وقۋشى قىز تاربيەسى - وراسان جاۋاپكەرشىلىك

استانا. قازاقپارات - مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءدىن ىستەرى كوميتەتى ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اينۇر ابدىراسىل قىزىمەن اڭگىمە

- اينۇر ءابدىراسىل قىزى، تاياۋدا جاريالانعان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ مەكتەپ فورماسىنا قويىلاتىن تالاپتارى قوعامدىق پىكىرگە ءبىرشاما قوزعاۋ سالدى. ماسەلەنىڭ ءمان- جايىن ءبىرقاتار ماماندار ايقىنداپ بەرۋگە تىرىستى. ءارى ساراپشى، ءارى ءدىن سالاسىنىڭ مامانى رەتىندە وسى ماسەلەگە ءتۇيىندى كوزقاراستى سىزدەن ەستىگىمىز كەلەدى.

- ماسەلەگە ەشبىر ەموتسياسىز، سارابدال سانا كوزىمەن قاراساق، اشىعى سول - مەكتەپ فورماسىنا قويىلاتىن تالاپتاردا ەشقانداي وزگەرىس بولعان جوق. نەگە دەيسىز بە؟ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىنىڭ سوناۋ 2007 -جىلعى 27 -شىلدەدەگى ءماتىنىنىڭ 49-بابىنىڭ 3-تارماعىندا «اتا- انالار مەن وزگە دە زاڭدى وكىلدەر ءبىلىم بەرۋ ۇيىمىنىڭ جارعىسىندا ايقىندالعان قاعيدالاردى ورىنداۋعا مىندەتتى» دەپ كورسەتىلگەن بولاتىن. ول قاعيدالاردىڭ ءبىرى - ورتا مەكتەپتەر جارعىسىنداعى مەكتەپ فورماسىن ساقتاۋ ەدى.

وسى مىندەتكەرلىكتى تياناقتاي ءتۇسۋ ماقساتىندا 2011 -جىلعى 24 -قازانداعى № 487-IV زاڭمەن «ءبىلىم تۋرالى» زاڭعا تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. ەندى زاڭنىڭ 47-بابىنىڭ 15-1-تارماعىندا ءبىلىم الۋشىلار مەن تاربيەلەنۋشىلەردىڭ مىندەتى رەتىندە: «ورتا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا ءبىلىم الۋشىلار ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ۋاكىلەتتى ورگان بەلگىلەگەن، مىندەتتى مەكتەپ فورماسىنا قويىلاتىن تالاپتاردى ساقتاۋعا مىندەتتى. وزگە ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا ءبىلىم الۋشىلار ءبىلىم بەرۋ ۇيىمىندا بەلگىلەنگەن كيىم فورماسىن ساقتاۋعا مىندەتتى» دەگەن ەرەجەلەر اتاپ تۇرىپ ەنگىزىلدى.

2015 -جىلدىڭ 13 -قاراشاسىندا ماسەلەنى ودان ءارى نىقتاي ءتۇسىپ، «ءبىلىم تۋرالى» زاڭنىڭ 5-بابىنا ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ قۇزىرەتى رەتىندە «ورتا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارى ءۇشىن مىندەتتى مەكتەپ فورماسىنا قويىلاتىن تالاپتاردى ازىرلەيدى جانە بەكىتەدى» (14-1) دەگەن ەرەجە قوسىلدى. وعان قوسا، 49-باپتا اتا- انالار مەن وزگە دە زاڭدى وكىلدەردىڭ بالالاردىڭ وقۋ ورنىنداعى ساباققا بارۋىن قامتاماسىز ەتۋگە، ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ۋاكىلەتتى ورگان بەلگىلەگەن مىندەتتى مەكتەپ فورماسىنا قويىلاتىن تالاپتاردى ورىنداۋعا، ءبىلىم بەرۋ ۇيىمىندا بەلگىلەنگەن كيىم فورماسىن ساقتاۋعا مىندەتتى ەكەندىگى تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلدى.

سوندىقتان، مەكتەپ فورماسىنا قاتىستى قاعيدالاردىڭ ءارىسى ون جىل، بەرىسى بەس جىل ءبىلىم جۇيەسىندە كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلە جاتقانىن اتاپ ايتۋىمىز قاجەت. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بار بولعانى سول ەرەجەلەردى ايقىنداي ءتۇسۋ ماقساتىندا بولەك قۇجاتقا بىرىكتىرىپ، تالاپتار رەتىندە جۇيەلەپ جاريالادى. ونى جاڭا تالاپ رەتىندە جاتىرقاي قابىلداۋشىلار شىققاندا، ءوز باسىم: «وسىنشا ۋاقىتتان بەرى ءبازبىر اتا- انالار «ءبىلىم تۋرالى» زاڭنان بەيحابار بولىپ نەمەسە ورىنداماي كەلگەن بە؟» دەپ تاڭعالدىم.

