جات جۇرتتا جەرلەنگەن جامپوزدار

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - جات جۇرتتا قازاقتىڭ وت جۇرەكتى اقىنى ءابدىراش جاراسقاننىڭ ءبىر جىرىنىڭ ءتۇيىنىن: «قۇلپىتاس قويار-قويماس باسىمىزعا، ول جاعىن ۋاقىتتىڭ ءوزى بىلەر!..» دەپ ءبىر قايىراتىنى بار.

وسى ارقىلى اقىن ءوزىنىڭ عانا ەمەس، بۇرىنعى بابالاردىڭ اماناتىن دا جەتكىزىپ تۇرعانداي. زادىندا حالىق اتىنان دا قۇلپىتاس ءوزى ايرىقشا قۇرمەتتەگەن، ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن تۇلعاسىنا قويادى ەمەس پە. جاراسقان اقىن ايتقان «ۋاقىتتىڭ» استارىندا ۇرپاق پارىزى قوسا ءورىلىپ جاتىر.

ويتكەنى، ۋاقىت وتكەن سايىن ناعىز تۇلعالاردىڭ ەل الدىنداعى مارتەبەسى دە بيىكتەي تۇسپەكشى. سول ارقىلى يگى جاقسىلاردىڭ ەڭبەگى ۇرپاق ساناسىندا قايتا جاڭعىرادى، ۋاقىت ولشەمى وسىلايشا «كىمنىڭ كىم ەكەندىگىن» تارازىلاپ بەرەدى. وتكەنىنە قۇرمەتپەن قارايتىن ۇرپاق قانا ومىردەن وتكەن يگى جاقسىلارى مەن جايساڭدارىنا لايىقتى قوشەمەت كورسەتە الادى.

ارينە، ول ءۇشىن اۋەلى تەكتىلەرىمىزدى تۇگەندەپ الۋ، ولاردىڭ ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگىن سارالاۋ ماسەلەسى الدان شىعاتىنى بەلگىلى.

...ەستە جوق ەسكى زاماندا بابالارىمىزدىڭ ءبىرى ءبىلىم ىزدەپ، ءىلىم قۋىپ شام شاھارىنا جول تارتسا، ەندى ءبىرى تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىمەن قۇلدىققا ساتىلىپ، مىسىر ەلىنەن ءبىر-اق شىققان. ولاردىڭ تۋعان جەردەن، وزدەرى ءومىر بويى اڭساپ وتكەن جۋساندى دالاسىنان جىراقتا ماڭگىلىك قونىس تەبۋىنە وسىنداي جاعدايلار سەبەپ بولعان.

نە دەسەك تە، عۇلاما عالىم، «شىعىستىڭ اريستوتەلى» اتانعان ءال-فارابي مەن اتاقتى قولباسشى، مىسىرعا بيلىك جۇرگىزگەن سۇلتان بەيبارىستىڭ قازىرگى قازاق ەلى دەپ اتالاتىن ىرگەلى جۇرتتىڭ پەرزەنتى ەكەنى - تاريحتا تۇبەگەيلى تاڭبالانعان اقيقات. باسقا جۇرت ولاردىڭ ۇلان-عايىر ۇلى دالانىڭ ۇلانى ەكەندىگىنەن، سول دالانى قازاق دەگەن حالىق مەكەندەيتىنىنەن بەيحابار بولىپ جاتسا، ول - بۇگىنگىلەردىڭ كەمشىلىگى. قازىرگى كەزدە الەمدە «توعىزىنشى تەرريتوريا» سانالاتىن قازاق دالاسىنان ءال-فارابي، سۇلتان بەيبارىس، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي سىندى دانالار شىققاندىعىن عالامعا تانىتا الماي جاتساق، ول دا ءالى ورنى تولماي جاتقان وسال تۇسىمىز.

جات جۇرتتا جەرلەنگەن اتالارىمىزدىڭ تاعى ءبىرى ەميگراتسيادا ءجۇرىپ دۇنيەدەن ءوتتى. تۋعان حالقىنىڭ، قازاق ەلىنىڭ عانا ەمەس، ءيسى تۇركى جۇرتىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ارپالىسقان، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قىسىمىنا شىداماي، ەميگراتسياعا كەتۋگە ءماجبۇر بولعان الاش ارىسى مۇستافا شوقاي سىرتتا ءجۇرىپ تە ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىن جالعاستىرا بەردى.

