قاراپايىم ەكى دالەل - ەرتەدە قازاق اراسىندا مەديتسينا دامىعانىن ايقىنداپ بەردى
قانداي دا ءبىر كەلىسپەيتىن تۇستارى بولسا، ونىڭ ءوزىن ەشكىمنىڭ قىتىعىنا تيگىزبەي بيازى تىلمەن جەتكىزە بىلەدى.
اڭگىمەمە ارقاۋ بولىپ وتىرعان ازامات - بەلگىلى تراۆماتولوگ، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ەرسىن تۇرسىنحان ۇلى. ول كىسىمەن تالانتتى ونەر يەسى نۇركەن وتەۋىلدىڭ ۇيىندە تانىسقان ەدىم.
داستارحان باسىنداعى اڭگىمە اينالىپ «تىلگە» كەلدى. «باسقاسىن بىلمەيمىن، ءبىراق مەديتسينا سالاسىن جاقسى مەڭگەرگىسى كەلگەن مامان ەڭ اۋەلى اعىلشىن ءتىلىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك»، - دەپ اڭگىمەگە ارالاستى ەرەكەڭ.
ونىسى راس. ءسوزىنىڭ جانى بار. ءدىن عالىمى بولۋ ءۇشىن اراب ءتىلى قانشالىقتى قاجەت بولسا، مەديتسينا ءۇشىن دە اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋ سونداي شارت. سەبەبى، قازىرگى تاڭدا عىلىمنىڭ ءتىلى - اعىلشىن ءتىلى. بۇگىندە ءبىزدىڭ مەديتسينا سالاسىنان كوپ كەرى قالىپ قويعانىمىز جاسىرىن ەمەس.
ال كەزىندە قالاي ەدى؟ پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س. ا. ۋ. ): «ەي، اللا تاعالانىڭ قۇلدارى، ەمدەلىڭدەر! قۇداي تۇسىرگەن كەز-كەلگەن دەرتتىڭ داۋاسى بار. تەك كارىلىكتىڭ داۋاسى جوق» - دەپ، ەمى جوق اۋرۋدىڭ جوق ەكەنىن ءبىلدىرىپ، مۇسىلمانداردى ەمدەلۋگە، ەم ىزدەۋگە شاقىردى. سوندىقتان يسلامدا دارىگەرلىك، ەمحانا سالاسى ەرتە دامىپ، باسقا ادامدارعا جول كورسەتىپ، باعىت بەردى.
X عاسىردىڭ ورتالارىندا ءبىر عانا كوردوۆا قالاسىندا ەلۋدەن استام ەمحانا بولعان. باسقالارىن ايتپاعاندا، ءبىر عانا يبن سينانىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ ءبىر كوزقاراس بويىنشا «مەديتسينا» ءسوزىنىڭ ءوزى وسى يبن سينامەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەن. «مەدەد» اراب تىلىنەن اۋدارعاندا «كومەك» دەگەندى بىلدىرەدى. سوندا «مەدەدسينانىڭ» ماعىناسى «سينانىڭ كومەگى» دەگەنگە سايادى. يبن سينانىڭ مەديتسينا سالاسى بويىنشا جازعان «شيفا» اتتى كىتابى الەمنىڭ ءتۇرلى تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، التى عاسىرداي دارىگەرلەردىڭ قولدارىنان تۇسپەيتىن دەرەك كوزىنە اينالدى. ءتىپتى، ءالى كۇنگە دەيىن باتىس سوزدىكتەرى يبن سيناعا «دارىگەرلەردىڭ پاتشاسى» دەگەن تۇسىنىك بەرۋدە. كەيىنگى دارىگەرلىك سالا دامىعانعا دەيىن باتىستا يبن سينا تەڭدەسسىز ۇستاز دەپ قابىلداندى.
بارلىق عىلىمنىڭ نەگىزىن قالاعان مۇسىلماندار ەكەنى بۇگىندە بارشاعا ايان. كوپ مىسالدان - ءبىر مىسال. قازىردە بۇكىل الەم «الگەبرا» دەپ جۇرگەن ءىلىمنىڭ اتاۋى ونى العاش اشقان ءال- حورەزميدىڭ «ءال- جابر» دەگەن ەڭبەگىنىڭ اتاۋىنان الىنعان. «ءال-جابر» سوزىندەگى «ج» ءارپى «گ» ارپىنە ويىسىپ، «الگەبرا» بولعان. «جەر دومالاق پا، ءتورت بۇرىشتى ما، جوق الدە ميداي جازىق پا؟ جەر كۇندى اينالا ما، جوق كۇن جەردى اينالا ما؟» دەپ اراجىگىن اجىراتا الماي، باتىس الاشاپقىن بولىپ جاتقان كەزدە جەردىڭ دومالاق ەكەندىگىن VIII عاسىردا-اق ءتاپسىر عالىمدارىمىز انىق ايتىپ كەتكەن بولسا، ХІІ عاسىردا ءال- بيرۋني سىندى ورتاازيالىق مۇسىلمان عالىمدارىمىز عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەگەن بولاتىن.
ال باتىس ەلى Ⅺ عاسىر ەمەس، XVI عاسىردىڭ ورتا شەنىندە دە جەردىڭ دومالاق ەكەندىگىن دالەلدەمەك بولعان كوپەرنيك، گاليلەو گاليلەي سىندى عالىمدارىن ءىنجىلدىڭ قاعيدالارىنا قايشى دەگەن قاتىگەزدىكپەن شىركەۋدىڭ ينكۆيزيتسيا سوتىنا سالىپ، «ورتەيمىز» دەپ قورقىتىپ، پىكىرلەرىنەن اينۋعا ءماجبۇر ەتتى.
