ءبىر قازاقتى ەكىگە جىكتەمەيىك
انا ءۇيى تاعدىر تاۋقىمەتىنە ۇشىراعان جالعىزىلىكتى ايەلدەرگە پسيحولوگيالىق ءھام الەۋمەتتىك قامقورلىق جاسايدى ەكەن.
- نەكەگە وتىرماي تۋعان ايەلگە، - دەيدى اتالعان اقپاراتتا «انا ءۇيى» يگىلىك قورى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ءناديا بورانبايەۆا حانىم، - وتباسى، قوعام تاراپىنان سوگە جامانداۋشىلىق ءجيى ۇشىراسادى. كەيدە وتباسىنىڭ كارىنە كيلىگىپ قۋىلادى. ىستەپ جۇرگەن جۇمىسىنان ايىرىلادى دا قايدا بارارىن بىلمەي قاڭعىرىپ دالادا قالعانداي بولادى. ونداي جاس انا شاقالاعىن جەتىم بالالار ۇيىنە تاپسىرادى. كەيىندەر سول اعاتتىعى ءۇشىن ءومىرى وكسىپ وتەدى... مىنە، سونداي قيىندىق، اۋىرتپالىققا ۇشىراعان ايەلدى ءبىز انا ۇيىنە شاقىرامىز. وندا كەرەكتى جاعدايدىڭ ءبارى جاسالعان. نارەستەسى ەكەۋىنە تۇرۋعا جەكە بولمە بەرىلەدى. تاماعى، دارىگەرلىك كومەك - ءۇش جىل بويىنا ءبارى تەگىن. ايەلدىڭ بىلايعى بولاشاعىنىڭ جارقىن بولۋى جايى دا ۇمىتىلمايدى. بەلگىلى ءبىر ماماندىققا يە بولۋى جاعى قاراستىرىلادى. كومپيۋتەرلىك كۋرستان وتەدى. تىگىن سەحىندا كيىم ءپىشىپ-تىگۋدى ۇيرەنەدى. جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارى دا ونداي مۇسكىن جانداردى ۇدايى نازارىندا ۇستاپ وتىرۋى ماقساتىندا ءتيىستى مەموراندۋم شارتقا وتىرامىز...
سوڭعى بىرنەشە جىل ىشىندە 990 عا جۋىق ايەلگە كومەك كورسەتىلدى. تەڭ جارىمى تۋعان وتباسىنا ورالدى.
- بۇدان وزگە، بالاسىنان باس تارتقان اكەلەرگە دە ءتيىستى ىقپال ەتۋگە تىرىسامىز، - دەيدى ءناديا بورانبايەۆا. - باسىندا بالاپانىن تىم قۇرسا ءبىر كورىپ يىسكەپ كەتۋگە ۇگىتتەيمىز. ناتيجەدە، كوبىنىڭ اكەلىك سەزىمى ويانادى، ءجيى قاتىناپ ءجۇرىپ، اقىرى شۇيكە باسى مەن ءسابيىن ءبىرجولا قاناتىنىڭ استىنا الادى.
«قازاقستان» تەلەارناسىنىڭ «ايتۋعا وڭاي» باعدارلاماسى بويىنشا جۋىقتا «جەتىم كورسەڭ، جەبەي ءجۇر» دەگەن تاقىرىپتا قىزۋ دا قۇنارلى اڭگىمە وتكىزىلدى. وسى تەلەارنانىڭ «شەتەلدەردەگى قازاق بالالارى» دەگەن باعدارلاماسىن تەبىرەنبەي كورە المايسىڭ. ءبىر جاعىنان، تۋعان ەلىنەن اجىراعان بۇلدىرشىندەرىمىزگە جانىڭ اشيدى، ەكىنشى جاعىناپ، شەت ەل اكە- انالارىنىڭ جەتىمەكتەر ۇيىنەن قالاپ العان سول بالاپانداردىڭ استى- ۇستىنەن ءتۇسىپ ادام بولۋلارىنا بارىن سالىپ جۇرگەن اق پەيىلدىلىگىنە شىن جۇرەكتەن ريزالىق العىس ايتىپ وتىراسىڭ.
وسىنداي اقپاراتتاردان ءتۇسىنىپ جەتەتىنىڭ ايقىن. نەكەلى وتباسىندا تۋعانعا قانداي قامقورلىق جاسالسا، نەكەسىز تۋعانعا، ونىڭ اناسىنا دا سونداي اتالىق قامقورلىق جاسالۋى مىندەت. قاي- قايسىسى دا - قازاق، بىزدەردىڭ بالامىز عوي...
