قىز تاربيەسى - ۇلت بولمىسىنىڭ تىرەگى
كەيىنگى ابايدىڭ توعجانعا دەگەن ۇلى سەزىمىن اۋەزوۆ شىعارماسىنان بىلەمىز. تولەگەندەر مەن ابايداي اپتال ازاماتتاردى دۇنيەگە اكەلىپ، ءبىر زاماندى ەكىنشى زامانعا جالعاپ بۇگىنگى وركەنيەتتى داۋىرگە جەتكىزدى.
التىن قۇرساقتى انالارىمىز - قازاق حالقىن كوبەيتۋگە ۇلكەن كومەگىن تيگىزىپ جاتسا، سول اسىل جانداردىڭ قازاقي تاربيەسىنەن شىققان يبالى قىزدارىمىز جانىمىزعا شۋاق بەرىپ، سۇلۋلىعىنا ءتانتى ەتىپ، ءومىر سۇرۋگە قۋات بەرەرى داۋسىز.
قازاق تاريحىنا قاسىرەت بولعان كەڭەس ۇكىمەتى كەزەڭىندەگى ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ ايەل پسيحولوگياسىنا دا اسەرى از بولعان جوق. قازاقي مەنتاليتەتتىڭ، ۇلتتىق تاربيەنىڭ سونىمەن قاتار ءتىلىمىزدىڭ ەكىنشى ورىنعا ىعىستىرىلىپ، سانامىزدا ورىس پسيحيكاسى قالىپتاسىپ كەتكەنى جالعان دۇنيە ەمەس.
ۇلتجاندى ازاماتتارىمىز قايسارلىقپەن جەلتوقساننىڭ ىزعارىنا توتەپ بەرىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى الىپ، ەتەك- جەڭىمىزدى جيناي باستاعاندا، جاھاندانۋدىڭ جالىنى ۇرىپ، باتىستىڭ بىلاپىت تاربيەسى قوعامىمىزعا سۇر جىلانداي ەنتەلەپ كەلگەندە، دومالاق انانىڭ تاربيەسىن بىلەتىن، قازاق ادەبيەتىنىڭ شىعارمالارىنداعى تۇنىپ تۇرعان قىز تاربيەسىن كوزبەن كورىپ، قۇلاعىمىز ەستي تۇرا، سۇلۋ دا قىلىقتى، اقىلدى دا بيازى قىزدارىمىزدى باتىستىڭ باتپان قۇيرىعىنا بەرۋگە حاقىمىز دا جوق.
ءبىز بۇل ماسقارانىڭ تولىق مازاعىنا ءىلىنىپ كەتپەۋىمىز ءۇشىن، تاربيەنىڭ ءتۇپ- تامىرىنان ايرىلماي قارمانۋىمىز كەرەك. ال، تاربيەنىڭ ءتۇپ- نۇسقاسىن - اۋىل دەپ بىلەمىز. مادەنيەتتىڭ، ونەردىڭ كۇرە تامىرى اۋىل دەسەك، ولاردى ءبىر ورتاعا ۇيىستىرىپ، مامان ەتىپ دايىندايتىن ورتا - قالا. اۋىلدىڭ ءتالىمدى تاربيەسىن الىپ شىققان ارۋلارىمىز قالانىڭ قاراڭعى كوشەلەرىندە قاڭعىرىپ، سايتاندى كوشەلەرىندە سايرانداپ جۇرگەندەرىنە كىم كىنالى؟ وسىنى كورىپ، تاربيە بەرگەن اۋىلىڭ وسى ما دەيتىن شىعارسىز؟!
جوق، بۇل دا باتىستىڭ اشىق شابۋىلىنا مويىنۇسىنا باستاعانىمىزدىڭ بەلگىسى. باتىستىڭ قارىمى قاتتى بولعانىمەن، قازاق دانالىعى قانداي قيىن كەزەڭدە دە ادالدىقتى تاڭداپ، وڭ جولدى تاۋىپ كەلگەن. وسى زاماندا دا بۇل جارانىڭ داۋاسىن باسقا جەردەن ىزدەمەي، ءوزىمىزدىڭ مەنتاليتەت پەن قازاقي تاربەنىڭ بال- بۇلاعىنان تابۋىمىزعا بولادى. ياعني، قازاق قىزىنىڭ تاربيەسىزدىگى - قازاق قوعامىنىڭ كەرتارتپا جاعى، ال بۇل كەرىسىنشە بولسا، ءبىز وزىمىزشە جاڭا جاھاندانۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرار ەدىك.
