قارقارا قاسىرەتى تۋرالى نە بىلەمىز؟
ونىڭ ىشىندە وزىندىك ورنى بار وقيعا - قارقارا ءوڭىرى قازاقتارىنىڭ باس كوتەرۋى. ەندى وسى تاريحي جاعدايدى كەلەشەك ۇرپاقتىڭ نازارىنا تاۋەلسىزدىك تالابىنا ساي جان- جاقتى زەرتتەپ ۇسىنۋ - بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ پارىزى ءارى ابىرويلى مىندەتى.
كۇنى كەشە رەسەي ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ 100 جىلدىعىن اتاپ ءوتتى. سوعان قاتىستى ءىس- شارالاردا ولار وزدەرىنىڭ قانداي قيىندىقتارمەن بەتپە- بەت كەلگەنىن اشىپ كورسەتتى. مىنە، بۇلار ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرەتىنى، اسقاقتاتاتىنى اقيقات. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ سالقىنى قازاق دالاسىن دا شارپىدى. مايداننان شالعايدا جاتقان اتالارىمىز سوعىسقا قاتىسپاسا دا، الدىنداعى مالىن، باسقا دا ماتەريالدىق يگىلىكتەرىن جىبەردى. سول سوعىستىڭ سالدارىنان ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە قىرعىنعا ۇشىرادى. وعان مايدان دالاسىنداعى قارا جۇمىسقا ادام بەرۋدەن باس تارتىپ، نارازىلىق ءبىلدىرۋى ەڭ باستى سەبەپ بولدى. بۇل «قارقارا قاسىرەتى» اتاۋىمەن تاريحتان بەلگىلى.
كوتەرىلىس باسشىلارى ۇزاق باتىر مەن جامەڭكە بي جانە الباننىڭ ەڭ بەدەلدى ادامدارى، ياعني بولىس- بيلەر ساياسي احۋالدى ءجىتى باقىلاۋدا ۇستاعان، زامان سىرىن، پاتشا ساياساتىن تەرەڭ تۇسىنگەن ادامدار ەدى. ولار سول كەزدىڭ وزىندە ورىس بوداندىعىن قابىلداعاننان بەرى قازاق ەلىنىڭ كۇن ساناپ باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، ەن دالانى ەركىن جايلاعان حالىقتىڭ بارار جەر، باسار تاۋى قالماي بارا جاتقانىن، جىل ساناپ تىنىسى تارىلارىن جاقسى ءتۇسىندى. ەندى، ءتىپتى، شەگىنەرگە جەر قالمادى. ۇزاق باتىردىڭ: «بەرسەك بالا ولەدى، بەرمەسەك شال ولەدى. بالا ولگەنشە شال ءولسىن!» دەگەن سويىلمەن سوققانداي ءسوزى باسىن بايگەگە تىككەن ەلدىڭ ماقساتى مەن مۇراتىن ايقىندادى. ۇرانعا اينالعان وسى ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ قۋاتى قالىڭ بۇقاراعا قانات ءبىتىردى. اتقامىنەر ازاماتتار تاۋەكەلگە بەل بۋدى.
«يۋن جارلىعى» شىعا سالىسىمەن تۇركىستان گەنەرال- گۋبەرناتورى كۋروپاتكينگە ءاربىر ۋەز باستىعى كۇنىنە ءۇش مارتە جاعدايدى ايتىپ تەلەگرامما سالىپ وتىرۋعا مىندەتتى بولدى. ياعني، ول بۇكىل وڭتۇستىك قازاقستان مەن جەتىسۋدا ءار كۇنى نە بولىپ جاتقاندىعىنان حاباردار بولىپ وتىرۋ دەگەن ءسوز. ەلدە نارازىلىق باستالىسىمەن تەز ارادا قۇرامىنا جەتىسۋ جانە سىرداريا وبلىستارى كىرەتىن تۇركىستان ولكەسىنە اسكەري جاعداي ەنگىزىلدى.
7 -شىلدە كۇنى نارىنقول- شارىن بولىمشەسىنىڭ پريستاۆى پودۆوركوۆتان شىققان بولىس بيلەر 10 -شىلدەدە ۇزاق باتىردىڭ اۋىلىندا باس قوسادى. وعان قىرعىزدار، ۇيعىرلار دا قاتىستى دەگەن مالىمەت بار. سول جەردە سۇق ساۋساقتى قانعا ماتىرىپ انتتاسقان جاعدايلار تىڭشىلار ارقىلى ۋاقىت وزدىرماي ۋەز باستىقتارىنا، ارى قاراي تۇركىستان گەنەرال- گۋبەرناتورىنا جەتىپ جاتتى. تەكەس شەكارا پوستىنىڭ كۇزەتشىسى گورياچينوۆ: «مەن قارقارا جارمەڭكەسىندە تانىس قىرعىزىمدى كەزدەستىردىم. ول قازاقتار ولتىرەدى دەگەن ساقتىقپەن ءوزىن ايتپاۋدى ءوتىندى دە بولعان جايدى بايانداپ بەردى. قۇرمەتتى كىسىلەر جينالىپ، ادام بەرمەيمىز، قىتايعا قاشامىز دەستى دە سوڭىندا، ورىستار از، قىتايعا قاشپايىق، قارۋى بار ادامداردى ۇيىمداستىرىپ، قارسىلىق كورسەتەمىز. ساتسىزدىككە ۇشىراعان جاعدايدا تاۋعا، بولماسا مال- مۇلىك، وتباسىمەن قىتايعا ءوتىپ كەتەيىك دەستى. بۇل ىسكە ۇيىتقى بولىپ، ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن قۇرمەتتى ادامدار رەتىندە مىنالاردى اتادى: جامەڭكە مامبەتوۆ، ۇزاق ساۋرىقوۆ، تۇرلىقوجا جانسەركين جانە قازىبەك شورمانوۆ».
