قازاقستان-يران ەكونوميكالىق بايلانىسى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى
بۇل ەلدە يگەرىلمەگەن نارىق كوپ. ال ودان ءوز ۇلەسىن الۋعا تىرىسىپ جاتقان ەلدەردىڭ قاتارىندا قازاقستاننىڭ دا بار ەكەندىگى بەلگىلى. بىردەن ايتا كەتەرلىگى، بۇل نارىقتى يگەرۋ جولىندا ەلىمىزدىڭ مۇمكىنشىلىگى مول دەسەك تە بولادى. ويتكەنى، قازاقستان مەن يراندى «قازاقستان-تۇركىمەنستان-يران» تەمىرجولى مەن كاسپي تەڭىزى ارقىلى سۋ جولى جالعاپ جاتىر.
سوندىقتان دا وسى اپتادا يرانعا رەسمي ساپار جاساعان ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ەل باسشىلىعىمەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە يراندىق ءىرى كومپانيالار مەن حولدينگتەردىڭ باسشىلارىمەن دە كەزدەستى. مەملەكەت باسشىسى قازىرگى كەزدە قازاقستاندا باسىمدىلىعى بار ءبىرقاتار مەملەكەتتىك باعدارلامالار جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانىن، ولارعا يران كومپانيالارى قاتىسا الاتىنىن اتاپ ءوتتى. بۇلار - ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا ارنالعان «نۇرلى جول» باعدارلاماسى، يندۋستريالاندىرۋ باعدارلاماسىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى جانە اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ باعدارلاماسى. سونىمەن قاتار قازاقستان يرانمەن مەديتسينا، بيوتەحنولوگيا، اگروتەحنولوگيا، عارىش تەحنولوگياسى سياقتى سالالاردا ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا مۇددەلى ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى.
ايتا كەتەرلىگى، ەلباسىنىڭ ساپارى اياسىندا ەكى ەل اراسىندا جالپى قۇنى 2 ميلليارد دوللاردى قۇرايتىن 66 كەلىسىم راسىمدەلگەن بولاتىن. قول جەتكىزىلگەن ۋاعدالاستىقتاردىڭ ىشىندە - يرانعا اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ماشينا جاساۋ سالاسى ونىمدەرىن جەتكىزۋ جونىندەگى ەكسپورتتىق كەلىسىمشارتتار، حيميا جانە مۇناي حيمياسى سالاسىنداعى جوبالاردى بىرلەسىپ ىسكە اسىرۋ كەلىسىمدەرى جانە باسقا دا جايتتار بار. ماسەلەن، قۇنى 304 ميلليون دوللارعا تەڭ 9 قۇجاتقا «بايتەرەك» حولدينگىنىڭ توبى مەن ونىڭ ارىپتەستەرى قول قويدى. قازاقستاندىق-يراندىق ىسكەرلىك كەڭەستىڭ تەڭ ءتوراعاسى، «بايتەرەك» حولدينگىنىڭ باسقارما ءتوراعاسى قۋاندىق بيشىمبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان مەن يران اراسىنداعى ەكىجاقتى قاتىناستىڭ بەلسەندى دامۋى پروتسەسىندە ەكى ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارى ۇلكەن ءرول اتقاردى.
«قازاقستان ەكونوميكاسىنا يراندىق كومپانيالاردىڭ ينۆەستيتسيالارىن تارتۋدى كوزدەيتىن بۇل كەلىسىمدەر يراندىق كومپانيالار ۇلكەن پروگرەسكە جەتكەن سالالاردان بولعاندىعىنا قۋانىشتىمىز. وتكەن ىسكەرلىك كەڭەستە اۋە باعىتتارى بويىنشا جەكە ماسەلە كوتەرىلگەن ەدى. بارلىق ايتىلعان ماسەلەلەردى ءبىز قازاقستان ۇكىمەتىنە جەتكىزدىك. كولىك قاتىناسىنىڭ پروبلەمالارى جاقىن ارادا شەشىلەدى. «ەير استانا» قازاقستان مەن يران اراسىندا جاڭا باعىتتاردى اشىپ جاتىر. بۇل بىزگە ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىنى ءسوزسىز»، - دەگەن ەدى ق. بيشىمبايەۆ تەگەراندا وتكەن ىسكەرلىك كەڭەس بارىسىندا.