انامىزدى ايالاپ، قىزىمىزدى ماپەلەپ وسىرگەن دانا حالىقتىڭ ۇرپاعى بولعاندىقتان، ادامدىقتان اتتاپ، وعاش ارەكەتتەر جاساۋ - جۇرەگى قازاق دەپ سوعاتىن قاي جاننىڭ بولماسىن قولىنان كەلەتىن ءىس ەمەس. اناسىنىڭ اق ءسۇتىن باعالايتىن، اناسىنىڭ ءتاتتى ارمانىن ورىنداۋدى ارماندايتىن ءار ءبىر ەر ازامات قىز اتاۋلىنىڭ كوز جاسىنا قالعىسى كەلمەيدى. قارىنداسى مەن اپكە تاعدىرىن سونىڭ كورىنىسىمەن سالىستىرادى. مىنە، سول ادام عانا اناسىنىڭ اق ءسۇتى مەن ارمانىن از دا بولسا اتقارعانى بولىپ ەسەپتەلەدى.
«قىز جانىنىڭ نازىكتىگى قىلمەن تەڭ.
ول ۇزىلسە، جانىمىزدا جۇرگەن جىنمەن تەڭ»
قىزدىڭ نازىكتىگى ەش ۋاقىتتا جوعالماق ەمەس. كۇزدە جاپىراقتىڭ سارعايىپ، ونىڭ جەرگە تۇسكەنىنىڭ ءوزى ويلاندىراتىن - تەرەڭ ويلى، اقىلدى دا پاراساتتى، يبالى دا سىمباتتى قىزدارىمىز قاي ورتادا بولماسىن كورىنىس تابارى ءسوزسىز. ەگەر «يبالى جەردە يمان بار» دەسەك، يبانىڭ ءوزى دە قىز- كەلىنشەكتەردىڭ بويىنان تابىلاتىن قاسيەت.
قىز تەڭەۋى ءارقاشان - گۇل ەمەس پە؟ ونىڭ نازىكتىگىنىڭ ۇزىلگەنى بىلاي تۇرسىن، سولۋىنىڭ ءوزى ەسى بار جاندى ويلاندىرارى حاق. گۇلدىڭ - ءبىر سولسا، باس كوتەرمەيتىنى سياقتى، قىز جانىنىڭ دا سەزىمنەن نەمەسە باسقا نارسەدەن كوڭىلى قالسا، وعان قايتا قاراۋى ەكىتالاي، قاراعان كۇندە دە، وعان دەگەن كوزقاراستا نازىكتىك دەگەن اتاۋىمەن بولمايدى. سونداي نازىكتىگىنە قاراماستان، ايەل ادام - اللاھ جاراتقان دۇنيەنىڭ، ەر ازاماتقا بەرىلگەن سىيدىڭ ەڭ ماڭىزدىسى. «ايەل - ادامدى بەسىگىنەن باستاپ باۋليدى... ءومىردىڭ ىرگە تاسى سولاردىڭ قولىمەن قالانادى» - دەيدى، پيروگوروۆ.
اڭىز- اڭگىمەلەرگە دە، جىراۋلار داستانىنا دا سۇيەنەتىن بولساق، ءبىز ەكىنشى جۇبىمىزدىڭ قاي قوعامدا بولماسىن وراسان زور ورىن الاتىنىن شىنايى سەزىنەمىز. تەكتىلىگى مەن كورىكى ارقىلى حالىق انالارى باتىر، قولباسشى، حاندارىمىزعا ءار كەز جاندارىنا شۋاق، جاۋعا شاپسا قۋات بولىپ وتىرعان.
ارى مەن ۇياتى قىزىنىڭ تاربيەسىنەن كورىنەتىن قازاق حالقى جىرىنا دا، ولەڭ- داستاندارىنا دا ايەل تاقىرىبىن ارقاۋ ەتىپ وتىرعان. جىراۋلار داستانىنا سۇيەنەتىن بولساق، 1748-1819 -جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن شال اقىننىڭ (تىلەۋكە قۇلەكە ۇلى) ولەڭدەرىندە قىز بەن ايەل تاقىرىبى كەڭىرەك تالقىلانعان:
ەرىمنىڭ ءبىر تۇرمانى ۇزەڭگىسى،
قىز ون بەستە كەلەدى تۇزەلگىسى.
«اياعىن كور، اسىن ءىش» دەگەن ءسوز بار،
«شەشەسىن كور، قىزىن ال» سول بەلگىسى.
