وتاربايەۆتى وقىعاننان كەيىنگى ويلار، نەمەسە ەل ءۇشىن ەلەگىزۋ
ءالقيسسا. اڭگىمە جايلى اڭگىمە
«دۇنيە ەسىگىن ولەڭمەن اشاتىن» قازاق بالاسى «ءالقيسسا» دەپ باستالار اڭگىمە، اڭگىمە بولعاندا اۋىزشا اڭگىمە جاعىنان دا ەشكىمنەن كەندە قالماپتى.
سوناۋ ءبىر جىلدارى اۋىزشا اڭگىمەنى مايدان قىل سۋىرعانداي ەتىپ ايتاتىن اڭگىمەشىل ۇرپاقتىڭ شەت پۇشپاعىن ءوزىمىز دە كوزبەن كورىپ، قۇلاقپەن تىڭدادىق. ەندى بۇگىن سول اتادان قالعان داستۇردەن وي جازىپ قالساق، ياعني سول اۋىزشا ايتىلاتىن اڭگىمە ءداستۇرىن جازباشا اڭگىمەگە ۇلاستىرىپ اكەتە الماساق، سول ءۇشىن كىمدى جازعىرارمىز.
اڭگىمە جانرى كەنجەلەپ قالدى دەۋىمىزگە سەبەپ تە جوق ەمەس. وعان «قازاق ادەبيەتى» تاريحىنىڭ ون تومدىق جيناعىندا اڭگىمە جانرىنا بەرىلگەن ورىن بولىمسىز ەكەندىگى دالەل. وعان ادەبي باسىلىمداردىڭ بەتىن كولدەي-كولدەي رومان، حيكاياتتاردىڭ بەرمەيتىنى دالەل. ءبىر كەزدەرى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «بۇگىنگى اڭگىمە» دەگەن ايدارمەن جەتى سايىن ءبىر اڭگىمە جارىق كورەتىن ءداستۇر بولدى.
ۋاقىت وتە كەلە سول اڭگىمەلەر ازايا بەردى دە، بۇگىندە سول اڭگىمەگە ارنايى بەرىلەتىن ايقارا بەتتىڭ ورنىن وقىرمان اراسىندا سۇرانىسى مول باسقا جانرلار الا باستادى. ال باسپا ءسوز بەتىندە، ادەبي باسىلىمدار بەتىندە جارىق كورىپ جاتقان اڭگىمەلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى... ونى ءوزىڭىز دە سەزىپ وتىرسىز... ارينە، قايتالاپ باسۋ. نەگە؟ ... ءيا، نەگە؟..
سويلەر سوزگە كەلگەندە الدىنا جان سالمايتىن قازاق بالاسى ءۇشىن كوركەم پروزانىڭ ءتۇپ باستاۋىندا تۇرعان اڭگىمە جانرىن يگەرۋ وڭاي بولماي تۇرعان سەكىلدى. قاراپ وتىرساق، اڭگىمە جانرىنا ۇزبەي ات ءىزىن سالىپ تۇراتىن ونشاقتى قالامگەرىمىز بار ەكەن.
سولاردىڭ ىشىندە ورتادان ويىپ ءجۇز اڭگىمە جازعان دوسجانوۆ پەن كولدەي-كولدەي ءۇش توم اڭگىمە جازعان ءجۇمادىلوۆتى بىلاي قويعاندا، از جازسا دا ساز جازاتىن دۋلات يسابەكوۆ پەن تولەن ابدىكوۆ، مولداحمەت قانازوۆ پەن نەسىپبەك داۋتايەۆ بار. سوسىن... مارحابات بايعۇتوۆ، كوسەمالى ءساتتىباي، قۋانىش جيەنباي، قۋاندىق تۇمەنباي، اسقار التاي... ەكى قولدىڭ ساۋساقتارىن بۇگىپ تە بولدىق بىلەم.
ارتىق كەتسەم كەشىرەر، ولاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا قولتاڭباسىنان، ارىراق بارساق، اۋەزوۆ پەن مايلين، بەرىرەك كەلسەك، تاكەن ءالىمقۇلوۆتىڭ ءسوز ساپتاۋى بايقالىپ-اق تۇراتىنى (قوشەمەت رەتىندە ايتامىن) وتىرىك ەمەس. قالاي دەگەندە دە قازاق اڭگىمەسىنىڭ كوركەمدىك دەڭگەيىن الەمدىك ادەبيەت دەڭگەيىنە كوتەرگەن مايلين مەن ءالىمقۇلوۆتان كەيىن وسىناۋ كۇرمەۋى قيىن جانرعا قالام تارتۋ وڭاي ەمەسى بەلگىلى. ال ەندى اۋەزوۆتى بىلاي قويعاندا، جاڭاعى ساۋساقپەن سانارلىق ءسوز شەبەرلەرىن الەمدىك ءسوز ونەرىنىڭ وربيتاسىنا شىعارا الدىق پا، ول ەندى باسقا اڭگىمەنىڭ جەلىسى.
اڭگىمەنى، اڭگىمە بولعاندا جاقسى اڭگىمەنى ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن، وقىپ قانا قويماي، اڭگىمە جانرىنا ازدى-كوپتى قالام تەربەپ جۇرگەن قالامگەردىڭ ءبىرىمىن. بۇگىندە وسى اڭگىمە جانرىن قاۋزاپ جازىپ جۇرگەن راحىمجاننىڭ شىعارمالارىن كوپشىلىك اۋزىنا ءىلىنىپ، الىس-جاقىن شەت ەل تىلدەرىنە اۋدارىلىپ جۇرگەندىكتەن ەمەس، وسىناۋ كۇرمەۋى قيىن جانردىڭ بۇگىنگى دەڭگەيىن باعامداۋ ءۇشىن قولىما العانمىن.