وسى حاباردى ەستىپ، ولاردىڭ شيراق قيمىلداپ، كوتەرىلىس كوسەمدەرىن تەز ارادا تۇتقىنعا الۋى دا سوندىقتان. جازالاۋشى وترياد شىققاندا حالىق باسشىسىز قالدى... ەگەر ۇزاق پەن جامەڭكە باستاعان بولىس، بيلەر مەن ىقپالدى ادامدار ەل ىشىندە جۇرگەندە قارۋلى قاقتىعىس اناعۇرلىم ۇيىمداسقان تۇردە وتەتىنى داۋسىز ەدى.
ەلدىڭ ورە تۇرەگەلۋىنە، ارتى قارۋلى قاقتىعىستارعا ۇلاسىپ، حالىقتىڭ بوسقىنشىلىققا ۇشىراۋىنا بيلىك تاراپىنان ىستەلگەن زورلىق پەن وكتەمدىك، جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەردەگى بەلدەن باسقان زاڭسىز ارەكەتتەر مۇرىندىق بولدى. سونىڭ سالدارىنان اۋىل تۇرعىندارى ايداۋىلدار حلىنوۆسكيي مەن سكليۋيەۆ باستاعان 14 سولداتتىڭ قارۋلارىن تۇگەل تارتىپ الىپ، العاشقىسىنا دۇرە سوعىپ، ءبارىن جاياۋ ايداپ جىبەرەدى. ەگەر حلىنوۆسكيي الدى- ارتىن پايىمداپ، بايسالدى ءىس قىلعاندا بۇل وقيعانىڭ بولماۋى دا مۇمكىن ەدى.
ەندىگى ماسەلە: «قارقارا قاسىرەتىنىڭ ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستەرى ىشىندە وزىندىك ەرەكشەلىگى بار ما؟ بار بولسا قانداي؟» - دەگەن ساۋالدار. وسى تاقىرىپتى دەندەپ زەرتتەگەن تاريحشى مامان شامەك تىلەۋبايەۆ جالپى جەتىسۋداعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستى تومەندەگىدەي ءتورت كەزەڭگە بولەدى.
شىلدە ايى - ستيحيالىق نارازىلىق ءبىلدىرۋ كەزەڭى؛ 2) تامىز- قىركۇيەك ايىنىڭ باسى - ونىڭ قارۋلى كوتەرىلىسكە ۇلاسۋى؛ 3) قىركۇيەك- قازان ايلارى - كوتەرىلىستىڭ باسىپ- جانشىلۋى جانە جەڭىلىسكە ۇشىراۋى؛ 4) كوتەرىلىسشىلەردىڭ بوسقىنشىلىققا ءتۇسۋى، ولاردىڭ تاريحي وتانىنا قايتۋ كەزەڭى.
ش. تىلەۋبايەۆتىڭ تۇجىرىمداۋى بويىنشا ءسوز ەتىپ وتىرعان كوتەرىلىستىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى دەگەندە جەتىسۋعا قاراستى قارقارا ءوڭىرىنىڭ تاريحي- گەوگرافيالىق، ساياسي- ەكونوميكالىق، اسكەري- ستراتەگيالىق تۇرعىدان دا ماڭىزى زور. سەبەبى، بۇل وڭىرگە ⅩⅨ عاسىردىڭ 40-50-جىلدارىنان باستاپ ورىس وكىمەتىنىڭ ىقپالى جۇرە باستادى. سودان ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا رەسەي مەن قىتايدىڭ اراسىندا شەكارالىق اۋدان رەتىندە قاي جاعىنان العاندا دا ماڭىزدىلىعىمەن ەرەكشەلەندى. كەيىنگى كەڭەس زامانىندا دا، قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستاندا دا بۇل ءوڭىر - شەكارالىق اۋدان. ەل ىرگەسىنىڭ، شەكارالىق اۋدانداردىڭ تىنىشتىعىنىڭ ساقتالۋى رەسەي مەملەكەتى ءۇشىن دە وندا كوشىپ- قونىپ جۇرگەن قازاق رۋلارى ءۇشىن دە ماڭىزدى ماسەلە بولاتىن.
سونىمەن قاتار، قارقارا ءوڭىرى تۋىسقان ەكى حالىق - قازاق پەن قىرعىزدىڭ ءبىر- بىرىمەن ءتۇرلى دەڭگەيدە ەركىن ارالاسىپ تۇرعان ايماعى. سوندىقتان، قارقارا مەن قاراقولدىڭ 1916 -جىلعى ۇلت- ازاتتىق قوزعالىستا تۋىسقان ەكى حالىق بىرلەسە وتىرىپ ارەكەت جاساۋعا ۇمتىلدى. 12 -شىلدە كۇنى قارقارا باسشىلارى مەن پرجيەۆالسك ۋەزىندەگى قىرعىز ەلىنىڭ كوسەمدەرى قاراقول قالاسىندا بىرگە قىرعىن تاپتى.