بۇگىندە جات جۇرت سانالاتىن ەلدەردە جەرلەنگەندەردىڭ كەلەسى ءبىر توبى - اتامەكەنىنىڭ توپىراعى بۇيىرعاندار. تاشكەنتتى بيلەگەن تولە ءبي، سامارقانعا بيلىك ايتقان جالاڭتوس باھادۇر وسىنىڭ ايعاعى. اردا قازاق كەڭ ءجۇرىپ، ەن جايلاعان نۇراتادا (وزبەكستاننىڭ ناۋاي وبلىسى) ايتەكە ءبيدىڭ جەرلەنۋى دە وسىنى دالەلدەيدى. قۇرمانعازىنىڭ سۇيەگى دە اتا-بابالارى ات ويناتقان رەسەيدىڭ استراحان وبلىسىنىڭ اۋماعىندا جاتىر. ەدىل مەن جايىق وزەندەرىنىڭ اراسىنداعى قازاقتىڭ اتاقونىسىن رەسەي پاتشاسى II پاۆەلدىڭ جارلىعىمەن زاڭداستىرىپ بەرگەن بوكەي حان دا اتالعان وبلىستىڭ شەڭبەرىندە ماڭگىلىككە دامىلداعان.

زامانالار داۋىلىنان، توڭكەرىستەر توپالاڭىنان باعزى بابالارىمىز كەڭ جايلاعان قونىسىمىزدىڭ ءورىسى تارىلدى. ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتتى دەمەسەك تە، سۇرقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن باسقانىڭ قانجىعاسىنا بوكتەرىلگەنى اشىق ماسەلە. رەسەي، قىتاي، وزبەكستان اۋماعىندا جاتقان بابالاردىڭ سۇيەگى وسىعان كۋا.

ارينە، اۋماقتىق تالاپ قويعالى وتىرعان ءبىز جوق. مۇمكىندىگى بولسا، سۇيەگى جات جۇرتتا قالعان ۇلىلارىمىزدىڭ باسىنا ەسكەرتكىش-بەلگى ورناتىپ، جاقسىلارىمىز بەن جايساڭدارىمىزدى ۇلىقتاۋ - باستى پارىزىمىز. ەڭ بولماسا، ولاردىڭ قاي جەردە جەرلەنگەنىنەن حاباردار بولۋ، سونى كەلەر ۇرپاققا اماناتتاۋ دا تاريحي تانىمنىڭ باستاۋى بولماقشى. ءبىز كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ماڭىزى دا وسىعان سايادى. «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەندى بابالارىمىز وسىعان قاتىستى ايتقان شىعار-اۋ.

تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ارعى-بەرگى تاريحىمىزعا جاڭاشا كوزقاراستىڭ قالىپتاسۋى كەسەك تۇلعالاردىڭ تراگەديالى ءھام تاعىلىمدى تاعدىرىن تارازىلاپ، ەڭبەكتەرىن سارالاۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءال-فارابي، بەيبارىس سۇلتان، تولە ءبيدىڭ كەسەنەسى قالپىنا كەلتىرىلىپ، قۇرمانعازىنىڭ، ايتەكە ءبيدىڭ، بوكەي حاننىڭ كەسەنەلەرى بوي كوتەردى. ءبىز ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعى قارساڭىندا اتاجۇرتتان جىراقتا جەرلەنگەن تۇلعالاردى ەسكە العاندى ءجون كورگەن ەدىك.

سيريا

ءابۋ ناسىر ءال-فارابي - وتىراردا تۋىپ، الەمگە داڭقى جايىلعان شىعىستىڭ ۇلى ويشىلى. فيلوسوف، ماتەماتيك، استرونوم، فيزيك، بوتانيك، لينگۆيست، لوگيكا، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى. ءال-فارابي بابامىز 970-جىلى شام شاھارىندا، قازىرگى سيريانىڭ داماسك قالاسىنداعى باب ءاس-ساعير زيراتىنا جەرلەنگەن. كەسەنەسى 2010-جىلى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ات سالىسۋىمەن قايتا قالپىنا كەلتىرىلدى.

