ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترىمەن سۇحبات: جازعى كانيكۋل، ءۇش تىلدىلىك جانە قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى تۋرالى
بيىل ناۋرىزدا قازاقستاندا ق ر ءبىلىم بەرۋدى جانە عىلىمدى دامىتۋدىڭ 2016-2020 -جىلعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى بەكىتىلدى. ال بۇدان ءبىر اي بۇرىن 10 -اقپاندا ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى لاۋازىمىندا وتىرعان اسلان ءسارىنجىپوۆتىڭ ورنىنا ەرلان ساعاديەۆ كەلگەن بولاتىن. قازىر اتا- انالار جولداعان پەتيتسياعا ساعاديەۆ بەسكۇندىك وقۋ اپتاسىنىڭ ەنگىزىلۋى، ءبىلىم بەرۋدىڭ ءۇش ءتىلدى جۇيەسىنە كوشۋى جانە وقۋ جىلىنىڭ ۇزارتىلۋى تۋرالى تۇسىنىكتەمە بەرىپ جاتىر. بۇل وزگەرىستەردىڭ ءبارى ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىن جاڭارتۋ تۋرالى ماسەلە قوزعالعان مەملەكەتتىك باعدارلامادا قاراستىرىلعان. ءبىزدىڭ بۇگىنگى سۇحباتىمىز وسى ماسەلەلەردىڭ نەگىزى قانداي، جالپى بۇل ماسەلەر قايدان باستاۋ العان، مىنە وسى جايىندا تۋرالى بولماق.
TENGRINEWS: ەرلان كەنجەعالي ۇلى، 1 -قىركۇيەكتەن باستاپ، قازاقستان كەزەڭ- كەزەڭىمەن ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا جۇيەسىنە كوشپەك. وسىعان وراي جاڭارتىلعان ءبىلىم بەرۋ مازمۇنى تۋرالى ايتىپ وتسەڭىز.
ەرلان ساعاديەۆ:
80- جىلداردىڭ ورتاسىندا كوپتەگەن دامىعان ەلدەر ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا تۇرىنە كوشۋ تۋرالى قورىتىندىعا كەلدى. ول ءبىلىمنىڭ سانىنا عانا ەمەس فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىنا نەگىزدەلۋى ءتيىس بولدى. ياعني، ادامنىڭ قانشالىقتى بىلىمدىلىگى ەمەس، قانشالىقتى ءبىلىپ، ىستەي الاتىندىعى جانە العان ءبىلىمىن قالاي قولدانا الاتىندىعى ماڭىزدىلىققا اينالىپ وتىر. 1988 -جىلدان باستاپ ە ى د ۇ ەلدەرىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى مەكتەپتەردە جاڭارتىلعان ءبىلىم بەرۋگە كوشە باستادى. بۇل پروتسەسس 90- جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي اياقتالدى. 1997 -جىلى ەلدەر جاڭارتىلعان مازمۇندى ولشەۋدىڭ ءبىرىڭعاي ستاندارتى تۋرالى شەشىم قابىلدادى، ول - PISA دەپ اتالدى. وسىلايشا قازاقستان دا بيىلعى جىلعى 1 -قىركۇيەكتەن باستاپ بارلىق مەكتەپتەردە 1-سىنىپتان ونى ەنگىزە باستايدى. ەنگىزۋگە تولىق ءتورت جىل بەرىلەدى.
TENGRINEWS: باعدارلامادا ناقتى قانداي وزگەرىستەر بولماق؟
ە. ساعاديەۆ:
بۇل ماسەلەنى ەكى تۇرعىدا تۇسىندىرۋگە بولادى. ءبىرىنشى: تىڭ يگەرۋ جىلدارى قانشا گەكتار جەر يگەرىلدى؟ بۇل ۇ ب ت- عا جانە سۇراق. بۇل ماسەلەدە ناقتى داتالاردى، فاكتىلەردى جانە سانداردى ءبىلۋ قاجەت. ەكىنشى: ساۋلە مەن تولقىننىڭ اراسالماعى قانداي؟ جاۋاپتىڭ نۇسقالارى: دىبىس جانە امپليتۋدا، جىلدامدىق جانە جيىلىك جانە ت. ب. بۇلار جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ ءۇشىن تاپسىراتىن فۋنتسيونالدىق ساۋاتتىلىق تەستىنىڭ قاراپايىم ۇلگىلىك سۇراقتارى. بۇل ارادا فيزيكانىڭ بازالىق ءبىلىمى باعالانادى، ەڭ باستىسى - بالانىڭ ويلاۋى مەن لوگيكاسى. وسىلاردىڭ ءبارى - بولاشاق ۇبت سۇراقتارىنىڭ تۇرلەرى. مىنە وسى سۇراقتار بۇرىنعى ەسكى مازمۇنمەن جاڭارتىلعان مازمۇننىڭ ايىرماشىلىعىن كورسەتەدى.