ۇلتارالىق ماسەلە دەگەندە وسى ۇركىنشىلىك جىلدارى كەڭ- بايتاق رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ايماعىندا جەرگىلىكتى ۇلتتار مەن ورىس قونىستانۋشىلارىنىڭ اراسى قاتتى شيەلەنىستى. پەرەسەلەندەر مەن قىرعىز- قازاقتار ءبىرى- بىرىمەن جاۋلاستى. بۇل وقيعانى كەڭەستىك كوممۋنيستىك مورال بىرتە- بىرتە ۇمىتتىردى.
كوتەرىلىستىڭ وزىنە ءتان تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - مۇندا ورتالىق ازيا، رەسەي مەن قىتاي ەلدەرىنە تانىمال بولعان اتاقتى قارقارا جارمەڭكەسى جۇمىس ىستەدى. جازدا بۇل جەر وزبەك- سارت، قىتاي، كاشمير ساۋداگەرلەرى مەن ورىس كوپەستەرىنىڭ ارالاسىپ جاتقان ورداسى ەدى. ول جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگى مەن مەنتاليتەتىنە اسەر ەتپەي قويعان جوق. جارمەڭكە رەسەي مەملەكەتىنە شاشەتەكتەن پايدا كەلتىرىپ تۇرعان ماڭىزدى ساۋدا نۇكتەسى بولاتىن. مۇندا العاشىندا ءبىر قوراپ سىرىڭكەنى اڭقاۋ قازاققا ءبىر قويعا ساۋدالاعان پىسىقايلار دا بولدى. 1916 -جىلى تاۋلى ءوڭىردى سوعىس جايلاعان كەزدە جارمەڭكەنى كوتەرىلىسشىلەر ورتەپ جىبەرىپ، ونىڭ جۇمىسى ۋاقىتشا توقتادى.
وسى قاندى وقيعالاردىڭ كۋاگەرلەرى بولعان كودەك بايشىعان ۇلى، بولتىرىك اتىحان ۇلى، ابەن اتامقۇل ۇلى سىندى اقىنداردىڭ ولەڭ- جىرلارىن بۇگىنگى ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ جولدارىن قاراستىرۋىمىز قاجەت. سونداعى ۇلتتىق قاسىرەتتى سۋرەتتەگەن ولەڭ- جىرلاردىڭ ءبىرازىن وتكەن عاسىردىڭ 20- جىلدارىندا كوتەرىلىس بولعان جەرلەردى ارالاعان ءىلياس جانسۇگىروۆ حاتقا تۇسىرگەن. اقىننىڭ قولجازباسى مەملەكەتتىك ارحيۆتە ساقتاۋلى.
ەندى ەلىمىزدە قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ زەرتتەلۋى مەن ناسيحاتتالۋى بارىسىنا از- كەم توقتالا كەتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. كوتەرىلىس سيپاتىنىڭ ادەبي نۇسقاسى م. اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» رومانىندا جان- جاقتى كورىنىس تاپقان. ونى كەزىندە وقىماعان ادام جوق شىعار. كەيىننەن ۇلى جازۋشى ءوزىنىڭ وسىنداي تاريحي كوزقاراستارى ءۇشىن قۋدالانعانى دا بەلگىلى. «قيلى زاماندى» 1972 -جىلى قايراتكەر، قالامگەر ءادي ءشارىپوۆ ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى ارقىلى ۇيىمداستىرىپ، شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ العىسوزىمەن 1972 -جىلى «نوۆىي مير» جۋرنالىنىڭ №6 سانىندا ورىس تىلىندە جاريالاتتىردى. بۇل سول كەزدە قازاق ادەبيەتى ءۇشىن ۇلكەن جەڭىس بولدى. م. اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامانىنان» كەيىن وسى شىعارما نەگىزىندە ونى ساحنالىق نۇسقاسىن جاساۋعا نارتاۋەكەل جاساعان اقىن نۇرلان ورازالين ەدى. ونىڭ «قىرعىن» پەساسى 1979 -جىلى جازىلعانىمەن، كەڭەس ءداۋىرى تەاترلارىندا ساحنالاۋدىڭ ءساتى كەلمەدى دە اراعا 17 جىل سالىپ، تاۋەلسىزدىك ورناعاننان سوڭ بارىپ قويىلدى. قويۋشى- رەجيسسەر - اۋباكىر راحيموۆ. سونىمەن قاتار، 1991 -جىلى اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىسوۆتىڭ العىسوزىمەن شىققان، ساپار بايجانوۆ قۇراستىرعان «قارقارا ايباتى» ماقالالار جيناعى مۇراعاتتىق قۇجاتتاردى قامتۋعا تالاپتانعان ەڭبەك بولدى. 1992 -جىلى عالىم تۇرسىن جۇرتبايەۆ «قيلى زامان» سەكىلدى ادەبي شىعارماداعى ءومىر شىندىعىن مۇراعات دەرەكتەرىمەن دالەلدەگەن «بەيۋاق» زەرتتەۋ كىتابىن جاريالادى. 2002 -جىلى سەيدالىم تانەكەيەۆتىڭ «1916 -جىل. قارقارا - البان كوتەرىلىسى» اتتى تاريحي زەرتتەۋ شىعارماسى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسىن شولا وتىرىپ، مۇراعات دەرەكتەرىن مولىنان قامتىعان ەڭبەك بولدى. بۇل شىعارمالاردىڭ كەز كەلگەنى ءوز ۋاقىتىندا قارقارا كوتەرىلىسىن ءار قىرىنان تانۋعا، ءمان- ماعىناسىن اشۋعا باعىتتالدى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان سوڭ ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىس تاقىرىبىنا كاسىبي ماماندار كەلدى. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا رەداكتسياسىن بەلگىلى تاريحشى مامبەت قويگەلدييەۆ باسقارعان «قازاق ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسى» اتتى كوپتومدىق قۇجاتتار جيناعى وسى تاقىرىپتى زەرتتەۋشىلەرگە شىن مانىندە باعدارشام بولىپ وتىر. قالاي دەگەنمەن دە بۇگىنگى زامان تالابىنان شىعاتىن ءتۇرلى جانرلارداعى تۋىندىلار ءالى دە بولسا قاجەت-اق.
