ۇلى جەڭىس: مايداننان جەتكەن سوڭعى حات
سول تۇستاعى قازاق دالاسىنداعى ءاربىر وتباسى سوعىس اۋىرتپالىعىنان تىس قالعان ەمەس. شارتاراپتى شارپىعان سوعىس ءاربىر اۋىلداعى ءاربىر شاڭىراققا قارالى ءىزىن قالدىردى. سولاردىڭ اراسىندا بۇگىنگى الماتى وبلىسى پانفيلوۆ اۋدانىنداعى شاعىن عانا اقجازىق اۋىلى دا بار بولاتىن.
1941-1945 -جىلدارىنداعى ۇلى وتان سوعىسىنا اقجازىق اۋىلىنان 111 ادام اتتاندى. ۇلى قىرعىننان سول ەسىل ەرلەردىڭ تەك 67 ىسى عانا امان- ەسەن اۋىلعا ورالدى. ءبىراق، وسى الپىس جەتىنىڭ ىشىندە ون ەكى مۇشەسى ساۋ، دەنساۋلىعىندا زاقىمى بولماي قايتقانى شامالى ەدى. قاندى قىرعىننىڭ ورتاسىنان ەلمەن اماندىقتا كورىسكەندەرىنىڭ وزىنە ءتاۋبا. كوبىسى اۋرۋ، ەڭبەككە جارامسىز، ەڭ باستىسى، جويقىن سوعىستى كوزىمەن كورىپ، جۇرەكتەرى جارالى بولىپ، جان كۇيزەلىسىمەن ورالعاندار بولاتىن.
ۇلى وتان سوعىسى ەل باسىنان كۇركىرەپ وتكەنىنە ءبىراز جىل وتسە دە، ونىڭ جاراسى مەن جاڭعىرىعى ءالى كۇنگە جانىمىزدى اۋىرتىپ، جادىمىزدا تۇرادى. سول قاندى قىرعىننىڭ كۋاسىندەي، تومەندەگى جازىلعان حاتتا - جاۋىنگەر- ازاماتتىڭ ەلگە- جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، امانات- مۇراسى تۇر. وندا مايدان مەن تىلدىڭ، سوعىستا جاۋمەن شايقاسقان ەرلەر مەن ەلدەگى ۇلكەن- كىشىنىڭ جانقيارلىق ەڭبەگى، سۇراپىل كەزەڭنىڭ كوپ سىرى شەرتىلەدى. حات اۆتورى - جاس ءارى جالىندى، جىگەرلى اقىنجاندى ازامات - قابىلدا (قابىجان) ىسقاقوۆ.
قابىلدا ىسقاقوۆ - قازىرگى الماتى وبلىسىنىڭ جاركەنت وڭىرىندەگى اقجازىق اۋىلىندا تۋىپ وسكەن. ەل باسىنا كۇن تۋعان قيىن كەزەڭدە ءبىر اكەدەن تاراعان اعايىندى ءتورت جىگىتتىڭ ەرەسەك ەكەۋى - ايتاقىن مەن ءقابىلدا ەل قورعاۋ ءۇشىن قان مايدانعا اتتانادى، بۋىنى قاتپاعان جاس باۋىرلارى ءابىلدا مەن ءالىمقوجا ەلدە قالادى. ول كەزدە قابىلدا بار- جوعى ون سەگىز جاستا بولعان. اعايىندى ەكى جىگىت تە كاۆكاز مايدانىنا تاپ بولىپ، وندا ءار باعىتتا وربىگەن بولەك- بولەك سوعىسقا كىرەدى. ءقابىلدا ىسقاقوۆ گۆارديا مينومەتتى ۆزۆودىندا سوعىسقا ارالاسىپ، جىگەرلىلىگىنىڭ، قايسارلىعىنىڭ ارقاسىندا گۆارديا لەيتەنانتى شەنىن يەلەندى.
قابىلدا ىسقاقوۆ سول مايداندا ءجۇرىپ اعاسى ايتاقىننىڭ ەرلىكپەن قازا تاپقانىن ەستيدى. ەلگە جازىلعان حاتتا وسى باستان وتكەرگەن قيىن وقيعالار بايان ەتىلەدى، وندا 18 جاستاعى جىگىتتىڭ ءوزىنىڭ باسىنداعى اۋىر قازاعا قاراماي باۋىرلاردى، اعايىن- تۋعاندى جىگەرلەندىرۋ، ەلدى رۋحتاندىرۋ، بەرەكە- بىرلىككە شاقىرۋ بار.