TENGRINEWS: نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەبىندە (ن ز م) وعان تۇسپەس بۇرىن بەلگىلى ءبىر ەمتيحان تاپسىرعان بالالار وقۋدا، ولاردا ماتەريالدىق- تەحنيكالىق بازا وتە جاقسى، مۇعالىمدەردىڭ جالاقىسى جوعارى. ال ەندى قاراپايىم مەكتەپتەر جاڭا باعدارلامانى يگەرىپ اكەتە الا ما؟
ە. ساعاديەۆ:
بىرىنشىدەن، باعدارلاما بەيىمدەلگەن. 30 پيلوتتىق مەكتەپتىڭ ءبارى قارپايىم قاتارداعى مەكتەپتەر، ونىڭ ىشىندە اۋىلدىق جانە شاعىن جيناقتى مەكتەپتەر دە بار. ناتيجەلەر قالعان مەكتەپتەردە دە بۇل باعدارلامانى تولىعىمەن يگەرىپ كەتە الاتىنىن كورسەتىپ وتىر. جاڭارتىلعان مازمۇن سىناقتان وتكىزىلگەن جانە نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرىنە، 30 پيلوتتىق مەكتەپكە ەنگىزىلگەن. بۇعان ءبىراز جىلدار كەتتى، اۋقىمدى جۇمىستار جاسالدى. ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭارتىلعان مازمۇنىن سىناقتان وتكىزۋگە مونيتورينگ وتكىزىلدى. اتا- انالار دا بالالار دا ريزا. ن ز م- دە كونكۋرستا 1 ورىنعا 15 ادامنان كەلەدى. اتاپ ايتقاندا ءدال وسى باعدارلامالار 7,5 مىڭ مەكتەپكە ەنگىزىلمەك.
ەكىنشىدەن، مۇعالىمدەرگە ادىستەمەلىك ماتەريالداردىڭ تولىق رەسۋرسى دايىندالدى، ولار: وقۋ باعدارلامالارى، كۇندەلىكتى ساباق جوسپارلارى، وقۋلىقتار، مۇعالىمدەرگە ارنالعان نۇسقاۋلىقتار، باعالاۋ جونىندەگى ۇسىنىمدار. بۇل ماتەريالداردىڭ بارلىعى جازعى بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ كۋرستارىندا مۇعالىمدەرگە بەرىلەتىن بولادى.
ۇشىنشىدەن، بۇل مەكتەپتەردىڭ ماتەريالدىق- تەحنيكالىق بازالارى سونداي وزگەرە قويعان جوق. ماسەلە وقۋلىقتاردىڭ مازمۇنى تۋرالى بولىپ وتىر. ارينە، مەن سىزبەن تولىق كەلىسەمىن، مەكتەپتەرىڭ ماتەريالدىق بازالارىن جاپپاي جاڭارتىپ وتىرۋ كەرەك، ساتىپ الۋ كەرەك، جاقسارتىپ وتىرۋ كەرەك، بۇل ماسەلەنى ءبىز اكىمدىكتەردىڭ جانە ۇكىمەت الدىنا قوياتىن بولامىز.
ءتورتىنشى، ن ز م- نەن 80 وقىتۋشى ترەنەر دايىندادىق. ولار قازىرگى ۋاقىتتا «ورلەۋدىڭ» (ۇلتتىق بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ ورتالىعى) 540 وقىتۋشى- ترەنەرىن جانە مەكتەپتىڭ 140 وقىتۋشىسىن وقىتۋدا. 760 تان استام ترەنەر باستاۋىش مەكتەپتىڭ 73 مىڭ مۇعالىمىن جاڭارتىلعان ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسى بويىنشا جاز ماۋسىمىندا وقىتاتىن بولادى. بۇل جۇمىس وڭىرلەردىڭ 280 مەكتەبىندە وتكىزىلەتىن بولادى.