تاقىرىپتى تەرەڭ ءتۇسىنۋ بارىسىندا تاريح عىلىمىنا جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل باسى اشىق ماسەلە. ال مامان تاريحشىلارىمىز جەتىسۋداعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستى جالپى قامتىپ ءجۇر. ونىڭ ىشىندەگى قارقارا، بەكبولات باتىر، بوتپاي، قاستەك، لەپسى كوتەرىلىستەرى تۋرالى ءارقايسىسىنا جەكەلەگەن مامان رەتىندەگى كاسىبي زەرتتەۋلەر وكىنىشكە قاراي ءالى جوق. سونىمەن قاتار، كوتەرىلىستىڭ باسىندا بولعان تۇلعالار تۋرالى دا تۇشىمدى زەرتتەۋلەردى وسى كۇنگە دەيىن كورە الماي وتىرمىز. تەك بۇرىن بەلگىلى بولعان، ايتىلعان جايلاردى قايتا- قايتا شيىرلاپ ءجۇرمىز. تىڭ دەرەك، تەرەڭ زەرتتەۋ، جان- جاقتى قامتۋ ماسەلەسى الدا كەلە جاتقان 100 جىلدىق قارساڭىندا قولعا الىنار دەگەن ۇمىتتەمىز.
تاريحي دەرەكتەر قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ ون جىلدىعى 1926 -جىلى وراز جاندوسوۆتىڭ باسشىلىعىمەن اتاپ وتىلگەنىن ايتادى. كوتەرىلىستىڭ تۋى تىگىلگەن ايتتوبە سوندا ەرەۋىلتوبە اتانادى. سودان كەيىن كوتەرىلىستىڭ 80 جىلدىعى 1986 -جىلى اتاپ ءوتىلدى. ون جىل وتكەن سوڭ بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، سول كەزدەگى الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى سەرىك ۇمبەتوۆ ەرەۋىلتوبە باسىنداعى ەسكەرتكىشتى جاڭالاپ تۇرعىزىپ، قارقارا قاسىرەتىن كەيىنگى بۋىن ۇرپاقتىڭ كەڭ كولەمدە ەسكە الۋىنا جاعداي تۋعىزدى. بۇل باعىتتا ەل اعالارى قۇسايىن بيجانوۆ، ءشىناي شورمانوۆ، قازتاي ۇلتاراقوۆ، زامانبەك باتتالحانوۆ، ايماق باسشىلارى ءسادۋاقاس سەركەبايەۆ، ىزعاربەك بەكتۇرسىنوۆ، بوساتقان ۇلداربەكوۆتىڭ ونەگەلى ىستەرى جادىمىزدا.
قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ 1916 -جىلعى تامىز- قىركۇيەك ايلارىنداعى شاراسىنا بەس مىڭنان استام ادام قاتىسادى. وعان موناي- مۇقان، ىبىراي باسشىلىق ەتىپ، قارقارا ايماعىن مەكەن ەتكەن كەدەي شارۋالار: قازاق، قىرعىز، ۇيعىر، وزبەك، تاتار، دۇنگەن سىندى ۇلت وكىلدەرى دە قوسىلىپ، ءبىر كىسىدەي پاتشا جەندەتتەرىنە قارسى شىعادى. كوتەرىلىسشىلەر اراسىنان اۋباكىر، تۇرلىقوجا، سالامات، شۇلعاۋباي، مۇسا، مۇستافا، جايشىبەك، نۇر، ىبىراي، جانسەيىت سياقتى باتىرلار مەن مەرگەندەر ەرلىك كورسەتەدى. وسى كەزدە ەل ىشىندە: «وزگەلەر تاس اتادى، جاقىپبەردى باس اتادى»، دەگەن ءسوز ساقتالعان. تامىز ايىنىڭ اياعىندا كوتەرىلىسشىلەر ءوز شتابىن قارقارا جارمەڭكەسىندە قۇرادى. سودان سوڭ قارقارا، قاراقول، ىستىقكول ايماعى، سۇمبە، ۇلكەن اقسۋ، كەتمەن، قالجات، شارىن اۋىلدارى كوتەرىلىسشىلەر قاراماعىنا وتەدى.