باعالاپ، باعامداۋ ءۇشىن، ۇيرەنىپ، ۇلگى الۋ ءۇشىن قولعا العان شىعارمالاردى وقىپ شىققان سوڭ ەكى ۇشتى وي كەشكەنىمدى قايتەيىن. اقىلسىزدى ويلاندىرۋ جاعىن قايدام، اقىلدىنى مۇڭعا باتىرىپ، قايعى الدىرار شىعارمالار. ەلىكتەۋ مە؟ ەلەگزۋ مە؟ بالكىم، جوقتاۋ شىعار؟
جوقتاۋ
راحىمجان جازادى:
«... دۇنيەنىڭ قۇلاعىن تولتىرعان مىناۋ نە ىزىڭ؟ قاڭعىپ جۇرگەن الدەكىم كۇي شالا ما؟ كىم كورىنگەن مۇنىڭ ورداسىنا كىرۋشى مە ەدى؟ نايماننىڭ كەتبۇعىسى ەكەن عوي. كوزىنەن اققان سوراسى ەكى ايىر ساقالىنا قۇيىلىپ، ەكى يىعى سەلكىلدەيدى. قولىنداعى قۋ تومار بەبەۋ قاعىپ كەپ، سوڭى زارعا ۇلاسادى. جانسىز، جاقسىز اعاش تا سويلەيدى ەكەن-اۋ. ءجاي ءسوز ەمەس، وزەگىڭدى ورتەر وتتى لەپ. بويىن قۋالاپ، سۇيەگىن ۇگىپ بارادى.
اقساق قۇلان، جوشى حان،
جۇرەگىم جامان شوشىعان.
بالاڭ ءولدى جوشىحان... بالاڭ ءولدى! بالاڭ ءولدى! نە دەيد؟ مىنا قاقباس قويا ما، جوق پا؟ جالعان! مەنىڭ جوشىما كوكتەگى ءتاڭىردىڭ تەزى جەتسە دە، قاڭعىعان تەلى مەن تەنتەكتىڭ ءالى جەتپەس! ەندىگى ءسوزدى ەستىمەيمىن. اۋلاق مەنەن، اۋلاق! الگى سەكسەۋىلدىڭ شوعىنا بالقىپ تۇرعان قورعاسىن قايدا؟ قۇيسىن مىنا زارجاق شالدىڭ كومەيىنە! سايدىڭ ساۋىسقانىنداي سۇڭقىلداپ جامانات شاقىرۋدىڭ سوڭى نە ەكەنىن ءبىلسىن، بالەم!
وسىدان ويانىپ كەتەيىن...»
اپىرماي-اي دەسەڭشى، مىناۋ كادىمگى جوقتاۋ عوي. جوقتاۋ بولعاندا، كادىمگى قابدولوۆ اعامىزدىڭ ادەبيەت تەورياسى سانامىزعا سىڭىرگەن - زارلاي جوقتاۋدىڭ ءوزى. جوقتاۋ بولعاندا، ولەڭمەن ەمەس، قارا سوزبەن جوقتاۋ. قۇلاقتان كىرىپ، جۇرەكتەن ءبىر-اق شىعاتىن مىنا ىزىڭداعان اۋەندى ءبىر جەردەن بۇرىن ەستىگەم. ءيا، ءيا، تاكەن كوكەمنىڭ بەتپاق ءشولدىڭ ءبىر تۇكپىرىندە جالعىز قالىپ، گوي-گويگە سالىپ ومىردەن وتكەن نەكەن-ساياق قازاق ونەرپازدارىن جوقتاعان اڭگىمەلەرىنەن وسىنداي اۋەز ەستىلەتىن. ءيا، ەستىلەتىن. ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق، سول سول ەكەن، كادىمگى قازاقتىڭ كادىمگى قارا سوزىندە مازمۇن مەن وي عانا ەمەس، اۋەن مەن اۋەز بولاتىنىنا، قازاقى پروزا ءتىلى قازاقتىڭ قارا ولەڭى سەكىلدى قاعازدان وقۋ ءۇشىن ەمەس، قۇلاقپەن تىڭداپ، جۇرەكپەن قابىلداۋ ءۇشىن جازىلاتىنىنا سەنگەنبىز. سوسىن... سوسىن... سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ «جابايى الماسى» ... سوسىن قارا سوزبەن جىرلاعان ورالحان اعامنىڭ «ۇيقىم كەلمەيدىسى» ... سوسىن... توبا، توبا، شۇكىر، شۇكىر، قۇرالاقان ەمەسپىز.
قارا ءسوزدىڭ قاۋىزىنا ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋدى بىلاي قويعاندا اۋەن مەن اۋەزدى، تىپتەن كادىمگى تابيعي ءيىستى سىيعىزىپ جىبەرەر ءسوز زەرگەرىنە «قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الار» قورقىنىش پەن ۇرەيدى، مۇڭ مەن زاردى سىيعىزۋ قيىن بولسىن با؟ قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى مۇنىڭ ايقىن ءبىر ۇلگىسى كادىمگى جوقتاۋ دەر ەدىك. ال جوقتاۋدىڭ دا جوقتاۋى بار، ارينە. زارلاي جوقتاۋ، جارلاي جوقتاۋ، ارناي جوقتاۋدى ءبىلۋشى ەدىك، ال تاڭداي جوقتاۋدى كىم كورگەن؟
«شىڭعىسحاننىڭ كوز جاسى» حيكايات-ەلەگياسىندا شىڭعىسحاننىڭ (راقىمجاننىڭ شىڭعىسحانىنىڭ) ءوزىنىڭ باۋىر ەتى بالاسىن عانا ەمەس، قاس دۇشپانى قايىرحانداي قايسار ۇلدى جوقتاۋعا دا وي-ورەسى جەتەدى. «...- ءاي، قايىر حان - دەگەن، بۇل سوندا ساڭقىل قاعىپ. - قاسىڭا ءومىر بويى وپاسىزدى ۇستاپسىڭ. ول بۇگىن سەنى ساتتى. ەرتەڭ مەنى ساتادى. دۇنيەدە ساتىلمايتىن نارسەلەردىڭ بار ەكەنىن بۇل نەمە ۇقپاس. ارماندا كەتتىم دەمە. ءما، ساداق. قورامساقتاعى قىرعي قاۋىرسىن وقتىڭ ءبىرىن ءوزىڭ تاڭدا...»
