇيىن» سالۋعا (1 ميلليون سوم)، وپەرا تەاترىن سالۋعا بۇرىن بولىنگەن اقشاعا قوسىمشا (2 ميلليون سوم)، حورەوگرافيا مەكتەبىنە (1,5 ميلليون سوم) قاراجات بەرىلەدى. دەكادادان كەيىن رەسپۋبليكادا «لەن فيلم» كينوستۋدياسىمەن بىرگە «امانگەلدى» فيلمىن ءتۇسىرۋ جۇمىسى قىزۋ باستالدى. تالانتتى جاس ءانشى، اكتەرلەرىمىزدى ماسكەۋ، لەنينگراد تەاتر ينستيتۋتتارى مەن كونسەرۆاتوريالارىنا جىبەرىپ وقىتۋعا، وزگە دە ونەر مەن ادەبيەت سالاسىن دامىتۋعا سونى سەرپىلىستەر تۋدى.
ۇشىنشىدەن، دەكادا ناتيجەسىندە رەسپۋبليكالىق مۋزىكالى تەاتردىڭ دامۋى جاڭا قارقىن الىپ، كۇردەلى وزگەرىسكە ءتۇستى.
ۇلى تويدىڭ دۇرمەگىندە شاڭعا كومىلگەندەي ەلەۋسىز قالعان رەجيسسەر، دراماتۋرگ جۇمات شانين ماسكەۋدەن قايتار جولدا ورال قالاسىنا كەلگەندە، كوپتەن اجىراپ ءتۇسىپ قالادى. ارادا از عانا ۋاقىت وتكەن سوڭ تۇتقىندالىپ، اجالدىڭ قۇرساۋىنا ىلىگەدى. بۇل، قازاقتىڭ باسىنا تۋعان ناۋبەت - 1937 - جىلدىڭ يەك ارتىپ كەلىپ قالعان كەزى بولاتىن. ول ماسكەۋ ساپارىنا قاتىسقان قازاق ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ بەتكە ۇستاعان جاقسىلارى مەن جايساڭدارى، جۇلدىزدى توبىنىڭ توبەسىنە اۋىر بۇلت تونگەن شاق بولاتىن.
ماسكەۋدەگى قازاق ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ ون كۇندىگى ەلىمىز بەن حالقىمىزدىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، رۋحىن جانىعان، قازاق اتتى حالىقتىڭ بولاشاق مادەنيەتىنە، تاريحىنا وشپەستەي ءىز قالدىردى. ونى كەلەر ۇرپاق جادىندا مىقتاپ ۇستاپ، كوشپەلىلەر وركەنيەتىنىڭ كەنجە بالاسى - قازاق حالقىنىڭ ءىرى جەڭىسى رەتىندە قابىلداندى. ول - قازاقتىڭ كاسىبي ونەرىنىڭ قالىپتاسىپ، بۇكىل وداققا تالانتتى ۇل- قىزدارىن تانىستىرعان، اعا بۋىن ونەرپازداردىڭ جۇلدىزدى ءساتى. ول قازاق ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ ىرگەتاسى كەشە قالانباعاندىعىن، باستاۋ كوزى ارىدەن، ۇلى دالانىڭ عاسىرلار قويناۋىنان كەلە جاتقاندىعىن، ال دەكاداعا قاتىسۋشىلار سول مادەنيەت مۇحيتىنان جاڭا زامان تالاپ ەتكەن ونەردى قاجەتىنشە الىپ كەرەگىنە جاراتا العاندىعىن دالەلدەدى.
امانكەلدى مۇقان، م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى
تەاتر جانە كينو ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ونەرتانۋ كانديداتى
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى. 2016- جىل