- ال تالاپتارداعى «ءدىني اتريبۋتيكانىڭ قولدانىلماۋى قاجەت» دەگەنگە قاتىستى نە ايتار ەدىڭىز؟

- سول ماسەلەگە قاراي ويىسىپ كەلەمىز. مەكتەپ فورماسىنا قويىلاتىن تالاپتار ماتىنىندە «ءدىني اتريبۋتيكانىڭ قولدانىلماۋى» دەگەن تىركەستىڭ قامتىلۋىنا كەلسەك، «مەكتەپ فورماسىن ساقتاۋ» دەگەننىڭ ءوزى «باسقا ەشبىر اتريبۋتيكانى قولدانباۋ» دەگەندى بىلدىرەتىنى ساناسى ساۋ ادامعا بەسەنەدەن بەلگىلى. جانە بۇل تەك ءدىني اتريبۋتتارعا عانا ەمەس، باسقا دا ەرەكشەلىكتەرگە تىيىم سالىناتىنىن بىلدىرەدى. ماسەلەن، بالا مەكتەپكە ەركىن كيىم ۇلگىسىمەن - ءساندى نەمەسە سپورتتىق كيىمدەرمەن، جارقىراعان اشەكەي بۇيىمدارمەن كەلە المايدى عوي. «فورما» ۇعىمى سونىڭ ءبارىن رەتتەيدى. دۇرىسى، بۇرىننان رەتتەپ كەلگەن.

فورما - تەك مەكتەپكە ءتان ەرەكشەلىك ەمەس. كوپتەگەن كاسىبي سالالىق مەكەمەلەر، وقۋ ورنى، جۇمىس ورنى دەپ بولمەستەن، بارلىق دەڭگەيدە بەلگىلى ءبىر فورمالاردى ساقتاۋدى تالاپ ەتەدى. ونىڭ بارلىعى كاسىبي، تەحنيكالىق، گيگيەنالىق، تاعى باسقا تالاپتاردان تۋىندايتىنى بەلگىلى. ال مەكتەپ فورماسىنىڭ دا كوتەرىپ وتىرعان وزىندىك الەۋمەتتىك- تۇلعالىق جۇگى بار. بىرىنشىدەن، كەز كەلگەن فورما بەلگىلى ءبىر مەكەمەگە قاتىستىلىقتى بىلدىرەتىندىكتەن، تۇلعاعا سول مەكەمە الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى جۇكتەيدى.

ەكىنشىدەن، فورما - قۇقىقتىق قاتىناستار شەگىن ايقىندايتىن باقىلاۋ قۇرالى. قاراپايىم مىسالمەن ورنەكتەسەك، مەكتەپ فورماسىنداعى بالا ساباق ۋاقىتىندا كوشە كەزىپ جۇرسە نەمەسە كومپيۋتەر كلۋبىندا ويىن ويناپ وتىرسا، كەز كەلگەن ۋچاسكەلىك پوليتسيا قىزمەتكەرىنىڭ ونىڭ ءمان- جايىن سۇراپ، قاداعالاۋعا قۇقىعى بار.

ۇشىنشىدەن، بىرتەكتى فورما مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ الەۋمەتتىك تۇرعىدان جىكتەلۋىنە، پسيحولوگيالىق قىسىمداردىڭ ورىن الۋىنا جول بەرمەيدى، ياعني «بۇلاق باستان بىلعانباس» ءۇشىن فورمانىڭ ساقتالۋى قاجەت- اق. جالپى، تىزە بەرسەك، باسقا دا ارتىقشىلىقتاردى اتاۋعا بولادى، ءبىراق ونىڭ بارلىعى قاراپايىم قوعام مۇشەسىنە دە بەلگىلى. سوندىقتان، قايىرا ايتارىم، مەكتەپ فورماسىنا قويىلاتىن تالاپتارعا جەر استىنان جىك شىققانداي تاڭ- تاماشا بولۋدىڭ رەتى جوق.

- ارانداتۋشى سەكىلدى كورىنسە دە مىناداي ءبىر ساۋال قويعىم كەلىپ وتىر. كەزىندە كەيبىر ازاماتتار مەكتەپتە حيدجابقا جول بەرىلمەۋىن كونستيتۋتسياعا قايشىلىق رەتىندە باعالاپ جاتتى. بۇعان نە دەيسىز؟

- ارانداتۋشى ەمەس، الاڭداتۋشى ساۋال بۇل. قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتىڭ قاراپايىم دەڭگەيىن مەڭگەرمەگەنىمىزدىڭ كورىنىسى. قۇقىقتىق ماسەلەلەردى قوزعاعاندا، اۋىردىڭ ۇستىمەن، جەڭىلدىڭ استىمەن جۇرەتىن پسيحولوگيادان ارىلۋىمىز كەرەك. وزىمىزگە كەرەك نارسەنى عانا كورىپ، كەرەك ەمەستى جىلى جاۋىپ قويعاننان جاعداي وزگەرمەيدى. ماسەلەدەن قاشۋ ەمەس، ونى شەشۋ كەرەك.