قارقارا كوتەرىلىسىن تانۋدا بۇگىنگى وقىرمانعا ەڭ ءبىر كومەسكى جاعى - بوسقىنشىلىق ماسەلەسى. «قىتاي اۋىپ كەتىپ، بوسقىن بولىپتى» دەگەن ءسوزدى ەستيمىز. ءبىردى- ەكىلى مامان بولماسا، وسى ماسەلە تۇبەگەيلى زەرتتەلىپ، حالىققا ەگجەي- تەگجەيلى تۇسىندىرىلمەدى دەۋگە بولادى. ۇركىنشىلىككە ۇشىراعان حالىقتىڭ جاي-كۇيى قانداي بولاتىنىن بۇگىنگى ۇرپاق سەزىنۋى قاجەت. ەل بىرلىگى دەگەن ۇعىمنىڭ ءقادىرىن جاس ۇرپاق سوندا تۇسىنەدى دەگەن ويدامىز.
شەكارالىق اۋداندار تىنىشتىعىنىڭ ساقتالۋى رەسەي مەملەكەتى ءۇشىن دە وندا كوشىپ- قونىپ جۇرگەن قازاق رۋلارى ءۇشىن دە ماڭىزدى ماسەلە ەدى. رەسەي يمپەرياسى قارقارا ءوڭىرىن شەكارالىق اۋدان رەتىندە اركەز ءجىتى باقىلاۋدا ۇستاعان. سەبەبى، جەرگىلىكتى حالىق قىتاي اۋىپ كەتۋى مۇمكىن دەگەن كۇدىك باسىم بولاتىن. ايتسا ايتقانداي، 1916 -جىلعى كوتەرىلىس تۇسىندا قارقارا مەن قاراقول وڭىرىندەگى حالىقتىڭ باسىم بولىگى بوسقىنشىلىققا ۇشىراپ، قىتاي جەرىنە اۋا كوشتى. تومەندە قاراماعىنا وسى وڭىردەگى بۇكىل تاۋ مەن دالا كىرەتىن جاركەنت ۋەزىندەگى البان بولىستىقتارىنداعى قۋعىن كورگەن حالىقتىڭ ناقتى ءتۇتىن سانى بەرىلگەن.
قوجبامبەت بولىسى - 1351 ءتۇتىن، قالعانى - 410 ءتۇتىن، قىتايعا اۋعانى - 450 ءتۇتىن؛ شەلەك - 1102 ءتۇتىن، قالعانى - 520 ءتۇتىن، قىتايعا اۋعانى - 682؛ مەركە - 1169 ءتۇتىن، قالعانى - 50 ءتۇتىن، قىتايعا اۋعانى - 1119؛ تورايعىر - 777 ءتۇتىن، 140 ءتۇتىن، قىتايعا اۋعانى - 637؛ سارىتوعاي - 677 ءتۇتىن، قالعانى - 190 ءتۇتىن، قىتايعا اۋعانى - 487؛ قوڭىربورىك - 1122, قالعانى - 215، قىتايعا اۋعانى - 907؛ بودەتى - 802, قالعانى - 265, قىتايعا اۋعانى - 508؛ كەگەن - 972 ءتۇتىن، قالعانى - 140، قىتايعا اۋعانى - 832؛ قۇرمان - 927 ءتۇتىن، قالعانى 80 ءتۇتىن، قىتايعا اۋعانى 847؛ ايت - 912 ءتۇتىن، قالعانى 90 ءتۇتىن، قىتايعا اۋعانى - 822؛ الجان - 903 ءتۇتىن، قالعانى - 100، قىتايعا اۋعانى - 803؛ يۆانوۆ - 787 ءتۇتىن، قىتايعا اۋعانى - 787؛ بايىنقول - 863 ءتۇتىن، قىتايعا اۋعانى - 863؛ ادىلبەك - 388 ءتۇتىن، قىتايعا اۋعانى - 388.
ياعني، بارلىعى: 12843 تۇتىننەن تۋعان ەلدە قالعانى نەبارى - 2200 ءتۇتىن بولسا، قىتايعا اۋعانى 10643 ءتۇتىن. بۇل مالىمەتكە ۆەرنىي ۋەزىنە قاراستى البان بولىستىقتارى كىرگەن جوق.
سول كەزدە 16 بولىس الباندا جالپى جان سانى 69440 بولسا، ونىڭ ىشىندە 56950 ادام بوسقىن بولدى. مۇحامەدجان تىنىشباي ۇلىنىڭ ەسەبىندە بوسقىن بولعانداردىڭ ىشىندە 35100 ادام قىرعىن تاپقان. ياعني، تاۋ حالقىنىڭ 1916-1917 -جىلدارى جارتىسىنان استامى قىرعىنعا ۇشىراپتى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ وكتەمدىگىنەن جازىقسىز جاپا شەگىپ، وپات بولعانداردىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتەمىز.