TENGRINEWS: ياعني، ءبىز دايىنبىز دەمەكسىز عوي؟
ە. ساعاديەۆ:
ءيا، ءبىز دايىنبىز. مۇنىڭ ءبارى بوس بازادا ىستەلىنىپ وتىرعان جوق. وتكەن ءۇش جىلدا 52 مىڭ وقىتۋشى جاڭارتىلعان ءبىلىم بەرۋ مازمۇنى بويىنشا بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋدىڭ دەڭگەيلىك كۋرستارىنان ءوتتى، ولار ەڭبەكاقىسىنا ۇستەمەاقى الادى. ياعني، وقىتۋشىلار ءبارىن ءتۇسىنىپ وتىر، ولار جان- جاقتى دايىن. جىلدار بويى مىقتى دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. ول ءوز جەمىسىن بەرىپ وتىر، ءقازىر بالالاردى مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋمەن قامتۋدى جوعارلاتتىق، 5 جىل ىشىندە 36 پايىزدان 82 پايىزعا كورسەتكىشتى جوعارلاتتىق. 2019 -جىلعا قاراي قامتۋ 10 پايىز بولادى، ياعني بالالار مەكتەپكە دايىن بوپ كەلەدى دەگەن ءسوز.
«جاڭا مينيستر كەلىپ تاعى دا ەكسپەريمەنت جاسادى» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان حالىقتا. بۇل ارادا مەن ەلىمىز كوپتەگەن جىلدار بويى جاڭا مازمۇنعا كوشۋگە دايىندالعان دەر ەدىم. ەكسپەريمەنتتىك مەكتەپتەردە جاڭا باعدارلاما بويىنشا وقىعان بالالار باياعىدا وقۋىن ءبىتىرىپ شىقتى. پرەزيدەنتتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا بۇل جۇمىس 15 -جىل بۇرىن باستالدى. ماعان دەيىن ىستەگەن بارلىق مينيسترلەردىڭ جۇمىستارىن، باستامالارىن تولىققاندى ەنگىزۋ ءساتى مەنىڭ ۇلەسىمە ءتيىپ وتىر. بارشامىز ولارعا ۇلكەن راحمەت ايتۋىمىز كەرەك.
TENGRINEWS: ءسىزدىڭ بەس كۇندىك وقۋ اپتاسىن ەنگىزۋگە بايلانىستى جازعى كانيكۋل ۋاقىتىن قىسقارتۋ تۋرالى مالىمدەمەڭىز حالىق اراسىندا كەڭىنەن تالقىعا ءتۇسىپ، ءارتۇرلى پىكىرلەر تۋعىزۋدا.
ە. ساعاديەۆ:
جاز - وقۋشىلاردىڭ اسىعا كۇتەتىن مەزگىلى. ارينە سەنبى دە سولاي. سەنبىدە دەم الۋ بولعان جوق. بۇل كۇن بالاعا دا، اتا- اناعا دا كەرەك. بارلىق وركەنيەت ەلدەر ءبىر اپتا وقۋ جۇكتەمەسىنەن كەيىن تولىق دەم الىپ، اتا- انامەن اڭگىمەلەسۋدىڭ قانداي ماڭىزدىلىعى بار ەكەندىگىن تۇسىنەدى. ءبىر كۇن بۇعان جەتپەيدى. ءبىز وتباسىلىق تاربيەگە، بالانى قوسىمشا دامىتۋعا ۋاقىتتى ەكى ەسە ۇلعايتىپ وتىرمىز. سپورتپەن، مۋزىكامەن، ونەرمەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك كوبەيەدى.
جاڭا باعدارلاما سەنبىنى بوساتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جالپى الىپ قاراساق، ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ سەنبى ەسەبىنەن 34 قوسىمشا دەمالىس الادى. ارينە مۇعالىمدەر ساعاتتارى ءۇشىن، ءوز پاندەرى ءۇشىن الاڭدايتىنىن جاقسى تۇسىنەمىن. بۇل ارادا ەشقانداي الاڭداۋشىلىق قاجەت ەمەس، ەلىمىزدە مۇعالىمدەر جەتىسپەيدى، حالىق سانى وسۋدە، سوندىقتان ەشكىم جۇمىسسىز قالمايدى. قازىر ەڭ باستىسى - باعدارلامانى جاڭارتۋ جانە وقۋ ساپاسىن كوتەرۋ كەرەك.