ال يتاليانىڭ عالىمى برۋنونى پىكىرىنەن قايتپاعانى ءۇشىن اياۋسىز تىرىدەي ورتەپ جىبەردى. مەن مۇنىڭ ءبارىن باتىستى جامانداۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرعان جوقپىن. تەك ءبىز كىم، ولار قانداي جاعدايدا بولعاندىعىن سالىستىرۋ ءۇشىن عانا جەلىپ ءوتتىم. ايتپاعىم باتىسقا عىلىم- ءبىلىم بىزدەن باردى. الايدا، بۇگىنگى ۇرپاق «كەشە مۇسىلماندار وسىنداي ەدى» دەپ ءوز-ءوزىمىزدى سوزبەن جۇباتقاننان گورى ناقتى ىسكە كوشۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ قاجەت بولسا، ونى دا جوعارعى دەڭگەيدە ءبىلۋىمىز كەرەك. تاعىسىن تاعى...
قازاق دالاسىندا دا دارىگەرلىك جوعارى بولماسا تومەن بولعان جوق. اڭگىمە اراسىندا ەرسىن تۇرسىنحان ۇلى باسىنان وتكەن مىنانداي وقيعانى تىلگە تيەك ەتتى. 2004 -جىلدىڭ شىلدە ايىندا ەمحانامىزعا انگليادان ارنايى كەلگەن پروفەسسور:
- سىزدەردىڭ اتا- بابالارىڭىزدا وزىندىك قالىپتاسقان مەديتسينا، شيپاگەرلىك بولعان با، جوق الدە، كەيىننەن ۇيرەندىڭىزدەر مە؟ - دەپ سۇراق قويدى.
وسى ساتتە بىزدە ىستەيتىن پروفەسسور ورىس ايەلى بىردەن:
- قازاقتاردا مەديتسينا بولعان ەمەس، كەيىننەن ورىستاردان ۇيرەنگەن، - دەپ قويىپ قالدى. مەن ورىس ايەلدىڭ ءسوزىن اياعىنا دەيىن سابىرمەن تىڭداپ بولدىم دا، اعىلشىن دارىگەرگە بىلاي دەدىم:
- سىزگە مىسال رەتىندە ەكى ماسەلەنى ايتايىن، سوسىن ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدا مەديتسينا بولىپ- بولماعاندىعىن ءوزىڭىز شەشىڭىز.
- جاقسى.
- سىزدەردە اس قورىتۋعا قاجەتتى ماڭىزدى فەرمەنتتى بولەتىن بەزگە «Pancreas» دەيدى. بۇل «تاسباقانىڭ جوتاسىنداعى تاسى، ياعني، ساۋىتى» - دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني سىزدەر بەزدىڭ سىرتقى ۇقساستىعىنا، ونىڭ تۇرىنە قاراپ وسىلاي اتاعانسىزدار. ال ورىستاردا «پودجەلۋدوچنايا جەلەزا» دەيدى. ولار دا اسقازاننىڭ استىندا ورنالاسقاندىعى ءۇشىن وسىلاي اتاعان. ەكەۋى دە كوزبەن كورگەنىنە قاراپ اتاۋ بەرگەن. ال ءبىزدىڭ اتا بابالارىمىز «ۇيقى بەزى» دەيدى. سەبەبى بۇل بەز جۇمىسىن توقتاتقان جاعدايدا، ادام كوماعا، ياعني ۇيقىعا كەتەدى. ەگەر اتا-بابالارىمىزدا مەديتسينا بولماعان بولسا، وندا اتالمىش بەزدىڭ كوماعا سەبەپ بولاتىنىن قايدان بىلگەن؟ - دەگەنىمدە، اعىلشىن پروفەسسورى ءۇنسىز باسىن شۇلعىدى.
- سوسىن گەن عىلىمى دامىعاننان كەيىن عانا عالىمدار ءتۇرلى اۋرۋلاردىڭ نەشە اتاعا دەيىن تۇقىم قۋالايتىندىعىن دالەلدەپ وتىر. ال ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز جەتى اتاعا دەيىن قىز بەرىسىپ- الىسۋعا تىيىم سالعان جانە بۇل تىيىم ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتىر. قازاقتار مەديتسينانى بىلمەگەن بولسا، ولار عىلىم ەندى عانا ءبىلىپ جاتقان اۋرۋدىڭ نەشە اتاعا دەيىن تۇقىم قۋالايتىندىعىن قالاي بىلگەن؟ - دەگەنىمدە، الگى پروفەسسوردىڭ كوزى شاراداي بولىپ:
- شىنىمەن دە سىزدەردە جەتى اتاعا دەيىن ۇيلەنۋگە بولماي ما؟ بۇل عاجاپ ەكەن. عاجاپ! مىنانداي حالىقتا «مەديتسينا بولمادى» دەۋگە استە بولمايدى»، - دەدى تاڭدانىسىن جاسىرا الماي. ال انا پروفەسسور ورىس ايەل: «ەرسين تۋرسىنحانوۆيچ، يا ەتي مومەنتى نە زنال» - دەپ قايتا- قايتا كەشىرىم سۇرادى.
ويلاناتىن دۇنيە. مۇنداي مىسالدار وتە كوپ. ەندەشە بىزدەر اتا-بابامىزبەن ماقتانۋىمىز قاجەت. الايدا، بۇل ماقتانىش ءوز-ءوزىمىزدى جۇباتۋ ءۇشىن ەمەس، شابىتتاندىرۋ ءۇشىن كەرەك.
قايرات جولدىباي، ءدىنتانۋشى عالىم.