باسىن اشىپ الاتىن ءبىر ماسەلە - اتا زاڭدا «ءدىني سەنىم بوستاندىعى» دەگەن ۇعىم جوق. ول «ار-وجدان بوستاندىعى» ۇعىمىنىڭ اياسىندا قامتىلادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 22-بابىنا سايكەس «اركىمنىڭ ار- وجدان بوستاندىعىنا قۇقىعى بار». ءبىراق ءدال وسى باپتا جازىلعانداي، «ار-وجدان بوستاندىعى قۇقىعىن جۇزەگە اسىرۋ جالپى ادامدىق جانە ازاماتتىق قۇقىقتار مەن مەملەكەت الدىنداعى مىندەتتەرگە بايلانىستى بولماۋعا نەمەسە ولاردى شەكتەمەۋگە ءتيىس». ياعني، سول بوستاندىققا قاتىستى قۇقىقتىق نورمالاردا ونىڭ شەت- شەگى دە ايقىن كورسەتىلگەن. كەرتارتپا پىكىرلەرگە اربالعان كەي ازاماتتار وسى ەكىنشى ەرەجەنى كورگىسى كەلمەيدى.

اتا زاڭ ەڭ باستى قۇقىقتىق قاعيداتتاردى ايقىندايدى. ال وندا ايتىلعان ازاماتتىق قۇقىقتار مەن مەملەكەت الدىنداعى مىندەتتەردى سالالىق زاڭدار بەلگىلەيدى. اتالعان قۇقىقتار مەن مىندەتتەرگە بايلانىستى بولاتىن نەمەسە ولاردى شەكتەۋى مۇمكىن قاتىناستار دا سول سالالىق زاڭداردا كورسەتىلەدى. سوندىقتان، كونستيتۋتسيالىق جانە وزگە دە زاڭنامالىق نورمالارعا سۇيەنە وتىرىپ، «ءبىلىم تۋرالى» زاڭ دا ءوز سالاسىنداعى ءتيىستى قۇقىقتىق قاتىناستاردى ايقىندايدى. ونىڭ ىشىندە ءبىلىم الۋشىلاردىڭ مەكتەپ فورماسىن ساقتاۋ مىندەتتىلىگى دە بار.

ءدال وسى سەكىلدى اتا زاڭ اياسىندا دايىندالعان «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭنىڭ 3-بابىنىڭ 5-تارماعىندا ەشكىمنىڭ ءوز ءدىني نانىمدارى سەبەپتەرى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى مەن زاڭدارىندا كوزدەلگەن مىندەتتەرىن اتقارۋدان باس تارتۋعا قۇقىعى جوقتىعى اتاپ كورسەتىلگەن. ال اتالعان زاڭنىڭ 3-بابىنىڭ 8-تارماعىندا اتا- انالاردىڭ بالالاردى ءوز نانىمدارىنا سايكەس تاربيەلەۋىنە مەملەكەتتىڭ ارالاسپايتىنى ايتىلعان. ءبىراق وسى نورمادا دا ەسكەرتۋ رەتىندە: «مۇنداي تاربيەلەۋ بالانىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا قاتەر توندىرگەن، ونىڭ قۇقىقتارىنا قىسىم جاساعان جانە جاۋاپكەرشىلىگىن شەكتەگەن... جاعدايلاردى قوسپاعاندا» دەگەن قاعيداتتىڭ تۇرعانىن ەستەن شىعارماۋ قاجەت. بۇل جەردە دە ارالاسپاۋ ارەكەتىنىڭ زاڭدىق شەكتەرى ايقىن كورسەتىلگەن.

سوندىقتان، «ءبىلىم تۋرالى» زاڭنىڭ ءبىلىم مەكەمەسىنىڭ ىشكى ءتارتىبىن ساقتاۋ ماقساتىندا مەكتەپ فورماسىنا قويعان تالاپتارى ازاماتتاردىڭ ار-وجدان بوستاندىقتارىن بۇزبايدى، كەرىسىنشە، ولاردىڭ زاڭنامالىق نورمالارعا كەڭ تۇسىنىكپەن، اشىق ازاماتتىق تۇرعىدان قاراۋىن مىندەتتەيدى.

ءاربىر سانالى ازاماتتىڭ زاڭ قاعيدالارى ار- وجدان بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتۋمەن قاتار، مەملەكەت الدىنداعى مىندەتتەر مەن جاۋاپكەرشىلىكتەردى قوسا جۇكتەيتىنىن ەستە تۇتقانى ابزال. قاراپايىم قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتىڭ شارتى وسىنداي.