ەندى جازعى كانيكۋل تۋرالى. باستاۋىش سىنىپتار تەك 30 -مامىرعا دەيىن وقىپ، تولىق ءۇش اي دەمالادى. نەگىزگى جانە جوعارى سىنىپتاردا وقۋ جىلى بار بولعانى 10 وقۋ كۇنىنە ۇزارادى. سونداي- اق، سەنبى كۇندەرىنىڭ ەسەبىنەن 34 قوسىمشا دەمالىس كۇندەرى بولاتىنىن ەسكەرگەن ءجون.
TENGRINEWS: وقۋ جىلىن 10 كۇنگە ۇزارتپاي- اق بەس كۇندىك وقۋعا كوشۋگە بولا ما؟
ە. ساعاديەۆ:
وقۋ باعدارلاماسى بۇل جۇزدەگەن ادىسكەرلەردىڭ، مۇعالىمدەر مەن عالىمداردىڭ بىرلەسكەن جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى ەكەنىن ءتۇسىنۋ قاجەت. بالا بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتار مەن دەڭگەيلەردى مەڭگەرۋگە ءتيىس. مىسالى، فيزيكا ءپانىن الىپ قارايىق. باعدارلامانى قىسقارتقىسى كەلەتىندەر: وپتيكا ءبولىمىن الىپ تاستاڭدارشى دەسە قالاي بولماق؟ بۇل تاقىرىپتى مەڭگەرمەگەن وقۋشى جارىقتىڭ قاسيەتى، جارىقتىڭ سىنۋى، ونىڭ سپەكترلەرگە جىكتەلۋى تۋرالى بىلمەس ەدى. ءار دەڭگەي الدىڭعى تاقىرىپتارمەن تىعىز بايلانىستى. سەگىزىنشى سىنىپتا جاقسى وقۋ ءۇشىن، جەتىنشى سىنىپتىڭ ءبىلىمىن تولىق مەڭگەرۋىڭ قاجەت. ءبارى ءبىر- بىرىمەن بايلانىستى. ارتىق ەشتەڭە جوق.
مەن ءوزىم الماتى قالاسىنداعى فيزيكا- ماتەماتيكا مەكتەبىندە وقىدىم. جازعى كانيكۋل دەگەن اتى بولماسا، دەمالۋدى بىلمەدىك. جازعى كانيكۋلعا سكاناۆي جيناعى بويىنشا 300 تاپسىرما بەرىلەتىن. بۇنى 90 كۇنگە بولەتىن بولساق، كۇنىنە كەمىندە 1 جارىم ساعات ۋاقىت كەتەدى. قازىر بۇعان ءبىر ءسات تە وكىنبەيمىن.
مەنىڭ اتا- انالارعا ايتارىم: بالالاردى جاقسى كورىڭىزدەر، ءبىراق ولاردىڭ بولاشاعى بۇگىن ولاردىڭ قانشالىقتى تىرىسىپ وقيتىنىنا بايلانىستى. مالكولم گلادۋەللدىڭ "گەني ي اۋتسايدەرى" كىتابىن وقىڭىزدار، وندا ادام ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى بولۋ ءۇشىن وعان 10000 ساعات ۋاقىت جۇمساۋ قاجەت ەكەنى ايتىلادى. سوندا ءبارى تۇسىنىكتى بولادى. مەنىڭشە، بۇل كىتاپتىڭ اۋدارماسى بار.
وقىتۋشىلارمەن، ديرەكتورلارمەن بۇل ماسەلە بىرنەشە رەت تالقىلاندى. سەنبى كۇنگى دەمالىس ولار ءۇشىن وتە ماڭىزدى، بۇل - ولاردىڭ ارمانى.
TENGRINEWS: قازاقستاننىڭ ءۇشتىلدى ءبىلىم بەرۋگە كوشەتىنى تۋرالى ايتىلعانىنا كوپ بولدى، ءبىراق كەيبىر ساراپشىلار، اتا- انالار ءبىزدىڭ مەكتەپتەرىمىز بۇعان دايىن ەمەس دەگەن پىكىر ايتىپ ءجۇر.