ون بەس جاستان بوي تۇزەپ، ءىسىنىڭ تياناقتىلىعى دا كورىنەتىنىن جانە ونىڭ العان تاربيەسى شەشەسىنە تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگى ايتىلعان.
ال، قازىرگى قىز تاربيەسى قازاق قوعامىندا قانداي ماعىناعا يە؟
ءبىز ءقازىر، شىندىعىنا كەلگەندە، تاريحىمىزدى بويلاپ، بولاشاعىمىزدى ويلاپ تاربيە بەرىپ وتىرعانىمىز شامالى. قىز كورىنىسىنىڭ اسەم بەينەسىمەن جان سۇلۋلىعىن تەرەڭدە جاتقان تاريحىمىزدان تانيمىز. قىز تاقىرىبىن تاريحىمىزدى اشىپ بەرەتىن دە، قانداي باستاۋدىڭ اعىنى ەكەنىمىزدى كورسەتەتىن دە - جىراۋلار داستانى.
قازىرگى وتباسىلاردا قىزدىڭ قىلىعى مەن تاربيەسى ەمەس، ونىڭ جۇمىس ىستەپ اقشا تاپقانى كوبىرەك قىزىقتىراتىنعا ۇقسايدى.
مۇمكىن جاقسى جەرگە بارىپ تاربيەسىن تۇزەپ الار. ال، جارى تاربيەسىن تۇزەۋگە شاماسى كەلمەسە شە؟ وندا ول وتباسىنىڭ ەلگە مازاق بولعانى. «جامان ايەل العاننىڭ- جاۋى ۇيىندە، جاقسى ايەل العاننىڭ- تويى ۇيىندە» - دەيدى شال اقىن جانە كەلىن كورىنىسىن بىلاي كورسەتەدى:
كەلىن جاقسى بولسا -
ۇيىڭە كىسى كوپ كەلەدى.
كەلىن جامان بولسا -
كەلگەن كىسى كەتكىسى كەلەدى.
اس قۇي دەسەڭ توككىسى كەلەدى،
توكپەي قۇي دەسەڭ سوككىسى كەلەدى.
مۇنداي جامان كەلىننەن كىم دامەلى دەيسىڭ؟ اللا ساقتاسىن، ەرتەڭ قىزىڭ وسىنداي بولىپ شىقسا، البەتتە سەن وزىڭنەن كورمەيسىڭ. قىزىمدى بەرىپ ەدىم، بولعان جامان قىلىقتارعا سەن كىنالىسىڭ دەپ، كۇيەۋ بالاسىنا رەنجيتىندەردى قايتەمىز؟! مىنە، مۇنىڭ ءبارى ويلانىپ كەلگەندە، قىز تاربيەسىنىڭ تامىرىن قاتايتپاي، كەلىستى جەمىس الا المايتىنىمىزدى كورسەتەدى.
ارينە، قوعامىمىزدىڭ جاراسى ايەل ەكەن دەپ، ايەلدەن بەزۋگە استە بولماس. بەزە المايمىز دا! ءبىزدىڭ - ايەل زاتىنا مۇقتاج جاقتارىمىز ودان دا كوپ. كەز كەلگەن قۇبىلىسقا ءبىر جاقتى قاراۋعا بولمايتىنى سەكىلدى، اللانىڭ بەرگەن سىيىنا ەركەكتەر وڭ كوزبەن قاراۋعا ءتيىسپىز. ەرتەڭگى كۇنى سول ازاماتشالارعا جاساعان جاقسىلىعىمىزعا وراي سىي، وعاش قىلىعىمىزعا ساي سىباعا كۇتەتىنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك.
«... قىز مۇراتى - كەتۋ» - دەپ، حالقىمىز مۇمكىندىگىنشە، قىزىن ۋاقىتىندا ۇزاتۋدى كوزدەگەن. قىزدارىن تاربيەلى دە يناباتتى ءوسىرىپ، جاقسى جەرگە بارۋىن قالاعان، ءبىر-ءبىرىن جاقسى تانيتىن كىسىلەر ءسابي تۋىلعاندا ۇلىنا قىزىن ايتتىرىپ قويعان. وسە كەلە قىزدىڭ تاربيەسىنە تاڭدانىپ، سۇلۋلىعىن تاڭداپ، قۇدا ءتۇسىپ الاتىن بولعان. ونى «قىز سىنى» ولەڭىنەن كورۋگە بولادى:
قازاق قىزىنىڭ كەلبەتى كەلىسىپ، كەلىن بولىپ تۇسكەندەگى باستى ماقساتتارى دا اقىندى بەي- جاي قالدىرماعان:
* * *
كوشكەندە كولىك بولماس تۇيە الدىندا،
ەرۋدە ساۋىن بولماس بيە الدىندا.