ولەڭدە اتى اتالاتىن ءابىلدا، ءالىمقوجا ونىڭ ەلدە قالعان باۋىرلارى بولسا، پاشان مەن ءماريا مايداندا مەرت بولعان اعاسى ايتاقىننىڭ بالالارى. امال نە، 18 جاسىنان سوعىستىڭ كوپ سۇراپىلىن كورىپ، سول جولدا باۋىرىنان دا ايىرىلعان اسىل ازامات 1944 -جىلى ءوزى دە قازا تابادى. تۋعان جەرگە ىلعي دا سالەم حاتىن ولەڭمەن ارنايتىن جاۋىنگەردىڭ بۇل سوڭعى حاتى ەكەن. قابىلدا ىسقاقوۆ 1944 -جىلى سولتۇستىك كاۆكازداعى سۇراپىل سوعىستا قازا تاۋىپ، ەرلىگى مەن باتىرلىعى ءۇشىن « قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن ماراپاتتالعان.
مايداننان جەتكەن سوڭعى حات
ءابىلدا، ءالىمقوجا ىنىلەرىم،
مياتىم ارتىمداعى كىشىلەرىم.
ساعىنىپ، اكە- شەشە، تۋعاندارمەن،
اق ءجۇزدى بەتتەرىڭدى سۇيەر مە ەدىم؟!
بولسا دا ىنىلەرىم باستارىڭ جاس،
ەل- جۇرتپەن كەمپىر- شالعا بولىڭدار باس.
زامانشى، ەل يەسى سەندەرسىڭدەر،
بولماسا جاسسىڭدار عوي، ۇيقىعا ماس.
زار جىلاپ سەندەر ءۇشىن قايعى تارتتىم،
كۇنىنە سانسىز تىلەك قۇدايعا ايتتىم.
اكە- شەشە، سەندەردى كورسەتكىن دەپ،
اللادان ۇيىقتاسام دا تىلەي جاتتىم.
قارتايدى، اكەم بولسا جاسى جەتتى،
كوز كورمەي ۋايىممەن كۇشى كەتتى.
قارتايىپ ەندى داۋلەت كورەر كەزدە،
قايعى مەن بەينەت كوردى، سورى دا ءوستى.
قايتادان بولعان ءىستى سانامايمىن،
سەندەرگە قۇس بوپ ۇشىپ بارا المايمىن.
بىلمەيمىن، ارامىز الىس، حالدەرىڭدى،
قول قىسقا ەشبىر كومەك بەرە المايمىن.
بىلمەيمىن جانىم تۇگەل كۇيزەلگەن بە؟
ءوز جولىن اعالارىم تۇزەگەن بە؟
جىرتىلعان، جاعانى ەستىپ كەمپىر- شال دەپ،
جان بار ما، كومەكتەسەر ءبىزدىڭ ەلدە...
بىلەمىن كەمپىر- شالدىڭ سورى بارىن،
جاراتقان ماڭدايىنا جازعان قالىڭ.
ايىرىلىپ ميات قىلعان ايتاقىننان،
دەمەسىن ۋايىمىم باسقان قالىڭ.
ەل قۇساپ، ەلگە بارسام باقپاس ەدى،
قارت اكەم قايعى- مۇڭسىز جاتپاس پا ەدى.
«شۇكىر» دەپ ءبىر قۇدايعا جالبارىنىپ،
ءتاۋباسىن كەمپىر- شەشەم ايتپاس پا ەدى؟!
ءماريانى، پاشانمەنەن جەتىم دەيدى-اۋ،
قاسىنا جان جولاماي كەتتى، دەيدى-اۋ.
كەشەگى الاقاندا وسكەن پاشان،
«اكە!»، دەپ ەندى كىمگە ورمەلەيدى-اۋ!
ولاردىڭ ماڭدايىنان كىم سيپايدى،
ماپەلەپ، شەشەسى ونى باعا المايدى.
كيىمسىز الما- جۇلما جۇرگەننەن سوڭ،
سۇيكىمسىز، سورلى جەتىم دەپ سانايدى.