مىنە، وسىلاي. شىڭعىسحاننىڭ جوقتاۋى كەزىندە ەڭ ۇلكەن تاڭداۋ ەل مەن جەر ءۇشىن قۇرباندىق بولعان قايىرحان ەنشىسىنە تيەدى. پەندە اتاۋلىنىڭ الدىنا ەرتە مە، كەش پە، ءبىر كەلەر تاڭداۋ. بۇل، ارينە، شىڭعىسحاننىڭ ەمەس، راقىمجاننىڭ تاڭداۋى ەكەنىن ءىشىڭىز سەزەتىن شىعار.
راقىمجاننىڭ شىڭعىسحانى سۇلدەسى قۇرىعان سارايشىق پەن ويرانى شىققان وتىراردى جوقتايدى. ودان ءارى «قۇيرىق-جالى سۇزىلگەن مىڭ سايگۇلىك مىڭ تاراپقا باس بەرمەي اعىزىپ»، سابىرىن سارىققان سارى ارقا مەن ۇلارىنىڭ ءۇنى اشى ۇلىتاۋدىڭ دا كەزەگى كەلەر. راقىمجاننىڭ جوقتاۋى «باس بەرمەي اعىزىپ بارا جاتقان» قارا ورمانداي قالىڭ ەلىنە باعىشتالسا دا ءوزى ءبىلسىن...
شىعارمالارىنىڭ ءتىنى جوقتاۋعا قۇرىلاتىن قالامگەر قامكوڭىل قازاقتىڭ كەنەسارىسىن، ماحامبەتى مەن اۋەزوۆىن جوقتايدى. سوسىن... تۇقىم تەگى داۋعا اينالعان شىڭعىسحاندى جوقتايدى. سوسىن... يتالياندىق لەوناردو دا ءۆينچيدى. ورىستىڭ پۋشكينىن، قىرعىزدىڭ ماناسى مەن تۇگەلبايىن جوقتايدى. ويتكەنى قازاقتىڭ جۇرەگى ءوزىنىڭ سايىن دالاسىنداي كەڭ عوي.
«...جەردىڭ كيەسىندەي بوپ جاعالاۋدا ەر-تۇرمانى سايما-ساي ءبىر سايگۇلىك ءجۇردى. شىققان ءشوپ پەن اققان سۋدان باسقاعا جازىعى جوق بۇل كۇلىك ماناستان تۇل قالعان اققۇلانىڭ تۇقىمى ەكەن- اۋ، جارىقتىق...»
«...ىستىقكولدىڭ اسپا-تۇسپە تولقىندارىندا ناۋرىزباي-ەلەس اعاسىن قولتىقتاپ اعىس كەزىپ، باس ىزدەپ ءجۇردى. حان كەنەنىڭ باسىن. كولدىڭ يەسىندەي بوپ ارشا تاياعىنا سۇيەنىپ جاعالاۋدا ءبىر شال تۇردى...»
«... جەردىڭ كيەسىندەي بوپ جاعالاۋدا ەر-تۇرمانى سايما-ساي ءبىر سايگۇلىك ءجۇردى. شىققان ءشوپ پەن اققان سۋدان باسقاعا جازىعى جوق بۇل كۇلىك ابايدان تۇل قالعان تۇقىمى-اۋ جارىقتىق... ءيا، پەرى كوشەتىن نامازدىگەر مەن اقشامنىڭ اراسىندا اق ايدىن بەتىن ەلبەڭ-ەلبەڭ ەلەس كەزىپ ءجۇردى...»
جوقتاۋ. ءيا، جوقتاۋ عوي مىناۋ. بايقاپ قاراساڭىز، ەجەلدەن كەلە جاتقان قازاق ەرتەگىلەرى مەن اڭىز اڭگىمەلەر دە، باتىرلار جىرلارى مەن قيسسا، حيكاياتتار دا شىنداپ كەلگەندە - جوقتاۋ، جوقتاۋ بولعاندا، وتكەندى جوقتاۋ، حوش-حوش ايتىپ كەتە بارعان باتىرى مەن باعلانىن، اسىلى مەن ارداعىن جوقتاۋ، جوقتاۋ بولعاندا، ارناي دا زارلاي دا جوقتاۋ ەكەنىن بايقايسىز. ەندەشە دەيمىن-اۋ، ءسوز سۇيەگىن كەمىرگەن راقىمجان باۋىرىم دا وسىناۋ ءداستۇرلى دايىن شيىردان الىستاپ ۇزاپ كەتە الماي جۇرگەن بولدى عوي...