سونىمەن «بايتەرەك» حولدينگى قول جەتكىزگەن كەلىسىمدەرگە توقتالار بولساق، ونىڭ ءبىرى «قازاقستاننىڭ ينۆەستيتسيالىق قورى» اق پەن يراندىق «كاۆە ينداستري گرۋپپ» كومپانياسى اراسىنداعى قۇنى 200 ميلليون دوللارعا تەڭ قىزىلوردا وبلىسىندا كالتسييلەندىرىلگەن سودا وندىرەتىن زاۋىت سالۋ جونىندەگى كەلىسىمدى اتاپ وتۋگە بولادى. بۇل قازاقستاندىق- يراندىق جوبا قىزىلوردا قالاسىنداعى شىنى زاۋىتىن سالۋ جوباسىنىڭ جالعاسى بولماق.
جاقىن ارادا تاراپتار كالتسييلەندىرىلگەن سودا وندىرەتىن زاۋىتتىڭ تەحنيكالىق- ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسىن ازىرلەۋگە كىرىسپەك. كەلەسى ءبىر كەلىسىمشارتقا سايكەس قازاقستاندىق «كونتينەنت ترەيدينگ» كومپانياسى يرانعا 30 ميلليون دوللار سوماسىنا ەت پەن توڭازىتىلعان جارتىلاي فابريكاتتاردى جەتكىزەدى.
ال «Alageum electric» كومپانياسى ترانسفورماتورلار مەن ترانسفورماتور مايىن جەتكىزۋ ءۇشىن يراندىق «Niroo Nransfo Co.» كومپانياسىمەن ۋاعدالاستىق جاسادى.
تولىقتاي العاندا، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ يران ەلىنە بۇل ساپارى مەملەكەتتەر اراسىندا ەكونوميكالىق بايلانىستاردى جانداندىرۋعا تىڭ سەرپىن بەرەدى دەپ تولىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى.
قازاقستان كوشباسشىسى يراننان كەيىن بىردەن تۇركياعا ات باسىن بۇرىپ ىستامبۇلدا «بىرلىك پەن ىنتىماق ادىلەتتىلىك پەن بەيبىتشىلىك ءۇشىن» دەگەن تاقىرىپەن وتكەن يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ سامميتىنە قاتىستى. مۇنان بولەك، تۇركيانىڭ Ulker Group, Turkuaz Group, Yildirim Group, Yildiz Holding, Akfel Holding, Aselsan Electronic, Acibadem سياقتى 25 كە جۋىق كومپانياسىنىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسىپ، ىنتىماقتاستىقتىڭ ءتۇرلى سالالارىندا بىرلەسكەن جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىندىكتەرى جونىندە پىكىر الماستى.
قازاقستان پرەزيدەنتى قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە تۇرىك كاپيتالىنىڭ ۇلەسى بار 1600 دەن اسا كومپانيا جۇمىس ىستەيتىنىنە، سونداي-اق تۇركيانىڭ 15 مىڭعا جۋىق ازاماتى تۇرىپ جاتقانىنا نازار اۋداردى. «قيىندىقتار بار ەكەنىنە قاراماستان، ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 2 ميلليارد دوللاردان اسىپ تۇسەدى.
پرەزيدەنت ەردوعانمەن ۋاعدالاستىق بويىنشا، بۇل كورسەتكىشتى 10 ميلليارد دوللارعا جەتكىزۋىمىز كەرەك. سوڭعى 10 -جىلدا تۇرىك بيزنەسىنىڭ ءبىزدىڭ ەكونوميكاعا سالعان ينۆەستيتسياسى 2 ميلليارد دوللاردان استى. بىلتىر قازاقستاندا بەلسەندى ينۆەستيتسيالىق جۇمىس جاساعان شەتەلدىك ون كومپانيانىڭ ۇشەۋى تۇرىكتىكى بولدى. مىسالى، قازىر قازاقستان مەن تۇركيانىڭ جالپى قۇنى شامامەن 3 ميلليارد دوللار بولاتىن 91 بىرلەسكەن جوباسى جۇزەگە اسىرىلۋدا»، - دەگەن مەملەكەت باسشىسى قازاقستاننىڭ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشەلىگى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن كورشىلەستىگى اياسىندا بيزنەس ءۇشىن تۋىندايتىن زور مۇمكىندىكتەردى اتاپ ءوتتى.
ايتا كەتەرلىگى، بۇگىن ەلباسى وزبەكستانعا جۇمىس ساپارىمەن باردى.
قازاقستان ە ا ە و ورگاندارىنا ءتوراعالىق ەتەدى
وسى اپتادا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى كارىم ءماسىموۆ ماسكەۋ تۇبىندەگى «گوركي-9» رەزيدەنتسياسىندا وتكەن ەۋرازيالىق ۇكىمەتارالىق كەڭەس وتىرىسىنا قاتىستى. وتىرىس قاتىسۋشىلارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا ىنتىماقتاستىقتىڭ سالالىق باعىتتارىن دامىتۋعا قاتىستى ينتەگراتسيالىق كۇن ءتارتىبى ماسەلەلەرىن جانە ينتەگراتسيالىق بىرلەستىككە قاتىسۋشى ەلدەر ەكونوميكالارىنىڭ ورنىقتى دامۋ شارالارىنىڭ كەڭ اۋقىمىن قارادى.