- بۇل ءبىر ءساتى تۇسكەن ساۋال مەن كوكەيدەن شىققان جاۋاپ بولدى. ەندىگى تۇيتكىل: حيدجاب كيۋ مۇسىلماندىقتىڭ تىكەلەي كورىنىسى بولىپ سانالا ما؟ نەگە بۇل ماسەلەنى كەيبىر ادامدار وسى ماعىنادا كوتەرۋگە تىرىسادى؟

- «ايتا- ايتا التايدى، جامال اپا قارتايدى» دەگەن ءسوز كوكەيگە ورالادى وسىندايدا. مۇنداي ساۋالدىڭ ءتۇبى ءبىر قويىلاتىنىن ءبىلىپ، اتامىز قازاق تالاي-تالاي ءتۇيىندى ءسوز ايتىپ كەتتى عوي. دەگەنمەن، الدىمەن يسلام قاعيدالارىنا جۇگىنەيىك. يسلام شاريعاتى بويىنشا «ءلا ءيلاھا يللا اللا، مۇحاممەد راسۋلاللا» دەپ يمان كەلتىرگەن، وسى كاليمانى تىلمەن ايتىپ، جۇرەگىمەن سەنگەن ادامنىڭ مۇسىلمان ەكەنىنە ءشۇبالانۋعا ەشكىمنىڭ قۇقىعى جوق. ياعني، يمان كەلتىرۋ - مۇسىلماندىقتىڭ نەگىزگى شارتى.

قازاقستان مۇسىلماندارى ءۇشىن ءداستۇرلى بولىپ تابىلاتىن حانافي مازحابىنىڭ نەگىزىن سالعان ءابۋ حانيفا (يمام اعزام): «كىم اللانى جانە ودان تۇسىرىلگەندەردى تىلمەن دە، جۇرەكپەن دە مويىنداسا، وندا ول اللانىڭ الدىندا دا، ادامدار ءۇشىن دە مۇسىلمان»، دەپ جازادى.

ەندى حيدجاب ماسەلەسىنە كەلەيىك. مۇسىلمان ايەلدەردىڭ ورامال تاعۋى قۇراندا بۇيىرىلعاندىقتان، ول پارىز امال بولىپ ەسەپتەلەدى. پارىزدى مويىنداماۋ - كۇپىرلىك، ول دىننەن شىعۋعا الىپ بارادى. ال ورامالدىڭ پارىز ەكەنىن مويىنداسا، ءبىراق بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن (ءبىزدىڭ مىسالىمىزدا - مەكتەپ فورماسىن ساقتاۋ قاجەتتىلىگىنەن) تاعا الماسا، ول ايەل نەمەسە قىز بالا مۇسىلماندىقتان شىققان بولىپ سانالمايدى. ياعني، جۇرەگىندە يمانى بار بولسا، ورامال تاقپاعان ايەلدى «مۇسىلمان ەمەس، كاپىر» دەپ ەشكىم ايتا المايدى. كەرىسىنشە، بۇل جاعدايدا مۇحاممەد پايعامباردىڭ: «كىمدە-كىم باۋىرىنا: «ەي، كاپىر!» دەسە، ەگەر ول ادام شىنىمەن كاپىر بولماسا، وندا ايتقان ادامنىڭ ءوزى كاپىر بولادى»، دەگەن قاتاڭ ەسكەرتۋىن ەستە ۇستاۋ ورىندى. يسلام شاريعاتى بويىنشا يمان كەلتىرگەن مۇسىلمان ادامدى «كاپىر» دەپ ايىپتاۋعا بولمايدى.

ورامالدىڭ پارىز ەكەنىنە سەنۋ - يمان ماسەلەسى، ال ونى تاعۋ - امال ماسەلەسى. يمان بولەك تە، امال بولەك. امال يماننىڭ ءبىر بولىگى دە، تىكەلەي كورىنىسى دە ەمەس. بۇل جايىندا ءابۋ حانيفا يمام اعزام بىلاي دەپ جازادى: «اللا تاعالا يماندى امالداردان ارتىق ەتىپ بەكىتتى. مۇميندەردى قۇلشىلىق ەتۋگە، زەكەت تولەۋگە، ورازا تۇتۋعا، قاجىلىقتى وتەۋگە ۇمتىلدىراتىن، اللاعا يمان كەلتىرۋگە شاقىراتىن زەكەت، ورازا نەمەسە قاجىلىق امالدارى ەمەس، كەرىسىنشە، ولاردىڭ يماندارى بولىپ تابىلادى. بۇل - وسىلاي، ويتكەنى، ولار الدىمەن يمان كەلتىردى، سودان كەيىن امالداردى ورىنداۋعا كوشتى. اللاعا دەگەن سەنىم ولاردى ءدىني پارىزداردى ورىنداۋعا جۇمىلدىردى، ال، كەرىسىنشە (بولعان جوق، ياعني)، ءدىني پارىزدار اللاعا دەگەن يماندى ولاردىڭ جۇرەكتەرىنە قوندىرعان جوق».