جوقتاۋ. ءداستۇرلى جوقتاۋ. اتادان بالاعا ميراس بوپ قالعان كۇرمەۋى قيىن ءداستۇردىڭ جازبا ادەبيەتىنەن دە ءوز ورىن تاپقانى قيىن دا قىزىق. تۇپتەپ كەلگەندە ۇلى مۇحاڭنىڭ «اباي جولى» دا جوقتاۋ، ابەڭنىڭ «قان مەن تەرى»، «سوڭعى پارىزى» دا جوقتاۋ، قىرشىن كەتكەن اقان نۇرمانوۆتىڭ «قۇلاننىڭ اجالى» دا، ورالحان بوكەيدىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعى... اپىرماۋ، ءوزىمىز بالالار ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى دەپ جۇرگەن بەردىبەك كوكەمنىڭ باستى شىعارماسى دەپ جۇرگەن «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» دە كادىمگى جوقتاۋ ەكەن-اۋ...
ءوز باسىم الەم مادەنيەتىنىڭ اسىلدارىن «يۋنەسكو»-نىڭ تىزىمىنە ەنگىزۋ كادەگە اينالعان زاماندا، كادىمگى قازاقى «ايتىس» ونەرىنىڭ الەمدىك جادىگەرگە اينالاتىنىنا سەنەمىن. ال، ۇلتىمىزدىڭ قانىنا سىڭگەن كادىمگى ۇيرەنشىكتى «جوقتاۋى» شە؟
ءتىل عىلىمىنىڭ مايىن ىشكەن عۇلامالار فرانسۋز ءتىلى ماحاببات ءتىلى، پارسى ءتىلى پوەزيا ءتىلى دەگەندى ايتادى. ال كومەكەيدەن سويلەيتىن قازاعىمنىڭ جالپاق تا جايدارى ءتىلىن جوقتاۋعا قالاي قيايىن؟
وسىلاي ويلاۋىم مۇڭ، ءوز-وزىمنەن ەلەگىزىپ، ەلەگىزىپ ەمەس-اۋ، ەلەگزي باستاعانىمدى قايتەيىن...
ءيا، ءيا، تابيعاتى تىلسىم ونەردىڭ حالقىمىزدىڭ ەنشىسىنە تيگەن ءبىر پاراسى «ايتىس» پەن «جوقتاۋدىڭ» كۇندەردىڭ كۇنىندە الەمدىك دەڭگەيدە مويىندالاتىنا سەنەمىن. ال قازاق اڭگىمەسى شە؟ راقىمجان باستاعان ورتا بۋىندى بىلاي قويعاندا، بەيىمبەت پەن تاكەننىڭ، سايىن مەن دۇكەنباي اڭگىمەلەرىن الەم ادەبيەتىنىڭ يگىلىگىنە اينالدىرا الارمىز با؟
ەلەگىزگەن كوڭىلگە كۇدىك كىرىپ، تۇيتكىل جايلايتىنى وسىندايدا عوي.
ەلەگىزۋ مەن ەلەگىزۋ
ازىرگە كوڭىلدە تۇيتكىل كوپ، كۇدىك باسىم. باسقانى بىلاي قويعانادا، بىلەتىندەر اقپارات بيلەگەن زاماندا كوزدىڭ مايىن تاۋىسىپ كوركەم شىعارما وقيتىن ادامدى مايشاممەن ىزدەپ تاپپايسىز دەسەدى. سولاي دا شىعار، كىم ءبىلسىن، ال ءوز باسىم وقيتىندار بار ەكەنىنە سەنەم. قيالشىل كوڭىلى تۇسكىردىڭ اقپاراتتاعى انىقتان گورى تىلسىمى مول تانىقتى «كوزبەن كورىپ، ىشپەن بىلگىسى» كەلەر كەزدەرى بولادى عوي.
راقىمجاندى وقىعان سايىن كادىمگىدەي ەلەگىزەمىن. «ەلەگىزيمىن» ەمەس-اۋ، ەلەگىزەمىن. وقىعان سايىن العاشىندا ءوزىم قيماس الدە بىردەڭەنى جوعالتىپ العانداي، بالكىم، جوعالتىپ الارداي ەلەگىزەمىن. وكشە باسىپ كەلە جاتقان باۋىردىڭ تىرناقالدى تۋىندىلارىن وقىعاندا دا وسىلاي ەدى، قارىم-قابىلەتىن ءوز ەلى مەن ءوز جۇرتىن بىلاي قويعاندا، الىس-جاقىن شەت ەلدەر مويىنداي باستاعان كەزدە دە سولاي. نەگە؟ نەگە دەيمىن عوي باياعى.
ءوزىمىز جانسىز دەپ سانايتىن تابيعات قۇبىلىستارىنا جان ءبىتىرىپ بەينەلەۋ ءتاسىلى جالعىز پوەزيا عانا ەمەس، پروزا جانرىندا دا ۇشىراسادى. ال راقىمجان بولسا بۇل ءتاسىلدى وزىنشە ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ، كەڭىنەن پايدالانىپ كەلە جاتقالى قاشان.