ايتايىن، كوپ ارماننىڭ نەسىن ساناپ،
سۇرايمىن ءبىر قۇدايدان، جالعىز تالاپ.
ەگەردە تىلەۋىمدى بەرسە، قۇداي،
جول تارتسام، امان- ەسەن ەلگە قاراپ.
وسيەت، ءالىمقوجا، ساعان ايتار.
جىلاسا جاس بالالار ساعان باتار.
قايرات قىپ، اقىلمەنەن ايلا تاۋىپ،
باقساڭىز جاراتقانىم ءناسىپ قوسار.
كورسەڭ جاستان بەينەتتى قينالماساڭ،
ىقىلاسپەن كەمپىر- شالدان باتا الساڭ.
كەمپىر- شال الدە بولسا قور بولماس ەد،
اۋىلدا، جاپارعالي سەن ساۋ بولساڭ.
جاسى- جاس، جان سەرىگىڭ ءابىلدانى،
ۇيرەتىپ ءاربىر ىسكە اقىل سالعىن.
ەگەردە ساناڭ بولسا، جانىم ءالتاي،
زەكىرىپ جاس بالانى قيناماعىن.
بىلدىرتپە، پاشان، ءماريا جەتىمدىگىن،
كەمىتپە، بۇرىنعىدان كيىم ءتۇرىن.
جوقتىعىن ايتاقىننىڭ بىلدىرتپەگىن،
اقىلىم سول، ساعان ايتار جانىم مەنىڭ!
حات جازعان: قابىجان ىسقاقوۆ.
چەچەن ا س س ر- ى. كاۆكاز تاڭى.
1944 -جىل.
* * * *
وسى سۇراپىل سوعىس جىلدارىندا اقجازىقتان اسكەر قاتارىنا الىنعان كوشەربايەۆ شىنى اقساقال 1942 -جىلى قان مايداننىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، اۋىلىنا، ەل جۇرتىنا دەگەن ساعىنىشىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، اعايىن تۋىسقا مىناداي حات جولداعان ەكەن:
اۋىلعا ارناۋ
اۋىلدا قالاۋ قاريا،
سەن ەدىڭ ىسقاق ءداريا.
اقتايلاق قارتىم امان بول،
بۇل دا ءبىر ءفاني ءدۇنيا.
اقساقالىم ءيمادي،
بىزگە ءتۇستى مۇنداي كۇي،
سىندىبەك جەزدەم امان بول،
كورسەتىپ ەدىڭ تالاي سىي.
مۇحامەدجان قارتىما،
سالەم جازدىم ارتىما.
قوسىلار كۇن بولار ما؟
امان ەسەن حالقىما.
قۇلمۇحامبەت اعامىز،
قاپ تاۋىنداي پانامىز.
ساعىنعان سوڭ ەلدى ويلاپ،
كۇن سايىن حات سالامىز.
ماقىتبەك پەن ۇمبەتپەك،
ارتىق تۋعان قارا كوك.
بالالارعا اقىل ايت،
ەل باسقارعان اسىل تەك.
ەشمۇحامبەت، سەگىزباي،
اقىلىڭ ەدى تەڭىزدەي.
بار جاستارعا كوزىڭ سال،
اكەسى جوق دەگىزبەي.
بۇل ولەڭىندە شىنى اتامىز اۋىلدا قالعان كەمپىر- شالدىڭ، اقساقالداردىڭ، قاريالاردىڭ جاقسىلىعىن ايتا كەلىپ، سول كەزدەگى ەلدە قالعان جۇرتقا، اقجازىق اۋىلىنىڭ ءتوراعاسى كودەكوۆ ۇمبەتبەككە جانە باسقالارىنا ارتتان ەرىپ كەلە جاتقان كەيىنگى جەتكىنشەكتەرگە ادامشىلىقپەن قاراپ، قامقور بولۋدى سۇراپ، اۋىلدىڭ بەرەكە- بىرلىكتە بولۋىن تىلەگەن. شىنى اتامىزدىڭ حاتپەن كەلگەن وسى ولەڭىن سول ۋاقىتتا بۇكىل اۋىلدىڭ كارى- جاسى جاتتاپ، اۋىزدان اۋىزعا ايتىپ جۇرگەن ەكەن.
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى