اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «ويتولعاعى»: كوپ كوڭىلىندەگى كولەڭكە - ەل باسىنداعى ەلبەڭدەگەندەردىڭ كولەڭكەسى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - حالقىمىزدىڭ كورنەكتى قالامگەرى، ق ر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اقسەلەۋ سەيدىمبەكتى بىلمەيتىن قازاق كەمدە- كەم.

عالىم بۇرىن جينالماعان دا زەرتتەلمەگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭدەرى مەن كۇي اڭىزدارىن العاش رەت رۋحاني اينالىمعا ءتۇسىردى، «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى» دەپ ايتۋعا ابدەن لايىق شەجىرەلىك دەرەكتەردى كەڭ كولەمدە پايدالانا وتىرىپ، تۇڭعىش رەت قازاق حالقىنىڭ رۋ- تايپالىق قۇرىلىمىن تولىق قالپىندا سارالاپ بەرگەنى ءمالىم.

ونىڭ سوڭعى جارىق كورگەن التى تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ قازاق مادەنيەتى مەن تاريحىنا، ادەبيەتىنە قوسقان ۇلەسى زور. اۆتوردىڭ ءوزى جيناققا كىرگەن ەڭبەكتەرىن جۇيەلەپ، سۇرىپتاپ، تۇزەتۋلەرى مەن تولىقتىرۋلارىن ەنگىزىپ، باسپاعا بەرۋگە اتسالىسقان. جيناققا جۋرناليستىك ەڭبەكتەرىنەن باستاپ، ەڭ سوڭعى عىلىمي ەڭبەكتەرى، جازۋشىنىڭ كوركەم تۋىندىلارى مەن اۋدارمالارى ەنگەنى بەلگىلى. سول التى تومدىعىنىڭ ەكىنشى تومىنا احاڭنىڭ 1972 -جىلدان باستاپ، 1991 -جىلعا دەيىنگى جازبالارى، ياعني كۇندەلىگى ەنگەن. «وي دا ءبىر ءىشتىڭ شەرى عوي. ايتساڭ شەرىڭ تارقاپ قالادى. سوندىقتان دا كۇندەلىكتى وي يىرىمدەرىن «ويتولعاق» دەپ اتادىم دا، ورايلى ساتتە قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرۋدى نيەت ەتتىم. وزگە ءۇشىن ەمەس، ءوزىم ءۇشىن. ارينە، وزگە كوزى ءتۇسىپ، وزگە وي ورتاقتاسار كۇن تۋسا، ونىڭ دا وكىنىشى بولا قويماس»، - دەپ باستاپتى عالىم 1972 -جىلعى قاڭتاردىڭ بىرىندە باستاعان كۇندەلىگىندە. وزگەلەردىڭ دە كوزى ءتۇسسىن دەگەن ماقساتپەن احاڭنىڭ كوڭىلىمدە قالعان جازبالارىن جاريالاعان ارتىق بولماس.

***

08.06.1972. مىڭ جەردەن تىعىرىققا تىرەلىپ دال بولىپ، ءتاتتى دەگەن تىرشىلىگىڭ قانجىلىم تاتىپ وتىرسا دا، كۇرەسە بەر. بۇل - شىم- شىتىرىق تىرشىلىكتىڭ ەڭ ءبىر جۇعىمدى سىباعاسى.

12.06.1972. جاماننىڭ ولگەنىنەن گورى جوعالىپ كەتكەنى جاقسى.

06.07.1972. اۋىلعا بارىپ قايتتىم. بالالارىمدى اۋىلعا اپارىپ تاستاعانىما ەكى ايداي بولعان- دى. تىم بولماسا ءتىلى قازاقشا شىقسىنشى دەگەن وي. ازداپ قازاقشا بىلدىرلاپ قالىپتى. قاتتى قۋاندىم. بالانىڭ ءوز انا تىلىندە سويلەگەنىنە قۋانتىپ قويعان زامان- اۋ دەسەيشى!

16.06.1973. مەنىڭ ءاميانىمنىڭ تازالىعى ارىمنىڭ تازالىعىنداي.

28.10.1974. ادام ءومىرىنىڭ باسىم بولىگى كەزدەيسوقتىقتان تۇراتىن سياقتى. ۋاقىت كۇردەلەنگەن سايىن كەزدەيسوقتىقتىڭ دا شوقتىعى بيىكتەي بەرەتىندەي. الايدا قىدىردىڭ قاسىن كوتەرىپ كوز سالۋىن، باقتىڭ ۇشىپ كەلىپ باسقا قونۋىن كۇتىپ وتىرۋعا ەش بولمايدى. اباي ايتپاقشى، وزىڭە سەن. اقىلىڭ مەن قايراتىڭ ەكى جاقتاپ الىپ شىعار.

ال قايرات تا بار، اقىل دا بار، قابىلەت تە بار. ءبىراق كەزدەيسوقتىققا تاپ بولماي قويساڭ شە؟ ..

04.09.1975. كوپ كوڭىلىندەگى كولەڭكە - ەل باسىنداعى ەلبەڭدەگەندەردىڭ كولەڭكەسى.