بۇل كەزدە اسپاناستى ەلىندە عاسىرلارعا سوزىلعان تسين ديناستياسى ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتىپ، قىتايدىڭ ورتالىق بيلىگىندە الماعايىپ كۇندەر تۋىپ تۇرعان زامانمەن قىرعىز- قازاقتىڭ بوسقىنشىلىق دۇربەلەڭى تۇسپا- تۇس كەلدى. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا جارىق كورگەن «قازاق ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسى» كوپتومدىعىنىڭ 11-تومىندا 1912-1928 -جىلدارى شينجاڭ ولكەسىنىڭ گەنەرال- گۋبەرناتورى بولعان ياڭ زىڭشيننىڭ «وتكەن جازبالاردىڭ تولىقتاماسى» كىتابىنان 1916 -جىلعا قاتىستى 16 قۇجات بەلگىلى عالىم، تاريحشى ءنابيجان مۇحامەدحان ۇلىنىڭ اۋدارماسىمەن بەرىلگەن ەكەن. ەندى سول قۇجاتتارعا نازار اۋدارالىق:
№ 1 قۇجات. «قىركۇيەكتىڭ 1 ى كۇنى ىلە قورعانىس كومانديرى يان فيشانىڭ مالىمەتىندە، ە لىلوگۋ قاراۋىلىنىڭ باستىعى ءامريدىڭ مالىمەتىندە تامىزدىڭ 28 ىندە رەسەي قازاقتارىنىڭ مال- مۇلكىن رەسەيدىڭ قالجات دەگەن جەرىندە رەسەيلىكتەردىڭ تۇك قالدىرماي تالان- تاراجعا سالعانى جانە كوپ ادامدى اتىپ ولتىرگەندىگى، سونىمەن قاتار ويرات باتالونىنىڭ سول قانات باس باسقارماسىنىڭ باستىعى ءناشۇن باتىردىڭ مالىمەتىندە 28 -كۇنى رەسەيگە قاراستى قازاقتاردىڭ رەسەيدىڭ البانسۋ قاراۋىنداعى وفيتسەرلەردى جانە ولاردىڭ وتباسىنداعىلاردى 21 ادامدى اتىپ ولتىرگەندىگى جانە ولاردىڭ قاشىن دەگەن جەردە قورعانىستا تۇرعان رەسەي وفيتسەرلەرى مەن اسكەرلەرىن ءبىر- اق قىرىپ سالعاندىعى ايتىلعان».
مۇراعات دەرەكتەرىندە ورىس وفيتسەرلەرى ءوز شىعىنىن اشىپ ايتپايدى. ماسەلەن، شەكارا قورعانىسىندا تۇرعان ورىس سولداتتارىن كوتەرىلىسشىلەردىڭ قىرىپ سالعاندىعى تۋرالى ءىس مۇراعاتتا جوق. ەسەسىنە، قىتاي وفيتسەرلەرىنىڭ مالىمدەمەلەرىنەن شىعىپ وتىر.
№11 قۇجات. «ىلە قورعانىس كوميسسارى ياڭ فيشانىڭ ايتۋىنشا، 22 -قازاندا تەكەس وزەنى بويىنداعى قورعانىس زاستاۆاسىنىڭ قولباسشىسى گو يباونىڭ مالىمدەۋىنشە، 19 -قازان كۇنى تاڭ ازاندا رەسەيدىڭ 500 دەن ارتىق اسكەرىنىڭ ەكى زەڭبىرەكتەن اتقان وعى نارىنگونا جەرىنە، ياعني قولباسشى كوماندير تۇرعان قاراۋىلعا تۇسكەن. زەڭبىرەكتەن بىرنەشە دۇركىن وق اتقان، ودان سوڭ رەسەي اسكەرى قازاقتارعا وق جاۋدىرعان، سانسىز ەر- ايەل، ۇلكەن- كىشى، ۇل- قىزدار قىرىلعان. ...ءبىزدىڭ اسكەر ولارعا بىرنەشە ءجۇز وق اتىپ، ولاردى قورقىتىپ توقتاتپاق بولىپ ەدى، ءبىراق رەسەي قازاقتارى ولگەنىنە- تىرىلگەنىنە قاراماي قىتاي شەكاراسىنىڭ ىشكى جاعىنا قاراي ءوتتى. ...رەسەيدىڭ قولباستاۋشىسى ءوزىنىڭ بەس وفيتسەرىن ءبىزدىڭ قاراۋىلىمىزعا جىبەرىپ: «رەسەيدىڭ بۇلىكشى قازاقتارى قىتاي جەرىنە كىرسە، نەگە ولاردى اتىپ ءولتىرىپ، بىزگە تاپسىرىپ بەرمەيسىڭدەر؟» دەدى.
وسىلايشا قىرعىز- قازاققا توپالاڭ ءتيىپ جاتقاندا، 1916 -جىلدىڭ 15 -قازانىندا تۇركىستان ولكەسىنىڭ باسشىسى گەنەرال كۋروپاتكيننىڭ ىقپالىمەن كوتەرىلىس بولعان پرجيەۆالسك جانە جاركەنت ۋەزدەرىنەن تەك ورىستار تۇراتىن پرجيەۆالسك ۋەزىن قايتا قۇرۋ تۋرالى جوبا جاسالىندى. ول بويىنشا قاراقولدىق قىرعىزدار كورشى نارىن ۋەزىنە، جاركەنت ۋەزىنە قاراستى شالكودە، تەكەس، قارقارا ايماعىندا تۇراتىن البانداردى ۆەرنىي ۋەزىنە، قىزىلبورىك اراسىنا جانە سوگەتىگە قونىستاندىرۋ ماسەلەسى قارالدى. ءسويتىپ، ىستىقكول مەن نارىنقول ءوڭىرى تازا ورىستار مەن كازاكتارعا بەرىلەتىن بولدى. الايدا، اق پاتشا تاقتان قۇلاپ، بۇل جوبا جۇزەگە اسپاي قالدى. ال ەندى قىتاي جەرىندەگى بوسقىندار جايلى دەرەكتەرگە نازار اۋدارالىق.