ە. ساعاديەۆ:
اۋەلى، ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋ كولەمىن ءتۇسىنىپ الايىقشى. وسى جىلدىڭ 1 -قىركۇيەگىنەن باستاپ ەشبىر سىنىپتا ءۇشتىلدى وقىتۋ ەنگىزىلەيىن دەپ جاتقان جوق. باعدارلاماعا سايكەس تەك 10 جانە 11-سىنىپتاردا ءتورت ءپان (فيزيكا، حيميا، بيولوگيا، ينفورماتيكا) اعىلشىن تىلىندە وتكىزىلەدى، ونىڭ ءوزى تەك 2019 -جىلدان باستالادى. بۇل اپتاسىنا 8 ساعات. ءتورتىنشى جىلدا عانا. ال، قازاق تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەردە ماتەماتيكا، قازاق ءتىلى، قازاق ادەبيەتى، قازاقستان تاريحى، گەوگرافيا جانە باسقا دا پاندەر قازاق تىلىندە وتەدى. بارلىعى 18 ساعات. قازىر ماماندار ءۇشىن ايتىپ جاتىرمىن. ەگەر تەك ينۆاريانتتى ساعاتتاردى الاتىن بولساق، 22 ينۆاريانتتى كومپونەنتتىڭ 14 ساعاتى قازاق تىلىندە، وعان دەنە شىنىقتىرۋ ءپانىنىڭ 3 ساعاتىن قوسىڭىز. سونىمەن قاتار، تاڭداۋ بويىنشا پاندەر بار. ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى، دۇنيە ءجۇزى تاريحى وقىتۋ تىلىنە قاراماستان ورىس تىلىندە وقىتىلادى. ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەردىڭ جاعدايى دا وسى شامادا. ءتورتىنشى جىلدا عانا. وندا دا جوعارى سىنىپتاردا.
قالعان سىنىپتاردا بۇرىنعى بازالىق پرينتسيپتەر وزگەرمەيدى. ارينە، جوعارى سىنىپتاردا ءۇش تىلدە ءبىلىم الۋعا دايىن بولۋ ءۇشىن بالالاردىڭ ءتىل ۇيرەنۋگە كوبىرەك كۇش جۇمسايتىنى انىق. ءبىز نەگىزگى مەكتەپتەرگە دە ءۇش تىلدە وقىتۋ مۇمكىندىگىن بەرەمىز. ءبىراق ول مەكتەپتەردىڭ دايىن بولۋىنا قاراي جۇزەگە اسادى. مۇعالىمدەردى جاپپاي دايارلاۋ وسى جىلدان باستالادى.
شىن مانىندە، وڭىرلەردە كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلۋدا. شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ جەتىستىكتەرىنە قاراڭىزدارشى. قىزىلوردا، اقتوبە وبلىستارىندا قانشاما ءىس تىندىرىلدى. ءبىز جەتىستىككە جەتەتىنىمىزگە كۇماندانبايمىز.
TENGRINEWS: كوپتەگەن ادام قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىنا الاڭداۋلى.
ە. ساعاديەۆ:
مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە باسىمدىق بەرىلگەن، سولاي بولا بەرەدى دە. ونىڭ ۇستىنە جاپپاي قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ مىندەتىن قويىپ وتىرمىز. ۇشتىلدىلىكتىڭ ءمانى دە وسىندا. ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەردى قوسا العاندا، بارلىق مەكتەپتەردە قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتىمەن قاتار قازاقستان تاريحى دا قازاق تىلىندە وقىتىلادى. بەلگىلى ءبىر تىلدە ءپاندى وقىتپاي سول ءتىلدى جەتە مەڭگەرۋ قيىن ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى.
بۇگىنگى باستى پروبلەما قازاق ءتىلى وقىتىلعانىمەن، مەكتەپ بىتىرگەن بالالار قازاق تىلىندە ەركىن سويلەي المايدى. ول ءۇشىن ادىستەمەنى وزگەرتۋ قاجەت. جۇمىس ەكى باعىتتا جۇرگىزىلۋدە. ءبىرىنشى - وقىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارى. ەلىمىزدە بىرنەشە ماماندار توبى وسىنداي تەحنولوگيانى ازىرلەۋگە كىرىسىپ كەتتى. بۇل جونىندە تولىعىراق ايتىپ بەرەمىز. ەكىنشى باعىت - قازاق ءتىلىن ۇيرەتەتىن الەمدىك دەڭگەيدەگى ادىسكەرلەر دايارلاۋ. ءبىز الەمدىك ورتالىقتارمەن، اتاپ ايتقاندا، گەرمانيا، يزرايل جانە ت. ب. ەلدەرمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ جاتىرمىز. بۇل ەلدەر ءبىزدىڭ جاس ادىسكەرلەرىمىزدى 6-12-ايلىق كۋرستارعا قابىلدايتىن بولادى. كەيىن ەكى باعىتتى بىرىكتىرەمىز. وسىنىڭ بارىنە ءبىر جارىم جىل كەتەدى. ءبىز 2017 -جىلعى 1 -قىركۇيەكتەن باستاپ مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسى وزگەرە باستايدى دەپ ۇمىتتەنەمىز. نەگىزگى مىندەت - 2020 -جىلعا قاراي بارلىق مەكتەپ بىتىرۋشىلەرىنىڭ قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرۋى.