24.11.1977. ەسكەرتكىشتەرىن ساقتاي بىلمەگەن ەلدىڭ ۇلتتىق تانىمى مەن سانا- سەزىمى كۇڭگىرت تارتادى. وندا حالىق ەرىك- كۇشى جاعىنان دا، رۋحاني جاعىنان دا ءالجۋاز بولادى. سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەر- ىقپالىنا تالعاممەن قاراي المايدى، وپ- وڭاي جەتەگىنە ىلەسىپ جۇرە بەرەدى. اقىرىندا قۇرىپ بىتەدى نەمەسە مۇلدە باسقا ساپاعا اينالادى.

09.11.1978. جۇمىر جەردىڭ بەتىندە قاسيەت تۇتار ءۇش عاجايىپ بار دەيدى دانا حالىق. ونىڭ ءبىرى نان - حالىقتىڭ قارنى توق، قاباعى اشىق، دەنى ساۋ بولۋ ءۇشىن قاجەت. ەكىنشىسى ايەل - ماڭگى ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلە جاتقان تىرشىلىكتىڭ تىرەگى. ءۇشىنشىسى كىتاپ - ۋاقىتتىڭ دانەكەرى، ءومىردىڭ ساباقتاستىعىن تەك قانا ورگە سۇيرەۋشى.

09.02.1979. اقشانىڭ الماس ءجۇزى قان شىعارماي باۋىزدايدى، سۇيەگىڭە جەتكىزە باۋىزدايدى.

22.05.1980. ءبىزدىڭ تاريحقا قانشالىقتى قاتىسىمىز بولسا، تاريحتىڭ بىزگە سونشالىقتى قاتىسى بار.

08.02.1984. ابىلاي حاندى قالماقتىڭ نايزاسىنان گورى تاريحشىلاردىڭ قالامى كوبىرەك جارالاعان.

30.07.1985. يسپانيانىڭ جىندىحاناسىنداعى ماڭدايشاعا جازىلعان جازۋ: «مۇنداعىنىڭ ءبارى بىردەي بۇل جەردە بولۋعا لايىق ەمەس، بۇل جەرگە لايىقتىلاردىڭ ءبارى بىردەي مۇندا ەمەس».

15.01.1988. مەنىڭ قولىمدا بيلىك بولسا، قازانعاپ پەن ىقىلاستى، ەستاي مەن مۇحيتتى بىلمەگەن باستىق اتاۋلىنى ورنىنان الىپ تاستار ەم.

19.07.1988. «اۋىستىرۋعا بولمايتىن ادام جوق» دەپ كەلەتىن ءبىر ءسوز بار. ودان گورى ءار ادامدى ءوز الدىنا، قايتالانبايتىن ءبىر الەم دەسە قيسىنعا كەلەدى. قايتالانبايتىن تۇلعالار قوعامدا نەعۇرلىم كوپ بولسا، سول قوعامنىڭ رۋحاني ورەسى بيىكتەي بەرمەك.

15.08.1989. جۇرت كوزىنشە اق سويلەپ، ادال بولۋ، كىسىلىكتى ارەكەت جاساۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەدى. كىسىلىكتىڭ ەڭ زورى - ءوز ارىڭنىڭ الدىندا ادال بولۋ. ەش كۋاسىز، وڭاشا وزىڭمەن- ءوزىڭ ءجۇرىپ كسىلىكتى قالپىڭدى ساقتاۋ، ادال، ءادىل بولۋ، مىنە، ادامنىڭ ەڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتىنىڭ پارىقتالار جەرى وسى.

30.08.1990. ۇلتتىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ كەپىلى جانە ومىرلىك مۇراتى - ۇلتتىق ءتولتۋمالىقتى ساقتاۋعا سايادى. ءتولتۋمالىقتان وزگە مۇراتتى ءبىرىنشى كەزەككە شىعارعان ۇلت ءتۇپتىڭ تۇبىندە رۋحاني جاداۋلىققا ۇرىنادى. وزگەگە ەلىكتەپ قانا ءومىر سۇرەدى. اقىر اياعىندا باسقا مادەنيەتتىڭ اياسىنا ءسىڭىپ جوعالادى. سايىپ كەلگەندە، ادامزات بالاسىنىڭ ۇزىنا تاريحى وسىناۋ قاراپايىم اقيقاتتان تۇرادى.

***

عالىمنىڭ 30-40 جىل بۇرىن ايتىلعان وي- تولعامدارى بۇگىنگى قوعامدا دا وزەكتى بولىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. بۇل احاڭنىڭ ءتىل، ادەبيەت، تاريحقا قاتىستى ايتقان پاراساتتى ويلارىنىڭ ءبىر ۇزىگى عانا. عالىمىڭ بىزگە قالعان باعا جەتپەس مۇراسىنىڭ رۋحاني دامۋىمىزعا قوسار ۇلەسى زور ەكەنى بەلگىلى. ءبىزدىڭ ماقسات اقسەلەۋدىڭ كۇندەلىگىندەگى ۇلگى بولار ويلارىن وقىرمانعا جەتكىزۋ دەگەن نيەت ەدى.