اقىرعان اجداھاداي ايۋ كەلىن،
ءبىز تۇگىل، قۇدايىنان ۇيالدى ما؟
كەلىندە دە كەلىن بار - سارا كەلىن،
كەي كەلىن - اس بەرمەيتىن قارا كەلىن.
كەز كەلگەنگە ءتۇسىرىپ قۇرمەت ەتكەن،
انامىزداي بولماي ما مىنا كەلىن؟!
«جاقسى ايەل- ەرى ۇيالار ءىس قىلمايدى» - دەگەندەي، پاراساتتى دا، اقىلگوي ايەلدەر قاي جەردە بولماسىن ۇستامدى، يبالىعىنان تايمايدى، ەرىنە جامان ات اكەلمەيدى. جاقسى وتباسى، جاقسى ايەل مەن جامان ايەلدىڭ قاراما- قايشىلىعى جايىندا ادەمى كەلتىرەدى:
جاقسى ايەل بويىن تۇزەپ سىلاقتايدى،
ءوز بايىنان باسقانى ۇناتپايدى.
ۇيىنە مەيمان تۇسسە، حوش كەلدىڭ دەپ،
ەش ادامنان رۇقسات سۇراتپايدى.
جامان ايەل بايىمەن ۇرىسادى،
مەيمان كەلسە، قاباعى تىرىسادى.
«بۇل ۇيدەن شاي ىشكەنمەن، وڭباسسىڭ» دەپ،
مەيمان بايعۇس باسقا ۇيگە جىلىسادى.
جاقسى ايەل داۋلەتىڭە ءجون كەلتىرەر،
ايەلىڭ دولى بولسا، كۇندە ولتىرەر.
جاقسىدان جامان تۋعان بالا بولسا،
اتاعا ۇيدە جاتقان ءسوز كەلتىرەر.
جاقسى ايەل ايتقان ءسوزدى كەكتەي قويماس،
وسال جىگىت ايەلگە بەتتەي قويماس.
جاۋىز قاتىن قاباعان يت سياقتى
ەر جىگىتتىڭ تۇبىنە جەتپەي قويماس.
* * *
... ءبىزدىڭ «شال» دەپ قويادى توقال اتتى،
توقالمەنەن بولماسسىڭ ماحابباتتى.
قيعاشتاپ الا كوزبەن قاراعاندا،
ۇرعاننان بولادى ەكەن ول دا قاتتى...
كەز بولسا، ەر جىگىتكە جاقسى قاتىن،
جاقسى قاتىن شىعارار ەردىڭ اتىن.
جامان بولسا، ءوز قىلعان ىستەرىمەن
ەرىنە قالدىرادى جامان اتىن.
جاقسى سول - ەرىن كۇلىپ شاتتاندىرسا،
اتقارىپ تاپسىرماسىن موينىنا السا،
ەرى جوقتا كۇيزەلتپەي شارۋاسىن،
اعايىن، كورشىلەرىن جادىنا السا.
ساپاردان ەرى كەلسە ۇيگە كىرىپ،
جىلى جۇزبەن قارسى شىعىپ، قولىن السا.
- دەپ، ايەلدىڭ جاقسىسى مەن جاماندىعىنا توقتالا وتكەن. تاربيەنىڭ باستى قۇرالى قاي زاماندا دا انا بولسا، قازاق تاريحىنىڭ قاي پاراعىن اشىپ قاراساق تا ايەل كەلبەتى شىعاتىنىن بايقامايمىز. ويتكەنى، ايەل اتى ناق ءوزىنىڭ اتاۋىمەن اتالماعانىمەن، ەرتەدەگى ءال-فارابي، كەيىنگى عاسىرداعى اباي، شوقان سياقتى سان جەتپەس عۇلامالارعا بەرگەن تاربيەنىڭ يەسى انا ەكەنى بەلگىلى. انانىڭ اق سۇتىمەن بەرىلگەن تاربيە، قانىندا بار تەكتىلىك، ايەلدىڭ اق كوڭىلىنەن بەرىلگەن ونەگە - پەرزەنتىنىڭ دانا بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزگەن اسەرىنىڭ ەڭ باستىسى. ءار زاماندا جىراۋلار مەن اقىندار تۋىندىلارىندا ايەل مەن قىز تاربيەسى ۇعىندىرىلىپ، ءبىزدىڭ زامانعا تاربيە بولىپ جەتىپ وتىر.
سەرجان
elanasy.kz