«نامازدىگەر مەن اقشامنىڭ ورتاسىندا كۇن كۇركىرەپ، كوكتەمنىڭ كىندىگىن كەسكەن...»، «تازدىڭ باسىنداي جەتىم بۇلت قۇلپىتاستاردىڭ بەتىندە ەرتەڭگىلىك قوڭىرجاي سامالمەن ويناپ تۇردى...»، «كۇن كوكجيەكتەگى ۇياسىن تاستاپ شىقتى. سىنىق سۇيەمدەپ كوتەرىلىپ ەڭسەسىن تىكتەدى دە، دۇنيەنىڭ بارىنە مىرزاقول ساقيلىقپەن ءوزى جاعىپ شىققان قىزعىلت سارى بوياۋىن ەندى بىرتىندەپ ءوزى ءسۇرتىپ الا باستادى...». «سۋعا سىڭار اياعىمەن بويلاپ تۇرعان نار قامىس ۇكىلى باسىن تەربەدى...»، «سۋاعارعا بارىپ بىلعانىپ شىققان ورامال...»، «ءبىر تۇتام قىزىل ورامال ەكى يىقتىڭ ورتاسىندا ويناپ، سىرىقتاي تاياۋمەن تاعى دا ارپالىسىپ جاتتى...» بايقايسىز با، ءتاڭىرىنىڭ كوكتەگى ەلشىسىندەي كۇنگە دە، جەتىم بۇلتقا دا، كادىمگى سىڭار اياق نار قامىس تا، تىپتەن قىز تۇتىنار قىزىل ورامالعا دا جان بىتكەن، ەندى بولماسا سايراپ، سويلەپ كەتكەلى تۇر. بۇدان ارعىسى، ارينە، وڭاي. ەندى تابيعاتتىڭ جانسىز-ءتىلسىز پەرزەنتى مەن ادام-پەندە اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ءوز-وزىنەن شىنايىلانىپ سالا بەرمەي مە؟
«تاعى ءبىر تاڭ اتتى. كىمدەردى قۋانتادى ەكەن؟.. كۇن دە ۇياسىنان شاراسىنا سىيماي بالقىپ كوتەرىلگەن. شاشىراپ جۇرگەن شارشى بۇلتتار باۋىرىن قان قىزىل تۇسكە بويانىپ كوشتى. تاۋ قۋالاپ ەسكەن جەل دە ءىشىن تارتىپ تىنشي قالدى. الىستان بايعىز شاقىردى. كۇن مەن ءتۇندى الماستىرىپ العان با، اتاڭا نالەت؟» ...
بايقايسىز با، جاندى مەن جانسىزدا شەكارا جوق-اۋ، شەكارا جوق. شارشى بۇلتتار وزدەرى بويانادى، تاڭ تىرشىلىك يەلەرىن قۋانتۋ ءۇشىن اتادى.
«شىڭعىسحاننىڭ كوز جاسى» حيكاياتى وسىلاي باستالادى. ەلەگىزۋدەن باستالادى. بايدىڭ قىزى - بايعۇستىڭ داۋسىن ەستىگەن ءپانايى پەندەنىڭ ەلەگىزىمەگەن كەزى جوق، ال تالەيسىز عاسىردىڭ تاسباۋىر تۇلەگى، قان ۋىستاپ تۋعان شىڭعىسحان سونشا نەگە ەلەگىزەدى دەپ ويلاپپىن عوي سول جەردە.
«...قۇيرىق-جالى سۇزىلگەن مىڭ سايگۇلىك مىڭ تاراپقا باس بەرمەي اعىزىپ بارا جاتىر ەكەن دەيدى...»
ۇلى قاعان نەگە ەلەگىزەدى؟ ەلەگىزگەن شىڭعىسحان با، ۇركىپ قاشقان مىڭ سان سايگۇلىك پە؟ عايىپتان تايىپ ەل مەن جەر تاعدىرى قولىنا تيگەن ەل يەسى ەلەگىزبەي تۇرار ما؟ بويىندا قاراما-قايشىلىعى مول ءبىرتۋار تۇلعا شىڭعىسحان جايلى جازىلعان مەن ايتىلعاندى كوزبەن وقىپ، كوڭىلگە توقىپ شىعۋعا ءبىر ادامنىڭ عۇمىرى جەتە مە دەپ جۇرگەن شاقتا، قالامىن قايراققا جانىپ ۇلى قاعانعا باعىشتاپ «كىرەسىلى-شىعاسىلى ەسپەن وسى ءسوزدى جازعان» راقىمجاننىڭ جۇرەگىنىڭ تۇگى بار شىعار.
ءبىز وسى ارادا جازۋشىنىڭ ءوز ءسوزىن بەكەردەن-بەكەر كەلتىرىپ وتىرعان جوقپىز، وقىرمان. قازاق ايتاتىن ادامدى «ايتىسكەر» دەيدى، جازاتىن ادامدى «قالامگەر» دەيدى. ال «جازۋشى» دەپ جۇرگەنىمىز وزگە تىلدەن تىكەلەي اۋدارما عانا. ادەتتە، «كىرەسىلى-شىعاسىلى ەسپەن» ولەڭ، ولەڭ بولعاندا جوقتاۋ ولەڭ ايتىلادى. «جازىلادى» ەمەس، ايتىلادى. سوسىن... اڭگىمەنىڭ جۇرەككە سالماق تۇسىرەر «ەلەگيا» دەپ اتالار اسا اۋىر ءتۇرى...
