ءماجىلىس دەپۋتاتى اباي تاسبولاتوۆ: ەلباسى الەمگە تاعى دا قاتەر ءتونىپ تۇرعانىن ەسكەرتتى
دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساياساتكەرلەرى مەن ساراپشىلارى ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرۋدە. قازاقستاننىڭ تانىمال تۇلعالارى دا، قاراپايىم ەڭبەككەرلەرى دە وي ءبولىسىپ، ادامزاتتى تولعاندىرىپ وتىرعان ماسەلەنى ەلباسىنىڭ دەر كەزىندە كوتەرگەنىن جانە بەيبىتشىلىك پەن بولاشاق ۇرپاقتى، الەمدى قورعاۋ جولىندا ورتاق مۇددەگە بىرىگەتىنىمىزدى اتاپ وتۋدە.
وسى ورايدا، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ مۇشەسى، ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، وسى پالاتانىڭ حالىقارالىق ىستەر، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، گەنەرال-لەيتەنانت اباي تاسبولاتوۆ ءوز ويىن العا تارتتى، ول جاھاندىق ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعىنا توقتالدى.
- ءبىزدىڭ مەملەكەت مۇناي مەن گازدى ۇزدىكسىز ءوندىرىپ، ەكسپورتقا شىعارىپ جاتىر. ەكونوميكاعا قىرۋار اقشا اكەلگەنىمەن، بۇل بايلىق ماڭگىلىك بولمايدى. سوندىقتان ءبىز ءۇشىن قۋاتتىڭ بالاما كوزى - اتومدى بەيبىت ماقساتتا ءوندىرۋ بارىنشا وزەكتى. سونىڭ ىشىندە ەلىمىزدە يادرولىق جانە راديواكتيۆتى ماتەريالدار ورتالىعىن قۇرىپ، از بايىتىلعان يادرولىق وتىننىڭ حالىقارالىق دەپوزيتارييىن جاساۋ، اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋدىڭ ءتيىمدى تۇستارى كوپ بولعالى وتىر.
قازىر الەمنىڭ دامىعان مەملەكەتتەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىندە مۇنداي ستانتسيالار بار. ولار پايدالانىپ جاتقاندا ۋراننىڭ بايلىعى جونىنەن الەمدە العاشقى ورىنداردىڭ ءبىرىن يەلەنەتىن قازاقستاننىڭ بۇل قادامعا باراتىنداي ءجونى بار. ءبىزدىڭ ەلدىڭ اۋماعى ۇلان-عايىر اتىراپتى الىپ جاتىر. مەملەكەت باسشىسى ايقىنداپ بەرگەندەي، بىزدە ۋراننىڭ مول قورى جەتكىلىكتى.
دەگەنمەن، جاپونياداعى فۋكۋسيما اتوم ەلەكتر ستانتسياسىندا بولعان جويقىن جارىلىستان كەيىن «اتوم» اتاۋى ەستىلسە بولدى وعان قاراپ ەل شوشيتىن بولدى. ول ستانتسيانىڭ اپاتقا ۇشىراۋىنا جەر سىلكىنىسى كەسىرىن تيگىزدى. قانشاما قيىنشىلىقتار تۋدىرعانىمەن، ولار اتومدى جويۋعا جول بەرگەن جوق.
ءبىز اتوم سالاسىن عىلىمي تۇرعىدان تەرەڭ زەرتتەپ، از بايىتىلعان ونىمدەرىن جەتىلدىرۋمەن مىندەتتى تۇردە اينالىسۋىمىز كەرەك. حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋدا اتوم ءوندىرىسىنىڭ بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋ ماڭىزى زور بولادى دەپ سانايمىن. ونىڭ يگىلىگىن بارلىق سالادا، سونىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعى مەن عىلىم سالالارىندا قولدانسا، پايداسى دا ۇشان-تەڭىز بولماق. قازاقستان-2050 ستراگيالىق باعدارلاماسىن ورىنداۋدا الەمنىڭ دامىعان وتىز ەلىنىڭ قاتارىنا كىرۋ ءۇشىن ءبىز وركەنيەتتىڭ بيىك ساتىسىنا كوتەرىلۋىمىز كەرەك.