اتتەگەنە، اقتى قارا، قارانى اق دەيتىندەر دە كەزىكپەيدى ەمەس. وسى ماتەل جۋرناليست جولدىباي بازاردىڭ «كوردەمشە» اتتى ماقالاسىن («ەگەمەن قازاقستان» ، 13 ماۋسىم، 2015 ج. ) وقىعانىڭدا ەسكە ورالادى.
اۆتور ماقالاسىنىڭ باس شەنىندە: «قازاق نەكەسىز تۋعان بالانى شەتتەتىپ، كوردەمشى ەكەنىن بەتىنە باسىپ، نامىسىنا تيمەگەن. ەگەر الدەكىم وسىنداي ادەپسىزدىك جاساسا، ول ايىپتالىپ، جازىقسىز جاننىڭ جۇرەگىن جارالاعان جان رەتىندە اقساقالدار تالقىسىنا تۇسكەن» دەيدى دە، ماقالاسىنىڭ قالعان بولەگىنىڭ ءونبويىندا وسى دۇرىس قاعيداسىن بۇرىستىققا شىعارادى.
ولاي قۇيعىتىپ، بىلاي قۇيعىتىپ كەلىپ، اقىرى سالا قۇلاش ماقالاسىنىڭ سوڭىندا «...بۇكىل قوعامدى كوردەمشەلەردىڭ كوبەيۋ ۇردىسىنە تىكسىنە، ۇركە قارايتىنداي دەڭگەيگە جەتكىزگەن ءجون.» دەگەن ءۇزىلدى- كەسىلدى قورىتىندى جاسايدى.
بىزدىڭشە، كۇردەلى ماسەلەنى بۇلايشا شەشۋدىڭ پايداسىنان گورى زيانى الدەقايدا مول.
«مامانداردىڭ ايتۋىنشا، - دەلىنگەن ماقالادا، - قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە دۇنيە ەسىگىن اشاتىن بەس بالانىڭ ءبىرى نەكەسىز تۋىلاتىن كورىنەدى... سوڭعى ون جىلدا ەلىمىزدە تۋعان 3397652 ءسابيدىڭ 682987 سى كوردەمشە».
ماقالا اۆتورى ءبىرلى- ەكىلى ەمەس، سوڭعى ون جىلدا تۋعان جەتى ءجۇز مىڭعا جۋىق بالاعا (كوبى قازاق، ءوز بالالارىمىز بولۋعا ءتيىس) «كوردەن تۋدىڭ»، «ارام سىدىكتەنسىڭ» دەپ بەتىنە بىلش ەتكىزىپ قاراماي جاعادى. ولاردى تاپقان انا بايعۇستاردىڭ سىلىكپەسىن شىعاراتىنىن ايتپاعاندا...
اۆتورعا سالساڭ، ⅩⅩ عاسىردىڭ باس كەزىندەگى «نەكەسىز بالا تۋۋدى جات قىلىق، جابايى ارەكەت، جيىركەنىشتى جاعداي» ساناعان بۇرىنعى جاعداياتقا قايتا ورالۋىمىز كەرەك سياقتى. «ورتا عاسىرلاردا كەيبىر موناحتار كوردەمشەلەردى ورتەپ جىبەرۋگە ۇكىم دە شىعارعان... ال فرانسيادا كەزىندە نەكەسىز بالا تاپقان ايەلدى ەل ازاماتتىعىنان ايىرىپ، ءبىر جىلعا سوتتاپ جىبەرەتىن پارمەن بولىپتى». وتكەندى ءوستىپ اسپەتتەگەندە ول: اتتەڭ، سول زامان قايتىپ ورالار ما ەدى دەگەندەي، اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ، اھ ۇرادى...
ەندى ءبىر ۋاقىتتا كەلىپ ماقالا اۆتورى كەشەگى كەڭەس وداعىن ءجون جوق جازعىرادى. بۇل مەملەكەتتىڭ كۇناسى ءبىر باسىنا جەتىپ جاتىر. ءبىراق ايىپتى دا جونىمەن تاعۋعا كەرەك قوي. «ك س ر و بويىنشا ءبىر جىلدا تۋعان بارلىق بالانىڭ 10 پايىزى كوردەمشە بولىپتى. ونداي نارەستەلەردى تاپقان انالار «جالعىزىلىكتى دەپ قۇرمەتتەلگەن. سودان بارىپ نەكەسىز بالا تۋۋ ايىپ ەمەس» دەگەن سانا ورنىققان- مىس. «...كەڭەس وداعى تۇسىندا وسى ساناتتاعىلاردىڭ ۇيسىزدەرىنە ءۇي بەرىلىپ، بوس جۇرگەندەرى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىلىپتى. سونداي- اق، بالالارى 14 جاسقا تولعانشا جۇمىستان شىعارۋعا تىيىم سالىنعان. بۇعان قوسا، كوممۋنالدىق تولەمدەرىنە جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان ءارى تۇراقتى تۇردە اي سايىن جاردەماقى قاراستىرىلعان».