ۇلى مۇحاڭ «اباي جولىنىڭ» ەكىنشى كىتابىن ستەنوگرافيسكە داۋىستاپ ايتىپ باسقىزعان دەسەدى. ءابدىجاميل اعامىز داۋىستاپ سويلەپ وتىرىپ، دۇكەنباي اعامىز كۇبىرلەپ، كۇرسىنىپ وتىرىپ جازاتىن. بۇلاردى بىلاي قويعاندا، ەكى كوزى جاساۋراپ، جىلاپ وتىرىپ جازاتىنداردى كورگەن كوزدە جازىق جوق. اپىرماي-اي دەسەڭشى، مەنىڭ راقىمجان باۋرىمدى قاي توپقا قوسسام بولادى؟
راقىمجان جازادى:
«ال پەرى كوشەتىن نامازدىگەر مەن اقشامنىڭ اراسىندا قاسيەتتى كولدى ەلبەڭ-ەلبەڭ ەلەس كەزىپ ءجۇردى. ەلەس... كولدىڭ اينا بەتىندە شاعىلىپ قالعان قارتامىس شاقتىڭ حيكاياسى. استىن الديلەگەن اعىن، بەتىن تەربەتكەن تولقىنعا سەنىپ ەلەس-جادى ومىرگە ەنەدى دە، ساعىم بوپ ويناپ قاس-قاعىمدا جوعالادى. اششى ىشەكتەي ارەڭ تاۋسىلعان كەشكەن عۇمىرىن ەمەس، ىشىندەگى قاراشىقتاي عانا قادىرلى جىلت داۋرەنىن وزدەرى دە اڭسايدى ەكەن-اۋ. جەلكەسىنىڭ شۇڭقىرىن كورسەتىپ قاشقان زارەزابىنىڭ ءوزىن كەلە-كەلە تاڭدايىن ويعان تاتتىگە قيماس...».
راقىمجاننىڭ «شىڭعىسحاننىڭ كوز جاسى» دەپ اتالار حيكاياتىن نەشە رەت وقىعانىم ەسىمدە جوق. العاش وقىعاندا، كوركەم تىلىنە تامسانىپ، تاڭداي قاققان بولارمىن-اۋ. ال الماتىداعى قاراپايىم اۋرۋحانانىڭ قاراپايىم وتاشىسى تۇراش كوكەم تاڭدانعان دا، تامسانعان دا جوق، «وسىلاي نەگە جازبايسىڭ؟» دەپ، قار-راپ تۇر. ءيا، ءيا، مەن نەگە وسىلاي جازبايمىن؟ مەن سەكىلدى پايعامبار جاسىنا تاياعان قاريانىڭ (كارى-يەنىڭ) وكشەسىن باسىپ كەلە جاتقان راقىمجاننىڭ ءبىر بىلگەنى بار شىعار دەپ ويلايمىن، ويلايمىن دا قايتالاپ، ءيا، قايتالاپ وقيمىن عوي باياعى...
«...اللام-اۋ، - دەدى امالى تاۋسىلعان اڭشى ءۇنى توزىپ، - شاۋىلدەگەن جامان ءشيبورى امەريكانىڭ ۇلتتىق بايلىعى بولسىن. مەن سوندا قازاقستاننىڭ كىمىمىن؟ وكپەسىنە تەبەر وگەيىمىن بە؟ بۇ دۇنيەدە جيعانىم، و دۇنيەدە يمانىم بۇيىرماي كەتەتىندەي سۇراۋىم جوق پا؟..».
«...جەتتى ەندى! - دەپ، تىستەنە سىبىرلاي ءۇن قاتقانى ەستىلدى. وسى ءامىردى توسقانداي باياۋ ويناپ تۇرعان مۋزىكا ءىشىن تارتىپ كۇڭىرەندى مە، الدە قارالى ەل داۋىس سالىپ تەڭسەلىپ كەتتى مە، ءوزى ەسىن جوعالتىپ الدى ما - ارعى جاعى كورگەن ءتۇسى سەكىلدى بۇلدىر-بۇلدىر ءبىر ەلەس... «قازاق، قايدا باراسىڭ؟»، «كاپيتاليزم قالاي ەكەن؟»، «قارنىڭ اشتى ما؟»، «تورداعى كارى مىستان-اي، كورەسىنى سەنەن-اق كوردىم وسى! قويدان قوڭىر قازاقتىڭ جاعدايىن ويلاماعان ەندى جالعىز سەن قالىپ ەدىڭ...»
بۇل نە ەلەگزۋ مە؟ جو-جوق، ەلەگزۋ ەمەس، ەلىگىزۋ بولار. ەلەگزۋ مەن ەلەگىزۋدىڭ اراسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىق بارى انىق. ەلەگىزۋدىڭ سوڭىندا بۇقپانتايلاپ بۇعىپ قورقىنىش تۇرار. ءيا، قورقىنىش تۇرار. ال قورىققانعا قوس كورىنەتىن قاشانعى ادەت.
«- ۇلتتىق ۆاليۋتامىز باكسبايدىڭ توقالىنا اينالىپ كەتتى... - اباي اتام زداشقا جاراماي قالدى! - قۇنسىز تەڭگەگە كوجەدەن كوپ اكىمنىڭ ءبىرىن سۋرەتكە تۇسىرە سالماي ما؟ ۇلىنى قورلاتپاي... - تەكسىز جەردەن ءبي شىقتى، تەكتى جەردەن قۇل شىقتى! - ۇكىمەت «داۆاي، بالا تاپ» دەيدى. قاپ ارقالاتقانى ازداي... - زاۋىت- فابريكادان ءتۇتىن ۇشپايدى! - جەزوكشەلىك جايلادى! - اشتان ولە مە؟ قىزمەتكە تۇرعان جالعىز مۇشەسى بولسا دا...»
ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارى وسىنداي سوزدەردى كۇنبە-كۇن ەستىپ، ەلەگىزگەن كەزىمىزدە وسىنداي سەزىمدى ءوزىمىز دە باستان كەشكەن شىعارمىز. ال بۇگىن؟ بۇگىن شە؟ ەلى ءۇشىن ەلەگىزەتىن نەگىزىنەن تەرىسى جۇقا، سەزىمى قالىڭ ونەر ادامى عوي، ال ەندى ەل مەن جۇرتتان ەلەگىزۋدىڭ بەتى اۋلاق! ءتفا! ءتفا! بەتى اۋلاق!