وسىعان وراي، جاقىندا ءساۋىر ايىنىڭ العاشقى كۇندەرى ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ ۆاشينگتوندا يادرولىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى IV سامميتكە قاتىسىپ ءسوز سويلەدى، ودان ءارى كارنەگي قورىنىڭ شتاب-پاتەرىندە ا ق ش- تىڭ قوعام جانە ساياسي قايراتكەرلەرىمەن كەزدەستى. زيالى قاۋىم الدىندا قازىرگى زامانعى الەم قۇرىلىمىنىڭ پروبلەمالارى مەن قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ارەناداعى رولىنە قاتىستى وي-پىكىرىن ورتاعا سالدى.
الەمدە جاھاندىق قاۋىپ-قاتەرلەر اسقىنىپ تۇرعان كەزدە يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جونىندە ۇيىمداستىرىلعان سامميتكە 51 ەلدەن كەلگەن مەملەكەت باسشىلارى قاتىستى.
قازاقستان پرەزيدەنتى ءبىزدىڭ ەل جاھاندىق يادرولىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى سامميتتەرگە بەلسەنە قاتىسۋدى ماڭىزدى سانايتىنىنا نازار اۋداردى. ⅩⅩجانە XXI عاسىرلار توعىسىنداعى شيرەك عاسىردىڭ اۋقىمدى تاريحي وزگەرىستەر ءداۋىرى بولعانىنا، بۇدان 25 جىل بۇرىن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە قۇرىلىپ، قيىندىقتاردى ەڭسەرگەنىنە توقتالدى.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بىزگە جاڭا مەملەكەتتى «نولدەن» باستاپ قۇرۋعا، جوسپارلى اكىمشىلىك جۇيەدەن - نارىققا، توتاليتاريزمنەن - دەموكراتياعا كوشۋگە تۋرا كەلگەنىنە توقتالىپ، قىسقا ۋاقىت ىشىندە مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋ، زاماناۋي نارىقتىق ەكونوميكا قۇرۋ جانە قوعامدى جاڭعىرتۋ جونىندە اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلعانىن اتاپ ءوتتى.
سونىمەن قاتار، قازاقستان پرەزيدەنتى ەلىمىزدىڭ جاھاندىق انتيادرولىق قوزعالىسقا قاتىسۋى ماسەلەسىنە دە ەگجەي-تەگجەيلى توقتالدى.
«ورتالىق ازيادا يادروسىز ايماق قۇرۋ ارقىلى ءبىز ورنىقتى الەم گەوگرافياسىن قالىپتاستىرۋعا شاقىرامىز. بۇل - ەۋرازيادا، لاتىن امەريكاسىندا جانە افريكادا التى يادروسىز ايماق كەڭىستىگىن كەڭەيتۋ دەگەن ءسوز. تومەن بايىتىلعان ۋران بانكىن قازاقستاندا ورنالاستىرۋ تۋرالى ماگاتە-مەن كەلىسىمگە 2015-جىلى قول قويىلۋى ماڭىزدى قادام بولدى. بۇل - جاھاندىق اۋقىمداعى وقيعا. الەم ونى اتومدى قاۋىپسىز ءارى بەيبىت ماقساتقا پايدالانۋ ىسىندەگى ماڭىزدى شارا رەتىندە باعالاۋى ءتيىس»، - دەدى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ.