ە ا ە و مۇشە-مەملەكەتتەر ۇكىمەتتەرىنىڭ باسشىلارى 2014-جىلعى 29- مامىردا قۇرىلعان ە ا ە و تۋرالى شارتتىڭ جەكەلەگەن ەرەجەلەرىندە كوزدەلگەن جانە وداققا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدى، الەمدىك شيكىزات نارىعىندا ولاردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنىڭ جالپى دەڭگەيىن ارتتىرۋدى قاراستىراتىن ە ا ە و مۇناي جانە مۇناي ونىمدەرىنىڭ ورتاق نارىقتارىن قالىپتاستىرۋ تۇجىرىمداماسىنىڭ جوباسىن ماقۇلدادى.
سونىمەن قاتار، وتىرىس بارىسىندا مۇشە-مەملەكەتتەردى ورنىقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامىتۋدى قامتاماسىز ەتۋ جانە ولاردىڭ تەحنولوگيالىق الەۋەتىن ارتىرۋ بويىنشا ءبىرقاتار باعدارلامالىق قۇجاتتار قارالىپ، بەكىتىلدى. ولاردىڭ ىشىندە ەۋرازيالىق تەحنولوگيالىق پلاتفورما قۇرۋ جانە ونىڭ جۇمىس ىستەۋى تۋرالى ەرەجە جانە كەشەندى تەحنولوگيالىق شەشىمدەردى دايىنداۋ، ءوندىرۋ، ىسكە اسىرۋ، قىزمەت كورسەتۋىن قامتاماسىز ەتەتىن، سونداي-اق وداقتىڭ ونەركاسىپتىك كاسىپورىندارىنا وزگە دە ينجەنەرلىك-كونسۋلتاتسيالىق قىزمەتتەر كورسەتەتىن ەۋرازيالىق ينجينيرينگتىك ورتالىق قۇرۋ تۇجىرىمداماسى بار.
وتىرىس قورىتىندىسى بويىنشا باسپا ءسوز كونفەرەنتسياسىندا ءسوز سويلەگەن كارىم ءماسىموۆ اعىمداعى جىلى قازاقستان ە ا ە و ورگاندارىندا ءتوراعالىق ەتەتىنىن ەسكە سالدى. «جوعارعى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەس ءتوراعاسى ق ر پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا 2016-جىل «وداقتىڭ ءۇشىنشى ەلدەرمەن جانە باستى ينتەگراتسيالىق بىرلەستىكتەرمەن ەكونوميكالىق قاتىناستاردى تەرەڭدەتۋ جىلى بولىپ جاريالاندى»، - دەپ اتاپ ءوتتى ك. ءماسىموۆ.
قازاقستان مەن ە و اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى جانداندىرادى
استاناعا ورالعاننان كەيىن ق ر ۇكىمەت باسشىسى اۋىل شارۋاشىلىعى ماسەلەلەرى جونىندەگى ەۋروپالىق كوميسسار فيل حوگانمەن كەزدەستى. كەلىسسوزدەر بارىسىندا تاراپتار قازاقستاندىق- ەۋروپالىق ساۋدا-ينۆەستيتسيالىق، ونىڭ ىشىندە اگروونەركاسىپ كەشەنى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ اعىمداعى جاعدايىن جانە ونى تەرەڭدەتۋ پەرسپەكتيۆالارىن تالقىلادى. ك. ءماسىموۆ پەن ف. حوگان 2015-جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قول قويىلعان قازاقستان مەن ەۋروپالىق وداق اراسىنداعى سەرىكتەستىك پەن ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ تۋرالى كەلىسىمدى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتىپ، ەكىجاقتى قاتىناستاردى دامىتۋ قارقىندارىنا قاناعاتتاناتىندىقتارىن ءبىلدىردى.
وسىدان كەيىن مارتەبەلى مەيمان ق ر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى باقىتجان ساعىنتايەۆپەن كەزدەسۋ وتكىزدى. جۇزدەسۋ بارىسىندا باقىتجان ساعىنتايەۆ كەڭەيتىلگەن سەرىكتەستىك پەن ىنتىماقتاستىق تۋرالى قول قويىلعان كەلىسىم قازاقستان مەن ە و اراسىنداعى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىستاردى جان-جاقتى دامىتۋعا مىقتى نەگىز بولۋدى كوزدەيتىنىن باسا ايتتى.