«... بۇل دالادا تولعاتقان ون قاتىننىڭ ءبىرى كوزى الارىپ، مۇرتى ەدىرەيگەن باتىر ۇلان تابار. ءبىراق ونىسى ءوز ءوز اۋلەتىنىڭ، ءارىسى ءبىر تايپاسىنىڭ اسىپ قايرات كورسەتسە، كانى؟ قوزىكوش جەرگە شاپقانى مەن از ءناپاقا تاپقانىنا كۇپتى بوپ اپتىعى باسىلار. اۋىنا سىيماي الشاڭداعان ارعىماعىنىڭ اياعىنا جەم تۇسەر. كەرەگەدە سۇيەۋلى تۇرا-تۇرا قوس قۇلاش نايزاسىنىڭ ۇشىن توت باسار. ازدى-كۇنگى اتاق، ابىرويىنا مالدانىپ، سەن جاقسىسىڭ دەگەن جادىگوي سوزگە الدانىپ توق باسار. توق باسار دا توبىعى قيسايعان كوپ موجانتوپايدىڭ بىرىنە اينالار...»
مىنە، وسىلاي. توبىعى قيسايعان توق باساردىڭ تالايىن تانىپ تا تۇرعان شىعارسىز.
«... ءار ءتۇرلى ءدىندى ۇستانىپ، ءار قۇبىلاعا قاراپ جىعىلادى دەسەدى. تىرشىلىگى دە، تۇسىنىگى دە ءار الۋان. ءبىرى ات ءمىنىپ ارىنداپ جۇرسە، ەكىنشىسى جەرمەن-جەكسەن ەسەگى تۇسكىردى جەلكەلەيدى دەسەدى. ەندى ءبىرى دوڭىز باعىپ، شوشالا باپتاپ جاتقان سارىساقالدىلار كورىنەدى...»
مىنە، وسىلاي. ءبىر جەردەن كورگەن ەلىمىز. ءبىر جەردەن كورگەن سالتىمىز. الدە، ەلەگىزگەن كوڭىلگە وسىلاي سەزىلدى مە ەكەن؟ بۇل نە؟ ەلەگىزۋ مە؟ جۇرەگى تۇسكىردىڭ ءدىر ەتكەنىنە قاراعاندا ەلەگىزۋ بولار. ءتفا! ءتفا! بەتى اۋلاق!
بارىنەن بۇرىن « ەل - ەرگە قاراعاندا، ەر - جەرگە قاراماسىن» دەڭىز...
ءتۇيىن. ارىلۋ
ءبىز ەكەۋمىز سەكىلدى الپىستىڭ ار جاق-بەر جاعىنداعى قالامگەرلەردىڭ رۋحاني ۇستازى ىسپەتتەس ءابىش اعا كەكىلبايدىڭ: «قياناتقۇمارلىق ءتۇبى قياپاتقا ۇرىندىراتىنى ەجەلدەن بەلگىلى. تاعدىر قىساستىق بىتكەن قۇتىلا المايتىن سول قياپاتىنا ءبىزدى دە ۇشىراتتى. ەندەشە، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن باستالىپ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن كەڭىنەن ەتەك العان ارىلۋ تاقىرىبى بىزدە دە جەلى تارتارى ءسوزسىز. ونى سول تاۋقىمەتتى باسىنان كەشكەندەر وربىتسە عانا ءورىستى بولماق. «زايا ۇرپاق» ادەبيەتىن جاھاندىق سوعىستاردىڭ قان-قاسابىن باسىنان كەشكەن رەمارك، حەمينگۋەي، بورحەرت، بەل، لەنتستەر عانا تابىستى وركەندەتە الدى. سولار جازعاندىقتان عانا «زايا ۇرپاق» ادەبيەتى رۋحاني «ارىلۋ» ادەبيەتىنە اينالا الدى» دەپ جازعانى بار-دى.
ءبىر قىزىعى، ءابىش اعانىڭ وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا ايتقان وسىناۋ سوزدەرىنىڭ راقىمجانعا قانداي قاتىسى بار دەپ ويلارسىز-اۋ، اعايىن. قاتىسى بار، ارينە، قاتىسى بولعاندا قانداي! راقىمجان باۋرىم ءابىش اعا ايتاتىن ەكى بىردەي سوعىسقا قاتىسپاعان دا، «جاھاندىق سوعىستاردىڭ قان قاسابىن باسىنان كەشپەگەنى» دە شىعار. ءبىراق... ءيا، ءبىراق، راقىمجان مەن راقىمجان قاتارلاس ۇرپاقتىڭ «زار زاماننىڭ» «زايا ۇرپاعى» ەكەنىنە داۋىڭىز جوق شىعار.
بۇگىندە دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقانداردىڭ سانى ساناۋلى، ال سوتسياليستىك قوعامنان كاپيتاليستىك (وندا دا جابايى) قوعامعا كوشەر ساتتەگى شيرەك عاسىرعا سوزىلعان، ءالى دە قانشاعا سوزىلارى بەلگىسىز «وتپەلى كەزەڭدى» باستان كەشكەندەر ميلليونداپ سانالادى. «وتپەلى كەزەڭدە ءومىر ءسۇر» دەگەن كورشىلەرىمىزدىڭ قارعىسىنا سايساق، ك س ر و دەپ اتالار الىپ يمپەريانىڭ شاشىراپ قالعان سىنىقتارىن جيناۋمەن كۇن وتكىزگەن ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ باسىنداعى ءحالدى دۇشپاننىڭ باسىنا بەرمەسىن.