TENGRINEWS: ال، اعىلشىن تىلىنە كەلسەك، قازاقستاندا اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىن مۇعالىمدەر جەتكىلىكتى مە؟
ە. ساعاديەۆ:
قانە، ساناپ كورەيىك. جوعارى سىنىپتا ءتورت ءپاندى اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ ءۇشىن 32 مىڭداي وقىتۋشى قاجەت. ءقازىر ەلىمىزدە 365 مىڭ ءمۇعالىم بار. ەگەر ءاربىر جيىرماسىنشى ءمۇعالىم ءتورت جىل ىشىندە جاڭا جۇيەگە يكەمدەلە السا، قاجەتتى مۇعالىمدەر سانىنىڭ جارتىسى قامتاماسىز ەتىلگەنى. مەن ءوز باسىم ولاردىڭ سانى بۇدان دا كوبىرەك بولاتىنىنا سەنەمىن. سونداي- اق، جىل سايىن 12-13 مىڭ جاس ماماندى جۇمىسقا قابىلدايمىز. ەگەر ولاردىڭ ۇشتەن ءبىرى اعىلشىنشا بىلسە، قالعان جارتىسىن تولىقتىراتىن بولادى. بىزدە ءۇش جىلدان استام ۋاقىت بار. ارينە، ءبىز قىسقا مەرزىم ىشىندە پەداگوگيكالىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قايتا قۇرۋ بويىنشا قىرۋار جۇمىس اتقارۋىمىز قاجەت. ءبىز اعىلشىن تىلىندە دوكتورانتۋرانى، ماگيستراتۋرانى بىرنەشە ەسە كوبەيتۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. جالپى، مۇعالىمدەردى دايارلاۋعا كوپ قارجى سالىنادى.
تىلدەردى وقىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن ەستەن شىعارماعان ءجون. ەگەر بەس مىڭ مەكتەپتى (وقىتۋشىلاردىڭ 90 پايىزى) ينتەرنەتپەن قامتىساق، بۇل مىندەتتى شەشۋگە ابدەن بولادى.
TENGRINEWS: جالپى، وسىنىڭ ءبارى نە ءۇشىن قاجەت، ماقساتى نە؟
ە. ساعاديەۆ:
پرەزيدەنتىمىز نەعۇرلىم دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ تۋرالى ماقسات قويدى. بۇل - ەستونيانىڭ، ءيزرايلدىڭ دەڭگەيى. ياعني، بۇل جەردە جوعارى تەحنولوگيالىق، جوعارى ءبىلىمدى، حالىقارالىق دەڭگەيدە سەرۆيس جۇيەسى دامىعان قوعامعا اينالۋ تۋرالى ءسوز بولىپ وتىر.
گارۆارد اسپيرانتتارى ءارتۇرلى تىلدەردە جازىلعان مەديتسينا وقۋلىقتارىن زەرتتەي كەلە، كەيبىر تىلدەردەگى وقۋلىقتاردا ادام ورگاندارى تۋرالى بازالىق اقپاراتتىڭ 30 پايىزى جوق ەكەنىن انىقتاعان.