يمام اعزام ايەلدەردىڭ بەلگىلى ءبىر جاعدايلاردا اللا تاعالانىڭ رۇقساتىمەن ناماز وقي المايتىنىن - پارىز امالدى ورىندامايتىنىن ايتا كەلىپ: «ەگەر يمان مەن امال ءبىر دەسەك، ناماز وقىماي جۇرگەن كەزدەرىندە ايەلدى يمانى جوق دەۋگە تۋرا كەلەر ەدى. ءبىراق بۇل ولاي ەمەس، سوندىقتان، يمان مەن امال ءبىر ەمەس»، دەيدى.

وسى قيسىنمەن پايىمداساق، مۇسىلمان ەر ادامداردىڭ دا پارىز امالداردى ورىنداي المايتىن كەزى بولادى. مىسالى، ساپاردا جۇرگەندە رامازان ايىنىڭ پارىز بولعان ورازاسىن ۇستاي الماۋى مۇمكىن، ءبىراق سول كەزەڭدە پارىز امالدى ورىنداماعانى ءۇشىن ونى «يمانى جوق» دەپ ەشكىم ايىپتاي المايدى.

ورامالعا قايتا ورالايىق. ەگەر ورامال مۇسىلماندىقتىڭ باستى كورىنىسى بولسا، يماندى جۇرەكتەن ءبىر ءسات تە وشىرۋگە بولمايتىنى سەكىلدى، ورامالدى ءبىر ءسات تە شەشۋگە رۇقسات بەرىلمەس ەدى. ءبىراق يسلام شاريعاتىندا ولاي ەمەس، باليعاتقا تولعان قىز بالا مەن ايەل ادام جاقىن تۋىستارىنىڭ كوزىنشە (ەر ادام بولسا دا) ورامالسىز، تۇمشالانباي جۇرە الادى. بۇل تۋرالى تالاي دالەل- دايەكتەر كەلتىرۋگە بولادى، ءبىراق ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، يمان ورامالمەن بىرگە الىنىپ- سالىنىپ تۇراتىن زاتتىق دۇنيە ەمەس.

- وكىنىشكە قاراي، ورامالدى مۇسىلماندىقتىڭ تىكەلەي كورىنىسى سانايتىن جاڭساق تۇسىنىكتەر قوعامدا كەزدەسىپ جاتادى ەمەس پە؟

- ءيا، ونى دا مىسالمەن ورنەكتەيىك. وتكەن جىلى مەكتەپتەگى ورامال ماسەلەسىنە قاتىستى ءبىر اكە - اتى دارداي زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بىلاي دەپ جازىپتى: «بىزگە قىزىڭىز ۇيدە، كوشەدە حيدجاب كيە بەرسىن، تەك مەكتەپتە فورمانى ساقتاسىن»، دەيدى مۇعالىمدەر. ءبىز قالايشا قىزىمىزعا ۇيدە مۇسىلمان بول، مەكتەپتە مۇسىلمان بولما دەپ ايتامىز؟» وسى سوزدەردى وقىعاندا يمان مەن يسلام جونىندەگى تۇسىنىگىمىزدىڭ وسىنشالىقتى قۇلدىراپ، قاراپايىم يسلامي ۇعىمداردى اجىراتا المايتىن قارابايىر دەڭگەيگە قاشان ءتۇسىپ ۇلگەرگەنىمىزگە تاڭ بولدىم. سونى جازعان اكە - يسلامنىڭ نەگىزگى شارتىن ۇقپاعان، ءدىننىڭ نە ەكەنىن سەزىنبەگەن جان ءوزىن كامىل مۇسىلمانمىن دەپ ەسەپتەيدى! بۇدان تومەن تاعى قايدا بارار ەكەنبىز؟!

مۇسىلماندىقتىڭ نە ەكەنىن حاق ءدىننىڭ ەلشىسى - مۇحاممەد پايعامباردان ارتىق بىلەتىن ادام جوق. سول پايعامباردىڭ ءوزى: «مۇسىلمان دەگەنىمىز - قولىمەن جانە تىلىمەن مۇسىلمانعا زالال كەلتىرمەگەن ادام»، دەگەن. ال ءبىز ول ۇعىمنان الىستاعاننان الىستاپ بارامىز... ءبىز مۇسىلماندىقتى تەك فورمامەن بايلانىستىرۋعا اۋەستەنىپ الدىق.