«مۇنىڭ ءوزى نەكەسىز تۋعان بالالاردىڭ ارتۋىنىڭ ەلەۋلى سەبەبى دەي الامىز».
سولاي- اق دەلىك. ءبىراق نارەستە دۇنيەگە كەلدى ەكەن، وعان كەڭەس مەملەكەتى تەرىس اينالماي، ادامگەرشىلىك جاساعانىن نەگە ەرسىلىككە جاتقىزامىز؟
نەكەسىزدىككە تالاي تاريحي احۋال دا سەبەپشى بولعان. ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە نەمىس- فاشيست باسقىنشىلارىنان جۇكتى بولعان ايەلدەردەن تۋعان پەرزەنتتەر جونىندە اكادەميك مايسكي ستالينگە حات جازىپتى. تەز ارادا ولاردىڭ فاميليالارىن وزگەرتىپ، ورىسشا قويىپ، بالالار ۇيىندە تاربيەلەۋ جونىندە. وسى دەرەكتەن اۆتور تاعى دا قيسىنسىز قورىتىندىعا كەلەدى. «بۇدان ءبىز اكادەميكتىڭ نەمىس ساربازدارى كىندىگىنەن تاراعان بالالاردىڭ كەلەشەكتە قاۋىپتى كۇشكە اينالۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتىپ، ونىڭ الدىن الۋ جولدارىن ۇسىنعانىن انىق كورەمىز»، - دەيدى. ەل ءىشىن قان ساسىتقان ستاليندىك رەپرەسسيا از كورىنىپ، نەمىستەن جاراتىلعان بالالاردىڭ يتجەككەنگە ايدالماعانىنا وكىنىش بىلدىرەتىن ءتارىزدى.
ەۋروپانى فاشيزمنەن ازات ەتۋ بارىسىندا كەڭەس ساربازدارىنىڭ نەمىستە، باسقا دا ەلدەردە قانشا بالاسى قالدى؟ ەسەبىن شىعارعان ەشكىم جوق، گەرمانيا دەموكراتيالىق رەسپۋبيكاسى قۇرىلعانعا دەيىن كەڭەس ساربازدارىنا نەمىس ايەلدەرىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋىنا قاتاڭ تىيىم سالىندى. ءبىرىن ءبىرى ۇناتقاندارىنىڭ كوبى قاماۋعا الىندى، ءىشىنارا اتىلىپ كەتكەندەرى دە بار. ونداي فاكتىلەردىڭ ورىن العانى راس. «اتتەڭ، دۇنيە» اتتى روماندا (ش. ەلەۋكەنوۆ. 2002) سونداي پاقىرلاردىڭ ءبىرازىنىڭ اتى-ءجونى اتالادى. شىعارمادا بۇل تاريحي شىندىق قاندى سوعىس تراگەدياسى رەتىندە سۋرەتتەلگەن.
جولدىباي بازاردىڭ ۇسىنىستارىنان قۇلاققا ەنەتىنى - «مەرەيلى وتباسى» سالتىن ساقتاۋ. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن «مەرەيلى وتباسى» اتتى رەسپۋبليكالىق بايقاۋلار وتۋدە.
الايدا وزگە ۇسىنىستارى - قايشىلىققا تولى. «كوردەمشە» ماقالاسىنىڭ اۆتورى «ايەلدىڭ مىندەتى - «ادال جولمەن تازا قاندى» ۇرپاق اكەلۋ» دەيدى. نەكەسىز تۋعان نارەستەنى ارام قاندىعا سانايدى! تاعى ءبىر ۇسىنىسى - ۋلتيماتۋم: نەكەدەن تۋماعاندارعا جانى اشيتىندارعا توسقاۋىل قويۋ كەرەك. ياكي جوعارىدا ايتىلعان «انا ءۇيىن» جاۋىپ تاستاۋعا ءتيىستى ەكەنبىز... اۆتوردىڭ ويىنشا، نەكەسىز تۋعان بالالار «ۇلتىمىزعا قاسىرەت قامىتىن» كيگىزبەك- مىس...