1917 -جىلدىڭ مامىر ايىندا «قازاق» گازەتىنە ا. نايمان قوجا بالاسى دەگەن اتپەن جاريالانعان مىنا ءبىر ماقالانى وقىعان ادامنىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلايدى. «ءوزىم 25 -اپرەلدە قاپالدان قۇلجاعا كەلىپ ەدىم. ...بۇل قۇلجا الابىنا بوسىپ كەلگەن قىرعىزدار ورىس اسكەرلەرىنىڭ تالاۋىنان قالعان مالدارىن قىتاي جەرىنە الىپ وتكەن سوڭ، قىتاي شەرىگى، قۇلجا اقساقالى نۇر-احۋن، كونسۋل - ءبارى كومپانيا بولىپ، «ورىس جەرىنە قايتا ايدايمىز» دەپ قورقىتىپ، ...بۇل مالدارىڭ قولدارىڭدا تۇرسا، قىتاي كىسىلەرى تالاپ الادى. مەنىڭ اتىما شىعارىپ بەرىڭدەر، ساقتاپ بەرەمىن» دەپ 9000 جىلقىنى تەكەسكە وتكەن جىلعى سەنتابر ايىندا ايداتىپ جىبەرگەن ەكەن. وسى كۇنگە دەيىن جىلقىدان دا، نۇر- احۋننان دا دەرەك جوق. ...اشتىقتان، سۋىقتان بوسقىن قىرعىزداردىڭ ۇشتەن ەكىسى ولگەن. قازىر توپالاڭ تيگەن قويداي اشتان قىرىلىپ جاتىر. ولگەنىن كومۋگە دە حالدەرى كەلەر ەمەس.
...قۇلجانىڭ كوشەلەرىندە قىرعىز تىلەنشىلەرىنەن كىسى جۇرە الاتىن ەمەس. تىلەنشىلىك ەتكەن قىرعىز ايەلدەرىنىڭ كيىمدەرى توزعاندىقتان قۇرىم كيىزدەن دەنەسىن جابارلىق لىپا جامىلىپ ءجۇر. قىرعىز ءحالىن كورگەن قازاق جىگىتى بولسا شىداي المايدى، جىلايدى: قايسىبىرەۋلەرى كوشەدە شالقاسىنان جىعىلىپ ولەيىن دەپ جاتقانى. قايسى بىرەۋلەرى شاھاردىڭ تىسىندا، دالادا اۋىرىپ ولەيىن دەپ جاتقانى».
وسى وقيعا 6-7 اي جالعاسىپ كەلەدى دە اقىرى باسپا ءسوز بەتتەرىنە جازىلىپ، دابىل كوتەرىلىپ، بوسقىن جاردەم كوميتەتى قۇرىلادى. قۇلجا قالاسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى يۋۆاشيەۆ مۇسىلماندار تۇراتىن قالالارعا حابار بەرىپ، ناتيجەسىندە الماتى قازاقتارىنىڭ كوميتەتى «ۋاقىت» باسقارماسى، ىرعىز ۋەزى كوميتەتى، اقتوبە مۇسىلماندارى بيۋروسى، سەمەي مۇسىلماندارى كوميتەتى، قۇلجا مۇسىلماندارى، سونداي- اق، تۇركىستاننان ءناسىروۆ، ومبى يمامى پونوماريەۆ، ترويتسكىدەن ياۋشيەۆ - بارلىعى 14716 سوم قارجى جيناپ، اشتان قىرىلىپ جاتقان قىرعىزدار مەن قازاقتاردىڭ اش وزەگىنە تالعاجاۋ جاسايدى.
بوسقىن بولىپ قىرعىن تاپقان تەك قانا قىرعىز ەمەس، تومەندە «قازاق» گازەتى كوتەرگەن ماسەلە وسىنىڭ ايعاعى. «...جاركەنت ۋەزىنە قاراعان مەركە، تورايعىر، بايىنقول، يۆانوۆ ءھام ادىلبەك بولىستارىنىڭ باس ادامدارى مىناداي حات جازادى: جاركەنت ۋەزىنە قاراعان 14 بولىس ەلدىڭ كوبى قىتاي جەرىنە بوسىپ باردىق. مال- مۇلىكتەرىمىزدى قىتاي- قالماق توناپ الدى. كوبىمىزدى اتىپ ءولتىردى. اشتان، سۋىقتان قىرىلدىق. جوق نارسەنى سىلتاۋ ەتىپ قىتاي- قالماق دۇرە سوعاتىن بولدى. بوستاندىق بولعاننان كەيىن ءتىرى قالعانىمىز ەلگە شۇبىردىق. جولدا قانشامىز قىرعىن تاپتىق. ۇل اتادان، قىز انادان ايىرىلدى. باسىمىزعا قيامەت كۇن تۋدى. مەركە بولىسىندا 1169 ءۇي بار ەدى، سونىڭ وسى كۇنى 310 ءۇيى عانا قالدى. وزگەسىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيمىز، ارينە، قىرىلدى عوي. ەل بولعان سوڭ ارامىزدا شالقىعان، مىڭدى ايداعان بايلار دا كوپ ەدى، ەڭ كەدەي دەگەن ءۇيدىڭ كۇن كورگىشتىگى بار ەدى. بۇل كۇندە ءبارىمىز دەرلىك بەس- ون اعاشتىڭ باسىن قۇراپ، قاراقۇرىم كيىز جاۋىپ، لاشىق قىلىپ وتىرمىز. كىرۋگە ءۇي، كيۋگە كيىم، ىشۋگە تاماق جوق. ءتىرى قالعان بالالارىمىز اشتىقتان، جالاڭاشتىقتان شىرىلداپ، ايەلدەرىمىزدىڭ دەنەسى كورىنىپ، جالاڭ اياق، جالاڭ باس شاشتارى دۋدىراپ، تاباندارى ويىلىپ، جاقىن جەرلەردەگى قالالارعا بارىپ، تىلەنشىلىك قىلىپ ءجۇر. قۇداي باسىمىزعا مۇنداي پالە مەن ازاپ قوسا سالدى، قاشان ەل- جۇرت بولامىز! مىنە، ىزعارلى قىس كەلىپ قالدى. ەندى قايتەمىز؟ وسى ۋاقىتتا دۇنيەجۇزىندە بىزدەي قور بولعان ەل جوق شىعار. (بوسقىن قىرعىز- قازاقتار، 3 -قاراشا، 1917 -جىل، «قازاق» گازەتى № 248).