مۇنى قازاقستان جازۋشىلار وداعى وتكىزىپ كەلە جاتقان «تاعزىم» ەسكە الۋ كەشتەرىنە قاتىسقاندار جاقسى بىلسە كەرەك. ايتارىن ايتىپ، جازارىن جازىپ تاستار كەزىندە «وتپەلى كەزەڭنىڭ» وتكەلەگىنە تاپ كەلگەن ۇرپاقتى، سونىڭ ىشىندە اينالاداعى وزگەرىستەردى جۇرەكپەن قابىلدايتىن ونەرسۇيەر ۇرپاقتى «زار زاماننىڭ زايا ۇرپاعى» دەسەك، ءابىش اعام دا قارسى بولا قويماس دەپ ويلايمىن. وسى ۇرپاقتىڭ ءسوزىن بىرەۋ بولماسا بىرەۋ ۇستاۋى كەرەك ەدى عوي. ەندى بۇگىن ءسوز كەزەگىن ۇستاۋدىڭ رەتى وتپەلى كەزەڭنىڭ كۋاگەرى راقىمجان باۋىرعا ءتيىپ قالسا دا ءوزى ءبىلسىن...
وسى ورايدا راقىمجاننىڭ وتپەلى كەزەڭنىڭ اۋىرتپالىقتارىن قىنجىلاپ وتىرىپ جازعان اڭگىمەلەرى ويعا ورالادى. «جاسىرىنباق» اتتى اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى ءبىر قاراعاندا تاۋەلسىزدىكتىڭ بالاڭ جىلدارى جەكەشەلەندىرۋدىڭ نەگىزگى كىلتى بولعان «بانكروت» جايلى سەكىلدى كورىنەر.
ءيا، ءبىر قاراعاندا... ال تۇپتەپ، تەرەڭدەپ قاراساڭىز، وسى شىعارما قايمانا قارا حالىق پەن اقسۇيەك اكىم- قارالاردىڭ اراسىنداعى تاس قامال شەكاراعا اينالعان كۇردەلى قارىم-قاتىناستىڭ ءتۇپ-تامىرىنا ۇڭىلەتىن اشكەرە شىعارما دەر ەدىم.
وسى شىعارماداعى بالا كۇننەن «جاسىرىنباق» ويىنىمەن اۋىزدانعان بالانىڭ ەل تىزگىنى قولىنا تيگەندە دە وسى ويىننىڭ شارتىنان جازباي، ەل-جۇرتىمەن تىعىلىسپاق ويناپ جۇرگەنىن كورەسىڭ. جەمە-جەمگە كەلگەندە راقىمجاندا وسىنداي قاتىگەز دە قاۋىپتى ويىندارمەن اۋىرعان كەيىپكەر كوپ. مىنا ومىردە بارى مەن جوعى بەلگىسىز اق كوبەلەك-پەرىشتەنى قۋالاپ ەسى اۋىسقان داۋرەن، اتادان قالعان التىنىن ىزدەپ التىن ۋاقىتىن ولتىرگەن المات، باتىر بابالارىنىڭ كەسكىنىن قارمەن كومكەرىپ، اققالا تۇرعىزۋمەن كۇن وتكىزەتىن توقتىشاق بالا، ءمايىتسىز جەرگە كەسەنە تۇرعىزىپ، ءوزىن-ءوزى جۇباتىپ جۇرگەن تورشاقىز...
تانىس تا بەيتانىس جاندار. ءبارى دە ءبىزدىڭ زامانداستارىمىز. وتپەلى كەزەڭدە قاتارلاستىڭ قانشاسى قيال قۋىپ، ەلكەزبەگە اينالسا، قانشاسى ءالى كۇنگە جاسىرىنباق ويناپ جۇرگەنى بىزگە ايان. بازار بارساڭ - جارتى قازاق بازارشى بولىپ كەتكەن بە دەپ، جولعا شىقساڭ - قالعان جارتىسى ساياحاتشى بولىپ كەتكەن بە دەپ قالاسىڭ. قالا سايىن قورشاعان سالتاناتتى سارايلار. تۇنگە قاراي سولاردان جىلت ەتكەن جارىق كورسەم-ءشى.
ءمارمار تاسپەن كومكەرگەن كوز تارتاتىن دۇكەندەر مەن مەيرامحانالار. سول دۇكەن مەن ساۋىق-سايران ورنىنا كىرىپ-شىعىپ جاتقان ادام از. استانا مەن الماتىنىڭ ورتاسى جارق-جۇرق ەتكەن جارناما. سول جارناماعا جالت ەتىپ كوز تاستار ادام كورسەم-ءشى. انا ءبىر جىلدارى مۇزدان قالا تۇرعىزۋ داستۇرگە اينالماپ پا ەدى. كوكتەم شىعار-شىقپاستا ونە بويى ەزىلىپ، ەرىپ كەتەر وسى ۇيلەردى كورگەندە «وسى ءبىز جاسىرىنباق قانا ەمەس، ۇيشىك-ۇيشىك ويىنىن ويناپ جۇرگەن جوقپىز با؟ «دەپ ويلايتىنمىن ءوز باسىم.
سوسىن... ءيا، سوسىن... سوڭعى ۋاقىتتا قيانپۇرىستىق پەن قانقۇمارلىق جايلاپ العان الەمدەگى زاۋال مەن ناۋبەت اتاۋلىنىڭ قازاق اۋلەتىن اينالىپ كەتىپ جاتقانى تاعى راس... تاۋبە! تاۋبە! دەگەنمەن... «ساقتانساڭ - ساقتايمىن» دەگەندى دە ايتقان ءبىز ەمەس...
«كىرەسىلى-شىعاسىلى ەسپەنەن... ءبىز دە وسى ءسوزدى جازدىق-اۋ...»
سەرىك بايحونوۆ، 2016- جىل
qazaquni.kz