مىسالى، ءسىز دارىگەرگە باراسىز، ءبىراق ول ءسىزدىڭ بارلىق ورگانىڭىزدى بىلە مە. قالاي ويلايسىز؟ سوندىقتان ءبىز تاڭداۋ جاساۋىمىز كەرەك. كورەيا، گەرمانيا جانە يزرايل ەلدەرى سياقتى مەديتسيناعا سەنىم ءبىلدىرۋ ءۇشىن مەديتسينا اعىلشىن تىلىندە بولۋ كەرەك. تورەگەلدى شارمان ۇلى شارمانوۆ، كامال ءسارۋار ۇلى ورمانتايەۆ جانە ت. ب. سياقتى بەلگىلى عالىمداردىڭ پىكىرىن تىڭداساق، مەديتسينالىق ءبىلىمنىڭ 30 پايىزى بەس جىل سايىن جاڭارىپ وتىرادى ەكەن. ەشبىر ەل مۇنداي اقپارات اعىمىنا تەڭەسە المايدى. جاپپاي جاڭا بىلىمگە كوشۋدى جۇرگىزۋگە ەشبىر ەلدىڭ، ەشبىر بيۋدجەتتىڭ كۇشى جەتپەيدى. سول سياقتى IT، جاڭا ماتەريالدار، بيو جانە نانوتەحنولوگيالار، ۇشاق جاساۋ، روبوت تەحنيكالار مەن بۇدان ءارى شەكسىزدىككە دەيىن. وكىنىشكە وراي، جاھاندانۋ مەملەكەتكە باسقا تاڭداۋ جاساۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. الەمدىك زەرتتەۋلەردى قاراساڭىزدار: حالىق اعىلشىن ءتىلىن جاقسى بىلسە ادامداردىڭ تابىسى ارتىپ، جاستاردىڭ جۇمىسسىزدىعى ازايىپ، بيزنەس- كليمات جاقسارادى. ال مەديكتەر ادامداردى بۇكىل الەمدەگىدەي انا تىلىندە قابىلداۋى قاجەت.
TENGRINEWS: قازاقستاندىق وقۋشىلاردىڭ ءتىلدى مەڭگەرۋدەگى وقۋ جۇكتەمەلەرى شەكتەن تىس كوپ بولماي ما؟
ە. ساعاديەۆ:
ءبارى عىلىمي زەرتتەۋلەرگە نەگىزدەلۋى قاجەت. زەرتتەۋلەر 7 جاسقا قاراي ەكى ءتىلدى جانە ءۇش ءتىلدى بالالاردىڭ ميىنداعى نەيروندىق بايلانىس سانى مونوتىلدىلىككە قاراعاندا نەعۇرلىم جوعارى ەكەنىن كورسەتكەن. بۇل قانداي دا ءبىر قوسىمشا ءبىلىم بەرۋسىز. بالا تۋعاننان باستاپ بارىنشا جۇكتەمەسى جوعارى ورتاعا كەلەدى جانە 7 جاسقا قاراي ونىڭ الەۋەتى ءمونوتىلدى قۇرداستارىنا قاراعاندا جوعارى بولادى. بالانىڭ ءوزى ونى بايقامايدى.
بۇل سپورتتاعى سياقتى: سپورتپەن شۇعىلداناتىن بالا جۇكتەمەگە ۇيرەنىپ كەتەدى جانە ونىڭ بۇلشىق ەتتەرى تىعىزدانىپ، كۇشى كوپ بولادى، ونىڭ شىدامدىلىعى شىڭدالادى. سونداي- اق ونىڭ ميى اۆتوماتتى تۇردە جاتتىعادى.
اعىلشىندار 20 -جىل بۇرىن بارشا الەم اعىلشىن تىلىندە سويلەيتىنىن تۇسىنە وتىرىپ، مىندەتتى ەكىنشى تىلدەن باس تارتتى. ءبىراق زەرتتەۋلەر ناتيجەلەرى جاريالانعاننان كەيىن ولار ءاربىر مەكتەپكە مىندەتتى ەكىنشى ءتىلدى ەنگىزدى. كوپ تىلدىلىك ماتەماتيكاعا جاقسى كەلەدى. جالپى، كوپ ءتىلدى بالالار بارىنشا تابىستى بولادى. ءبىزدىڭ بالالارىمىز الەمدەگى كوپ تىلدىلىككە بارىنشا دايىن بالالاردىڭ ءبىرى ەكەنىن بىلەسىزدەر.
TENGRINEWS: بالالارعا 12 جاسقا دەيىن انا ءتىلىن عانا ۇيرەتۋ قاجەت دەگەن پىكىر بار.
ە. ساعاديەۆ:
مۇنداي پىكىر زەردەلەۋدى قاجەت ەتەدى. بۇل ادەتتە جاپونيانىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنەدى. جالپى الىپ قاراساق، ارينە ادەمى ايتىلعان. الايدا، مۇندا ءبىرقاتار جاڭا پروبلەمالار بار. جاپونيا - مونوۇلتتى ارال. ال ءبىز كوپ ۇلتتى مەملەكەتپىز، ەۋرازيا ورتالىعىندا 100 دەن استام ۇلت بار. ءبىزدىڭ بالالارىمىز تۋعاننان كوپ ءتىلدى ورتادا. بۇل ءبىر.