كەلتىرە بەرسە دەرەك كوپ. ءسوز سوڭىندا مىنانى ايتپاقپىز. كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىعىنا وراي وعان ۇيىتقى بولعان بابالارىمىزدىڭ ەسىمىن ارداقتاپ، لايىقتى قۇرمەت كورسەتىپ، باتىرلاردىڭ باسىنا ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتۋ كەرەك. تاريحتىڭ قاتپار- قاتپار قويناۋىندا كومەسكىلەنىپ بارا جاتقان بابالار رۋحىنا وسىلايشا ءمىناجات ەتىپ، قۇرمەت كورسەتۋگە ءتيىسپىز. مۇنداي ۇلاعاتى مول يگىلىكتى ءىس- شاراعا ۇلتجاندى ازاماتتار ۇيىتقى بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. سونىمەن قاتار، قارقارا قاسىرەتىنىڭ بەل ورتاسىنان تابىلعان قارقارا جارمەڭكەسى بۇگىندە ۇمىتىلىپ بارادى. مەنىڭشە، جارمەڭكەنى قايتا جاڭعىرتۋدىڭ مەزگىلى جەتتى. ونى قايتا جاڭعىرتۋ دەگەندە جارمەڭكەنى بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي سول وڭىردە اتقارىلاتىن مادەني- رۋحاني ءىس- شارالار وتەتىن ورىنعا اينالدىرۋ. ءسويتىپ، كەشەگى قانى توگىلگەن بابالاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى ەڭسەسىن تىكتەپ، ماڭگىلىك ەلدىڭ مۇراتتارىن جۇزەگە اسىراتىن بولسا دەيمىز.
ۇلتتىق تاريحتا بولعان اگرەسسيالىق ساياساتتى كورسەتۋ بۇل ۇلتشىلدىققا جاتپايدى. قايتا سول تاريحي شىندىق ارقىلى حالىقتى ءبىراۋىزدىلىققا ۇندەپ، ساناسىنا سىلكىنىس ەندىرىپ، تانىمىن جولعا قويۋىمىز كەرەك. بۇل ءوزىمىزدىڭ كەرەمەتتىگىمىزدى، ەرەكشە ۇلت ءارى حالىق ەكەندىگىمىزدى كورسەتۋ ەمەس. ولاي ءتۇسىنۋ جاڭساقتىق. تاريحي تۇرعىدان العاندا، بىز قورعانىستا بولعان ۇلتپىز. سول قيلى زامانداردا نايزامىزدىڭ ۇشىنا ۇكى تاعىپ، دوستاسقانعا قۇشاعى اشىق تۋىستاي، ال قاستاسقانعا قيىپ تۇسەر قىلىشتاي جاعدايدا ءومىر سۇرۋگە تۋرا كەلدى. اتامىز قازاقتىڭ بار ماقساتى ءوز جەرىنىڭ بەرەكەسىن بولاشاق ۇرپاققا قالدىرۋ، باقىتتى ءومىرىن قامتاماسىز ەتۋ بولدى. تاريحتى وسى تۇرعىدان ءتۇسىنۋ كەرەك دەگەن ويدامىز.
تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا بۇل تاقىرىپتى تەرەڭ زەرتتەپ، ۇلت ءۇشىن بولعان ۇلى كۇرەس جايىندا تەرەڭ تالداۋلار جاسايتىن كەز كەلدى. سوندىقتان، ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە، ونىڭ ءبىر تارماعى قارقارا كوتەرىلىسىن وڭىرلىك دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ بارىسىنا قازىردەن باستاپ دايىندىق شارالارىنا كىرىسۋىمىز كەرەك. بۇل باعىتتا حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرىپ، دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋدىڭ دە ماڭىزى زور. ويتكەنى، وسىنداي كورنەكى ناسيحات ارقىلى جاستاردىڭ جۇرەگىنە تەز جول تابۋعا بولادى.
جانبولات جورگەنبايەۆ، «قارقارا - ەرەۋىل» قوعامدىق قورىنىڭ ءتوراعاسى.
halyknews.kz