1968-جىلى قول قويىلعان يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى حالىقارالىق شارت ءوز ماقساتىن ورىنداي الماي وتىر، ال جاھاندىق ويىنشىلار اراسىنداعى سەنىم داعدارىسى يادرولىق قارۋ قولدانۋدى بولدىرماۋ كەپىلدىگىنىڭ السىرەۋىنە اكەلۋدە. سولاردىڭ العاشقىسى بولىپ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 25 جىل بۇرىن نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ باستاماسىمەن سەمەي يادرولىق پوليگونى جابىلعانى بارشامىزعا بەلگىلى. ودان سوڭ بىزدەن ۇلگى الىپ نيەۆادا مەن ق ح ر- دا يادرولىق قارۋعا سىناقتار توقتاتىلعانىن بىلەسىزدەر.
«اجال سەبەتىن قارۋلاردى عارىش كەڭىستىگىندە، الەمدىك مۇحيت تابانى مەن بەيتاراپ سۋلارىندا، سونداي-اق اركتيكادا ورنالاستىرۋعا تىيىم سالاتىن ىرگەلى شەشىمدەر قابىلدايتىن ۋاقىت كەلدى. عىلىمي جاڭالىقتاردى جاپپاي قىرىپ جويۋ قارۋلارىنىڭ جاڭا تۇرلەرىن جاساۋعا قولدانۋدى تىيۋ جونىندەگى حالىقارالىق كەلىسىم مەن ب ۇ ۇ رەەسترىن ازىرلەگەن ءجون»، - دەدى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ. بۇل جاڭا باستاما ەكەنى ايقىن كورىنىپ تۇر.
قازاقستان پرەزيدەنتى ەلىمىز بۇگىندە ۋران قورى جانە ونىڭ كەنىن ءوندىرۋ جونىنەن الەمدىك كوشباسشى بولىپ وتىرعانىن، سونداي-اق وسى ءونىمدى نەگىزگى ەكسپورتتاۋشىلاردىڭ ءبىرى ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
قازاقستان يادرولىق نىساندار مەن ماتەريالدار قاۋىپسىزدىگىنىڭ دەڭگەيى ەڭ جوعارى مەملەكەتتەردىڭ العاشقى 20 مەملەكەت قۇرامىنا كىرەدى.
بىزدە ۇلتتىق دەڭگەيدە ناقتى يادرولىق قاۋىپسىزدىك بويىنشا ءبىرقاتار كەشەندى شارالار جۇزەگە اسىرىلدى. يادرولىق ماتەريالداردى ەكسپورتتىق باقىلاۋ جۇيەسى جەتىلدىرىلگەن. يادرولىق جانە راديواكتيۆتى ماتەريالدار ورتالىعىن قۇرۋ جونىندە جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە.
الماتىداعى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ زەرتتەۋ رەاكتورلارى تومەن بايىتىلعان وتىنعا كوشىرىلدى. ەل اۋماعىنداعى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتاعى وسىنداي جوبانى جۇزەگە اسىرۋ جەدەلدەتىلەدى. يادرولىق نىسانداردىڭ ءبارى ماگاتە- ءنىڭ جان- جاقتى باقىلاۋىندا تۇر.
سامميت اياسىنداعى كەزدەسۋدە ەلباسىمىز الەم زيالىلارى الدىندا «الەم. XXI عاسىر» مانيفەسىن كوپشىلىكتىڭ الدىندا جاريالادى.
سونىمەن قوسا، قازاقستان يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسى جونىندەگى حالىقارالىق كەلىسسوزدەر ۇدەرىسىنە قازاقستان ءاردايىم قولداۋ كورسەتىپ، وعان ءىس جۇزىندە قوماقتى ۇلەس قوسىپ جۇرگەنىن باسا ايتۋىمىز كەرەك.