قۇجات ەكىجاقتى ءوزارا ءىس-ارەكەتتەگى، ونىڭ ىشىندە اگرارلىق-ازىق-تۇلىك سالاسىنداعى، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋداعى، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى سالاسىنداعى وزەكتى سىن-تەگەۋرىندەردى شەشۋدە جاڭا مۇمكىندىكتەر اشادى. ءوز كەزەگىندە فيل حوگان اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ كەڭ پەرسپەكتيۆالارىن اتاپ ءوتىپ، ق ر جانە ە و اراسىنداعى ديالوگتى دامىتۋ ديناميكاسىن جوعارى باعالادى. ەۋروپالىق كوميسسار سونداي-اق كەڭەيتىلگەن سەرىكتەستىك جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم ساۋدا-ينۆەستيتسيالىق باعىتتاعى ءوزارا ءىس-قيمىلدى ودان ءارى نىعايتاتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى.
ف. حوگان وسى كۇنى ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اسىلجان مامىتبەكوۆپەن دە كەزدەستى. جابىق ەسىك جاعدايىندا وتكەن كەزدەسۋدەن كەيىن ولار ب ا ق وكىلدەرىنە بريفينگ وتكىزىپ، تىلشىلەر تارابىنان تۋىنداعان ساۋالدارعا تۇشىمدى جاۋاپ بەردى.
«ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ەلدەرى ارقىلى تاۋار ءترانزيتى ماسەلەسى قارالدى. ءبىز، سونىمەن قاتار، بىرلەسىپ جۇزەگە اسىراتىن ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا جان-جاقتى جول كارتاسىن تۇزۋگە ۋاعدالاستىق. ءبىزدىڭ تۇيىسەر نۇكتەمىز وتە كوپ. ورگانيكالىق ونىمدەردى سەرتيفيكاتتاۋ، جىبەك جولى بەلدەۋى ەلدەرى ارقىلى ءترانزيتتى كەڭەيتۋ سالالارىنداعى ماسەلەلەردى تالقىلادىق. جەرگىلىكتى فەرمەرلەردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا تەرريتوريانى زوندتاۋداعى ەۋروپالىق وداق تاجىريبەسىن تىڭعىلىقتى قاراستىراتىن بولامىز. مەنىڭشە، بۇل ماسەلەلەر تاياۋ ارالىقتا جۇزەگە اسىرىلادى»، - دەدى ا. مامىتبەكوۆ بريفينگ بارىسىندا.
ءوز كەزەگىندە ف. حوگان قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق تۇرعىدا وڭتايلى ورنالاسقانىن ايرىقشا اتاپ ءوتتى. «بۇل بىزگە قازاقستان مەن ەو اراسىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ازىق-تۇلىك ونىمدەرى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا تاماشا مۇمكىندىك بەرەدى ءارى ەكى جاققا دا بارىنشا ءتيىمدى. ەۋروپالىق وداق قازاقستانمەن اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدا ىنتىماقتاستىقتى جولعا قويۋعا، تاجىريبەسى مەن ءبىلىمىن بولىسۋگە دايىن»، - دەدى ف. حوگان.
ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى باق وكىلدەرىنىڭ تارابىنان اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىنىڭ شەتەلدىكتەرگە ساتىلاتىندىعىنا قاتىستى ساۋالىنا دا جاۋاپ بەردى. «جەر ماسەلەسى بويىنشا ەشقانداي شەشىم قابىلدانعان جوق جانە قابىلدانبايدى دا. ويتكەنى، جەر نەگىزىنەن سول جەردى پايدالانۋشىلارعا ساتىلادى. قازاقستاننىڭ جەر تۋرالى كودەكسىندە، زاڭدارىندا ەشقانداي شەتەلدىككە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى جەرلەر ساتىلمايدى دەپ جازىلعان. سوندىقتان جەر ءوزىمىزدىڭ ازاماتتارعا جانە جەرگىلىكتى كومپانيالارعا عانا تيەسىلى بولادى»، - دەدى مينيستر.
ايتا كەتەرلىگى، 2015-جىلى قازاقستاننىڭ ەۋروپالىق وداقپەن اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى مەن ازىق- تۇلىكتى قايتا وڭدەۋ بويىنشا سىرتقى تاۋار اينالىمى 635,9 ميلليون ا ق ش دوللارىن قۇرادى. قازاقستان وتكەن جىلى ەۋروپالىق وداققا 92 مىڭ توننا استىق، 247,7 مىڭ توننا زىعىر، 15,9 مىڭ توننا ماقتا تالشىعى مەن 5,9 مىڭ توننا بالىق سۇبەسىن ەكسپورتتادى.
اۆتور: مارلان جيەمباي