يسلامنىڭ شىنايى رۋحىن تەرەڭ سەزىنگەن كەشەگى قازاق «يماندى» دەپ جۇرەگىندە بەرىك سەنىمى بار، تەرەڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتكە يە، ىزگى مىنەز- قۇلىقتى جاندى ايتقان. اتالارىمىز قاشاندا جۇرەكتەگى يماندى باستى ورىنعا قويعان، «سىرت تازاسى نە كەرەك، تازارت اۋەل ءىشىڭدى»، دەپ تىيعان. «سىرتقا قاسيەت بىتپەيدى، اللا تاعالا قارايتۇعىن قالىبىڭا (جۇرەگىڭە)، بوياماسىز ىقىلاسىڭا بىتەدى»، دەگەن اباي دا وسى قيسىنمەن پايىمداعان. «مۇسىلمانشىلىق كىمدە جوق، تىلدە بار دا، دىلدە جوق»، دەپ نازالانعان ابۋباكىر كەردەرى قازاقتىڭ بولمىسىنا بىتكەن جۇرەكتەگى يمانىن جوقتادى. يمان مەن يسلامدى اجىراتىپ قاراماعان قازاق ءوز تانىمىن وسىلاي ورنەكتەگەن ەدى...

2015 -جىلدىڭ 7-8 -جەلتوقسانىندا ءبىزدىڭ ورتالىق قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى قاراماعىنداعى ءدىني ساۋات اشۋ كۋرستارى مەن ءدىني وقۋ ورىندارىنىڭ ۇستازدارىنا، مۇسىلمان ايەلدەر بىرلەستىكتەرىنىڭ جەتەكشىلەرىنە ارنالعان وقىتۋ سەمينارىن وتكىزدى. سوندا ءدىندار ۇستازدار قازىرگى مەشىتكە كەلۋشىلەردىڭ سىرت ادامدار تۋرالى ءسوز بولا قالسا، «مۇسىلمان با، مۇسىلمان ەمەس پە؟» دەپ سۇراۋدى ۇردىسكە اينالدىرعانىن، ياعني بەس ۋاقىت ناماز وقىمايتىن ەرلەر مەن ايەلدەردى، ورامال تاقپايتىن ايەلدەردى مەشىت جاماعاتىنداعى ءبىرقاتار ادامداردىڭ «مۇسىلمان ەمەس» دەپ سانايتىنىن قىنجىلا جەتكىزگەن بولاتىن. «راديكالدانۋ ۇدەرىسى مەشىت جاماعاتىنان باستالماس ءۇشىن «مۇسىلمان» ۇعىمى جونىندە قمدب- نىڭ رەسمي ۇستانىمى شىعارىلۋى كەرەك، بۇل تاقىرىپقا ارنايى ۋاعىزدار ايتىلۋى قاجەت»، دەگەن ۇسىنىستى دا سول ۇستازداردىڭ ءوزى ايتقان بولاتىن. ءدىني باسقارمانىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا...

- مەكتەپ جاسىنداعى قىزدار قاتارىندا حيدجاب كيگىسى كەلەتىندەر سانى قانشا؟ وعان زەرتتەۋ جاسالعان با؟

- وتكەن جىلى ءبىزدىڭ ورتالىق ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىندا زەردەلەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، 11000 عا جۋىق ادامدى قامتىعان 200 دەي ءىس-شارا وتكىزدى. شارالار بارىسىندا 2105 ادامعا ساۋالداما جۇرگىزىلدى. ونىڭ 459 ى مەكتەپ وقۋشىلارى بولاتىن. ءبىر ەرەكشەلىگى، ساۋالناما الۋ كەزىندە دە، فوكۋس-توپتىق تالداۋلار بارىسىندا دا وقۋشىلاردىڭ ەركىن سويلەۋىنە، اشىق پىكىر بىلدىرۋىنە مۇمكىندىك بەرىلگەنىنە جانە ساۋالدامالاردىڭ ءانونيمدى تۇردە تولتىرىلعانىنا قاراماستان، وقۋشىلار تاراپىنان بىردە-ءبىر رەت حيدجاب كيۋ ماسەلەسى كوتەرىلمەدى.

بۇل ماسەلە ساۋالداماعا قاتىسقان 305 جەرگىلىكتى تۇرعىن تاراپىنان دا كوتەرىلگەن جوق. ماسەلەگە تەك فوكۋس- توپتىق تالداۋعا قاتىسقان 330 مۇعالىمنىڭ بىرنەشەۋى نازار اۋداردى، ونىڭ ءوزى «مەكتەپتە حيدجاب كيۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن جاعدايدا وعان قانداي زاڭدىق نەگىزدەر بويىنشا جاۋاپ بەرگەن ءجون؟» دەگەن الدىن الۋ شارالارىنا قاتىستى ساۋال بولدى.