بولاشاقتا يادرولىق ەنەرگيانى بەيبىت جولدا پايدالانۋ ماقساتىندا بانك رەسۋرسىن قولدانۋ ۇسىنىلدى. از بايىتىلعان يادرولىق وتىننىڭ حالىقارالىق دەپوزيتارييىن قازاقستاندا جاساقتاۋدى قولعا الدىق. قازىر بەيبىتشىلىكتىڭ ۋاقىتى. وسى قادامعا بارعالى تۇرعان قازاقستان باسشىلىعى ءبارىن سارالاماي قادام جاسامايتىنى بەلگىلى. ەگەر تالاپتىڭ بارلىعى ەسكەرىلىپ، زەرتتەپ بارىپ جاسالسا، قورشاعان ورتاعا دا ەش زيانى بولمايتىنى بەلگىلى. تاريحتان بەلگىلى اتومنىڭ جويقىن كۇشى تۋرالى قاسىرەتتەردى ەسكە تۇسىرگەندە بۇرىن ورىن العان چەرنوبىل مەن جاپونياداعى جاعدايدىڭ سالدارىن ادامزات ەش ۋاقىتتا ۇمىتۋعا قاقىسى جوق.
مەملەكەت باسشىسى الەمگە تاعى دا قاتەر ءتونىپ تۇرعانىن جانە ونىڭ اۋقىمىن ەسكەرمەۋگە بولمايتىنىن ەسكەرتتى. شىنىمەن دە، بۇل قاتەردىڭ جاھاندىق سوعىس ەكەنى داۋسىز. ەلباسىنىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە الەم حالىقتارىنىڭ قولىندا قازىر 1 ميللياردتان استام اتىس قارۋى بولسا، ولاردان الەمدە كۇن سايىن مىڭداعان ادام كوز جۇمادى. بۇل اسكەري قاۋىپ بۇكىل الەمدىك اۋقىمداعى قاسىرەتكە اينالۋى ابدەن مۇمكىن.
يادرولىق قارۋ دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن زۇلمات كۇش يەسى - تەررورشىلاردىڭ قولىنا ءتۇسۋى - ۋاقىت وتە كەلە ابدەن بولۋى مۇمكىن جايت ەكەنى ايقىن. الەمدە حالىقارالىق تەرروريزم قاھارلى سيپاتقا يە بولىپ، كۇننەن-كۇنگە سوعىس ءورتى ءاربىر قالادا ورىن الۋدا.
الەمدەگى جەتەكشى دەرجاۆالار اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتاردان، ولاردىڭ اراسىنداعى ۇزاق مەرزىمدى قىرعي-قاباق سوعىستان، اۋماقتىق شەكارالارعا قاتىستى قايشىلىقتاردان بەيبىت حالىق كوپ زارداپ شەگۋدە. ەلباسى حالىقارالىق تەرروريزم قاھارلى سيپاتقا يە بولعانىن، ول جەكەلەگەن ەلدەردەگى ءبىرلى- جارىم اكتىلەردەن ەۋروپا، ازيا جانە افريكا مەملەكەتتەرىنە قارسى كەڭ اۋقىمدى تەررورلىق اگرەسسياعا اينالىپ ۇلگەرگەنىن اتاپ ءوتتى. ەڭ وكىنىشتىسى، بۇگىنگى تاڭدا ميلليونداعان بوسقىندار، قالالاردىڭ قيراۋى، قۇندى تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ جويىلۋى قالىپتى كورىنىسكە اينالىپ وتىرعاندىعى دەپ ايتار ەدىم.
قازاقستان - تاۋەلسىز مەملەكەت. ونىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگى دە تاۋەلسىز ەلىمىز بەن الەم ءۇشىن اسا ماڭىزدى. ءبىزدىڭ يادرولىق وتىندى تاسىمالداۋ جاعىنان دا تاجىريبەمىز مول ەكەنى بەلگىلى. ەندەشە، عىلىم مەن تەحنيكامىزدى دامىتىپ، باسەكەگە قابىلەتتى، وركەنيەتتى 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلاتىن بەدەلدى، الەمدە ءسوزى ءوتىمدى مەملەكەت بولۋعا ءتيىسپىز دەپ ويىمدى تۇيىندەيمىن.
اۆتور: ايدىن بايمەن