ەكىنشى. ە ى د ۇ زەرتتەۋلەرى وقۋ ساۋاتتىلىعى جاعىنان قازاق تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتىڭ بالالارى ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەردەگى قۇرداستارىنان 1,5 جىلعا ارتتا قالعان. بۇل ەلىمىزدىڭ ىشىندە. مونوتىلدىلىك وسىنداي ارتتا قالۋشىلىققا اكەلەدى. بىرىنشىدەن قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتار ساپاسىن جاپونيانىڭ دەڭگەيىنە جەتكىزۋ قاجەت. ءبىز وسىمەن جۇيەلى تۇردە اينالىسامىز.
ءۇشىنشى. جەكە جوسپار بار. ءبىز بالالارىمىزدىڭ بولاشاقتا گەيتس پەن سۋكەربەرگ بولعانىن قالايمىز. گەيتس - IT تەحنولوگيا بويىنشا الەم چەمپيونى. الەم چەمپيونى بولۋدىڭ وڭاي ەمەس ەكەنىن ءبىز تۇسىنەمىز. مىسالى، مانەرلەپ سىرعاناۋ بويىنشا 3 جاستان باستاپ شۇعىلدانۋ قاجەت. مونوتىلدىلىك يدەياسىن باسقاشا ايتقاندا بىزگە 12 جاسقا دەيىن بوكسپەن اينالىسىپ، ودان كەيىن مانەرلەپ سىرعاناۋعا كوشىپ، الەمدى باعىندىرۋ ۇسىنىلىپ وتىر. بۇل قازىرگى كەزدە قانشالىقتى شىندىق؟ بۇعان جاستاردىڭ ءوزى قالاي قارايدى؟
ءتورتىنشى. بۇل دالەلدىڭ نەگىزى - جاستاردى ساقتاندىرۋ.
«قازىرگى جاستار مولشىلىقتا ءومىر سۇرۋگە ۇيرەنگەن، بۇل كەلەڭسىز ادەتتەرمەن ەرەكشەلەنەدى، بەدەلدى ۇناتپايدى، ۇلكەندەردى قۇرمەتتەمەيدى، بالالار ۇلكەندەرمەن داۋلاسادى، مۇعالىمدەرمەن ايتىسادى». بۇنى كەزىندە سوكراتتىڭ ءوزى ايتقان. وسى ۋاقىتقا دەيىن قانشاما ۇرپاق ءوتتى، سول كەزدىڭ بارىندە دە اتا- بابالارىمىز وزدەرىنىڭ بالالارى ءۇشىن الاڭداۋشىلىق بىلدىرەدى. ءبىزدىڭ بالالارىمىز ءارقاشاندا دا پاتريوت بولىپ قالادى، ءوز وتانىن سۇيەتىن بولادى. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز: الەمدەگى ەڭ ءبىلىمدى ادامدارمەن تەڭەستىرۋ.
TENGRINEWS: ءسىز اشىق حاتتارعا، پەتيتسيالارعا، وتىنىشتەرگە قالاي قارايسىز؟
ە. ساعاديەۆ:
ءيا، بارشا حالىقتىڭ پىكىرىن تىڭداپ، ولاردى ءتۇسىنۋ وتە قاجەت. ءبىز - اشىق مينيسترلىكپىز. بۇگىن دە پروبلەمالار از ەمەس، سوندىقتان ونى شەشۋدىڭ جولدارىن جۇيەلى تۇردە قاراستىرۋ كەرەك. مەن بىرىنشىدەن اتا- انالارعا ايتار ەدىم. ءبىلىم - سىزدەردىڭ بالالارىڭىزدىڭ تاعدىرى. ەرتەڭگى كۇنى سىزدەردىڭ بالالارىڭىز جوعارى ءبىلىمدى بولادى نەمەسە ونىڭ تاعدىرى كوپ جاعدايدا ءوز قولدارىڭىزدا. پەتيتسيالارعا قول قويعان ساتتە ويلانىڭىزدار: ەرتەڭگى كۇنى ءسىزدىڭ بالاڭىز جۇمىس تاپپاسا ول ەشكىمگە كەرەك بولمايدى، سول كەزدە ءسىز اپتاپ ىستىقتا وقىماۋعا ۇگىتتەگەن بەلسەندىنى قايدان تاباسىز؟ سول كەزدە ءسىزدىڭ بالاڭىز سىزگە راحمەت ايتا ما؟ پەتيتسيا بولادى، ءبىراق ءبىزدىڭ حالىق نەگىزىنەن وتە ساۋاتتى، ءوز بەتىنشە ويلانۋعا قابىلەتى مول.