ماقالادا سەبەبى دۇرىس انىقتالماسا دا، كوكىرەگىڭدە شەر تۋعىزاتىن ءبىر فاكت كەلتىرىلگەن. «نەكەسىز بالا كوتەرىپ، ودان قۇتىلۋ ءۇشىن تۇسىك جاساتىپ جاتقان جاس قىزدار قانشاما». «بۇل جان جابىرقاتار ءومىر ۇردىستەرى ءبىز سەكىلدى دەموگرافيالىق پروبلەمالارىن شەشۋگە مۇددەلى حالىق سانىن وسىرۋگە نيەتتى ەلدەرگە اۋىر سوققى».
«كوردەمشەنىڭ» اۆتورىنا ەرىپ «نەكەسىز ايەلدەن تۋعان بالاعا جان كوردەن بۇيىرادى» دەگەنگە قول قويىپ، «ولاردى قازاقتىڭ جاقتىرماسى انىق» دەگەنىنە كونسەك، ارتى نەگە اكەپ سوقپاق؟ تاعى دا ءبىر ساياسي ناۋقان اشپاقپىز با؟ تاعى دا ءبىر «تاپ كۇرەسىن» جاريالاۋىمىز قالدى ما؟!
كەزىندە «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» ءبىر سانىنان الەمگە ايگىلى اكادەميك اعامىزدىڭ نەكەسىز كورگەن، ءبىراق ءوز ەسىمىن بەرگەن ءبىر قىزى تۋرالى وچەركتى جابىلا، قىزىعا وقىعانىمىز بار. وقىدىق تا، ول كىسىنىڭ ارتىندا قالعان بۇل تۇياعىنىڭ دا باقىتتى، عۇمىرلى ءومىر سۇرۋىنە تىلەكتەستىك بىلدىردىك.
اتا زاڭىمىز - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى ەشكىمدى دە تۋعان تەگىنە قاراپ الالامايدى. ۇلكەندى- كىشىنىڭ ءبارىن - قوعامىمىزدىڭ تەڭ پراۆولى مۇشەسى سانايدى.
ەل تىنىشتىعى - كەشەگى كونە تاريحىمىزدىڭ عانا ەمەس، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ دە باعا جەتپەس باستى قۇندىلىعى. ۇلت بىرلىگىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ - ماڭگىلىك ەل يدەياسى سالتانات قۇرۋىنىڭ باستى شارتتارىنىڭ ءبىرى.
حالقىمىزدىڭ اراسىندا جوق جەردەن جىك تۋدىرمايىق، اعايىن!
شەريازدان ەلەۋكەنوۆ.
رەداكسيادان:
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى شەريازدان ەلەۋكەنوۆ - گازەتىمىزدىڭ بەلسەندى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، ويلى جاريالانىمدارى جۇرتشىلىق كوڭىلىنەن شىعىپ جۇرگەن قالامگەر. بۇل جولعى ماقالاسىندا دا وتە نازىك ماسەلەگە بولەكشە سەرگەك قاراۋدى كورسەتىپ، جاس جۋرناليستىڭ جاريالانىمداعى تىم بىربەتكەي كەتكەن تۇستارعا ورىندى نازار اۋدارتىپ وتىر. راسىندا دا، مىنا ءومىردىڭ كۇردەلىلىگى سونداي، نەكەسىز پەرزەنت كورگەن جاعدايدىڭ بارىندە بىردەي ادامدى «ۇلتىمىزعا قاسىرەت قامىتىن كيگىزبەك» دەپ جازعىرۋ ارتىقتاۋ ەكەنى انىق. سونىمەن بىرگە، مىنا ماقالانى وقىعان جۇرتشىلىقتا ولاردى قانداي جولمەن بولسا دا حالقىمىزدىڭ سانىن وسىرۋگە ۇلەس قوسىپ جاتقانداي تىم قورعاشتاۋ سارىنى سەزىلەتىندەي تۇسىنىك قالماۋىن دا قالايمىز. اۆتوردىڭ ويى دا ونداي ەمەستىگىنە سەنەمىز. «كوردەمشە» اتتى ماقالا دا كەزىندە ءار جاس ءار قادامىنا جاۋاپتى قاراۋ كەرەكتىگىن ەسكە سالۋ، دۇنيەگە نەكەسىز كەلەتىن سابيلەردىڭ كوبەيىپ بارا جاتقانىنا الاڭداۋ تۇرعىسىندا جازىلعان، سول ويمەن جاريالانعانى انىق. وسى تۇرعىدان قاراعاندا ەكى ماقالا ءبىر- ءبىرىن وزىنشە تولىقتىرىپ تا تۇرعانداي.