ايتىلعانداردان اڭعاراتىنىمىزداي، مەكتەپتەگى ورامال ماسەلەسىنە قاتىستى ايتارلىقتاي قىزىعۋشىلىق ءۇردىسى بايقالمايدى، سوندىقتان، حالىقتىڭ وسى ماسەلە تولعاندىراتىن بولىگىنىڭ پايىزدىق كورسەتكىشىن انىقتاۋ مۇمكىندىگى جوققا ءتان. بالكىم، بۇل كورسەتكىش 0,01 پايىزدى دا قۇراماس. ال، كەرىسىنشە، ەل اۋماعىنداعى 8000 عا جۋىق مەكتەپتىڭ باسىم بولىگىندە حيدجابقا قاتىستى ماسەلە مۇلدە كەزدەسپەگەن.

بۇل ماسەلەنى قوزدىرىپ، قوعامدىق پىكىر تۋىنداپ جاتقان سەكىلدى ەتىپ كورسەتىپ، ساناۋلى ادامداردىڭ كومەگىمەن قولدان پىكىرتالاس ۇيىمداستىرىپ جاتاتىندار كوپ جاعدايدا زاڭ تالاپتارىن تولىق ءتۇسىنىپ- بىلمەگەن، ءدىننىڭ فورمالىق جاعىنا ءمان بەرىپ، مازمۇندىق قىرىن نازاردان تىس قالدىرعان ازاماتتار نەمەسە ىشكى تۇراقتىلىققا سىنا قاققىسى كەلەتىن مۇددەلى ادامدار بولىپ تابىلادى.

- مەكتەپ جاسىنداعى قىزداردىڭ حيدجاب كيۋى ونىڭ سىنىپتاستارىنا، وزىنە قالاي اسەر ەتەدى؟

- ەڭ كۇردەلى ماسەلە دە وسى. بارىنەن بۇرىن بۇل حيدجاب كيگەن قىزدىڭ وزىنە اۋىر. سىنىپتاستارىنىڭ وعان توسىرقاي قاراۋى دا، شەتتەتۋى دە مۇمكىن. بازبىرەۋلەرىمەن ءتىل تابىسار، كەيبىرىمەن قارىم-قاتىناسى شەكتەلىپ قالارى ءسوزسىز. حيدجابتى وقۋشىنىڭ مۇعالىمدەرىمەن، مەكتەپ باسشىلىعىمەن مامىلەگە كەلۋى دە مۇمكىن بولمايدى. ويتكەنى، ولار زاڭدى نەگىزدە مەكتەپ فورماسىن ساقتاۋدى تالاپ ەتەدى. اتا-انالارى ءارى تارتادى، ۇستازدارى بەرى تارتادى، ەكى وتتىڭ، سىنىپتاستارىن قوسا العاندا، ءۇش وتتىڭ ورتاسىندا قىز بالا قالادى. وقۋشىلىق ءومىردىڭ ەڭ جاقسى كەزەڭدەرى وسىلاي سەرگەلدەڭمەن وتەدى.

ال مۇنداي جاعدايدا بالانىڭ ساناسى قالاي قالىپتاسارىن ويلاپ كوردىك پە؟ ول ەكىگە جارىلماق. ەكى جاعى دا وڭدى ەمەس.

ەگەر قىز بالا اتا- اناسىنىڭ ۇستانىمىمەن تولىق كەلىسسە، ءوزىن تۋرا جولدا ءجۇرمىن دەپ سانايدى، دەمەك، باسقالاردىڭ ءبارىن اداسقاندار رەتىندە قابىلداي باستايدى. «مەنىكى عانا دۇرىس، باسقالاردىكى ءجون ەمەس» دەگەن استام ءارى تۇيىق پىكىر قالىپتاسادى ءجاسوسپىرىم قىزدىڭ بويىندا (مۇحاممەد پايعامباردىڭ: «كوكىرەگىڭىزدە تارىداي مەنمەندىگىڭىز بولسا، جۇماققا كىرمەيسىزدەر» دەگەن ءحاديسى ەرىكسىز ويعا ورالىپ وتىر). ءدال وسى «مەنىكى عانا دۇرىس» دەگەن پىكىر تالاي شەتىن كوزقاراسقا نەگىز بولعانىن دا ۇمىتپايىق. ۇستازداردىڭ مەكتەپ فورماسىنا قاتىستى تالاپتارىنان قۇلاعى جاۋىر بولعان قىزدىڭ زايىرلى مەملەكەتكە وكپەسى قارا قازانداي ادام بولىپ جەتىلمەسىنە كىم كەپىل؟ سول وكپە ەرتەڭگى كۇنى ونى دا وسى ورتانى تارك ەتىپ، قازاقستاندى كاپىرستانعا بالاپ، اراب ەلدەرىنە حيجرا جاساتپايتىنىنا كەپىلدىگىمىز بار ما؟ قۇداي بەتىن اۋلاق قىلسىن، ونداي ناۋبەتتىڭ سوڭى ايتپاسا دا بەلگىلى...

ەندى ەكىنشى جاعىنا كەلەيىك. ەگەر قىز بالا اتا- اناسىنىڭ حيدجاب كيۋگە قاتىستى ۇستانىمىمەن كەلىسپەسە، ءبىراق سىيلاعاندىقتان نەمەسە قورىققاندىقتان ەرىكسىز ولاردىڭ ىرقىنا كونسە (ونداي مىسالدار دا كەزدەسەدى)، ءجاسوسپىرىم ساناسىندا وتباسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىك پەن جالعىزدىقتان تۋىندايتىن بارلىق پسيحولوگيالىق دەرتتەر داميدى. بالا ءوزىن وتباسىندا باقىتتى سەزىنىپ وسپەسە، «تايبۋرىلدىڭ قىرىق ءۇش كۇن كەمدىگىنىڭ» ورنى تولمايتىنى سەكىلدى، ونىڭ ساناسى ۇدايى باقىتسىزدىق پەن جالعىزدىق سەزىمدەرىنە بەيىم بولادى. بۇعان مەكتەپ فورماسىن ساقتاۋدى تالاپ ەتۋدەن تۋاتىن كەلىسپەۋشىلىكتەردى، قاتار- قۇربىنىڭ قاتۋ كوزقاراسىن تاعى قوسىڭىز...

باليعاتقا تولعان قىز بالانىڭ مەكتەپ تابالدىرىعىندا جۇرەتىن بالداۋرەنى - ورتا ەسەپپەن ەكى جىل، ونىڭ ىشىندە، ءار جىلدىڭ توعىز ايىنداعى ساباق كۇندەرىنىڭ بەس- التى ساعاتى عانا. سول ساعاتتاردى ءجاسوسپىرىمنىڭ سىن ساعاتتارىنا اينالدىرمايىق. تۇلعالىق بولمىسى تولىق قالىپتاسپاعان بالاڭ سانانى سەرگەلدەڭگە سالماي، قىزدارىمىزعا تىنىشتىق بەرەيىك. وقۋشىلىق ءومىردىڭ قيىندىقتارى ونسىز دا از ەمەس. قالىپتاسۋ كەزەڭىنەن ءوتسىن دە، بويجەتكەن قىز بالا تۋرا جولدى سانالى تۇردە ءوزى تاڭداسىن. سوندا ول ەشقاشان اداسپايدى.

قىزدارىنىڭ مەكتەپتە ورامال تاعا الماعانىنا رەنىشتى اتا- انالارعا ايتار ەدىم: ەگەر ۇيدە بەرگەن تاربيەڭىز ءتۇزۋ بولسا، قىزىڭىزدى يمان نەگىزدەرىمەن وتباسىندا سۋسىنداتا بىلسەڭىز، وعان جاسىنان شىنايى رۋحاني ءتالىم بەرگەن بولساڭىز، ونىڭ مەكتەپتە ورامالسىز جۇرگەن بەس- التى ساعاتى قانىنا سىڭگەن يماندىلىقتان ءبىر قادام دا الىستاتا المايدى. «بالاپان ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى». ال وتباسى تاربيەسى ءتۇزۋ بولماسا، يمانسىزدىق دەرتىنەن بالانى ساندىققا سالساڭ دا ساقتاپ قالا المايسىڭ.

- ءتۇيىن ءسوزىڭىز.

- «وسپەيتىن بالا ونبەيتىن داۋدى قۋادى» دەگىزبەي، بولار ەلدىڭ بالاسىنا ءتان باسالقالى مىنەز تانىتايىق. كەشەگى جەر داۋى مەن جەسىر داۋىنا بۇگىن حيدجاب داۋىن قولدان قوسىپ، بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرمايىق. قازاقتىڭ وزگە دەرتى دە بار بولار، سولاردى ەمدەيىك.

مەملەكەتىمىز مەكتەپتەن تىس جەردە ورامال تۇرماق، بەس پارىزدىڭ ەشبىرىنە تىيىم سالىپ وتىرعان جوق، كەرىسىنشە، بارلىق ازاماتتارمەن قاتار مۇسىلمانداردىڭ سەنىم بوستاندىعىنا بارىنشا جاعداي جاساۋدا. ءدىن- قارىنداستارىمىز سول ىزگى زاڭداردى يگىلىگىنە تۇتىنسىن. ءسويتسىن دە، سونداي مەملەكەتتى ءناسىپ ەتكەن اللا تاعالاعا شۇكىرشىلىك تانىتىپ، بەيبىت وتانىنا ادال قىزمەت ەتسىن. ويتكەنى، مۇحاممەد پايعامباردىڭ حاديسىندە ايتىلعانداي: «وتاندى ءسۇيۋ - يماننان».

اڭگىمەلەسكەن سامات مۇسا،

«ەگەمەن قازاقستان»