ەگيپەت

بەيبارىس سۇلتان - 1223-1277-جىلدارى مىسىردا بيلىك قۇرعان. قىپشاق دالاسىندا تۋعان داڭقتى ءامىرشى كايردە جەرلەنگەن. 2010-جىلى قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن 6 تاريحي نىساننىڭ تىزىمىندە بەيبارىس بابامىزدىڭ دا كەسەنەسى بار.

قايتپاي (تولىق نىسپىسى - ءال-ءاشراف سەيىت اد-دين قايتپاي) 1416-جىلى دەشتى قىپشاق توپىراعىندا كىندىگى كەسىلگەن. قايتپاي مىسىر مەن شامنىڭ (سيريا) ماملۇكتەردەن شىققان ون سەگىزىنشى سۇلتانى (1468-1496) بولعان. ول مەككە، ءمادينا، كاير، قۇدىس (يەرۋساليم)، داماشىق (داماسك)، حالەب (الەپپو)، الەكساندريا سەكىلدى شاھارلاردىڭ قۇرىلىسىندا ءوز قولتاڭباسىن قالدىردى.

سۇلتان 1496-جىلى دۇنيەدەن ءوتتى. سۇيەگى ءوزى سالدىرعان قايتپاي كەشەنىنە جەرلەنگەن.

قاۋام اد-دين ءال-يتقاني(يقاني) ءال-فارابي ات-تۇركىستاني (1286-1357) تۇركىستان قالاسىنىڭ شىعىسىندا 20, وتىراردان سولتۇستىككە قاراي 40-50 شاقىرىمداي جەردەگى، ورتا عاسىرلاردا يتقان (اتقان)، قازىرگى ۋاقىتتا يقان دەپ اتالاتىن كەنتتە دۇنيەگە كەلگەن. ول وتىزدان اسقان شاعىنا دەيىن وتىراردا يمام بولعان. سونان سوڭ ءبىلىم ىزدەپ اۋەلى سامارقان مەن بۇحاراعا، كەيىن داماسكىگە ساپار شەككەن. باعدادتا 25 جىل قازيلىق ەتكەن ءال-يتقاني سوندا ۇيلەنىپ، بالا-شاعالى بولعان. ءومىرىنىڭ سوڭىندا كايرگە قونىس اۋدارىپ، سوندا باقيلىققا اتتانعان.

ءۇندىستان

مۇحاممەد حايدار دۋلاتي (1499-1551) - ايگىلى تاريحشى، ادەبيەتشى، موعولستان مەن وعان ىرگەلەس ەلدەردىڭ تاريحى جونىندە اسا قۇندى دەرەكتەر بەرەتىن «تاريحي راشيدي» كىتابى مەن «جاحانناما» داستانىنىڭ اۆتورى. ءۇندىستاننىڭ كاشمير شتاتىنداعى «مازاري-ي سالاتين» قورىمىندا جەرلەنگەن.

تۇركيا

حاسەن ورالتاي (1933-2010) - شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس سيمۆولىنا اينالعان تۇلعا. ەۋروپاداعى «ازاتتىق» راديوسىنىڭ قازاق ءبولىمىن 40 جىلعا جۋىق باسقارعان، ازاتتىق يدەياسىن جەر جۇزىندەگى قازاق بالاسىنا ۇزاق جىلدار بويى ناسيحاتتاعان. بەيىتى - تۇركيانىڭ ساليحلى قالاسىنداعى مۇسىلمان زيراتىندا.

مۇستافا وزتۇرىك (1954-1995) - تاەكۆون-دو سپورتىنان الەمنىڭ التى دۇركىن چەمپيونى، 6- دان يەگەرى. مۇسىلمان الەمىندەگى وسىنداي بيىكتىكتى باعىندىرعان جالعىز ادام. اتامەكەنىنە ورالعان اردا ازامات 1995-جىلى الماتىدا بەلگىسىز جاعدايدا كوز جۇمدى. سۇيەگى ىستامبۇلداعى زيراتتا.

گەرمانيا

مۇستافا شوقاي (1890-1941) - كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، تۇركى دۇنيەسىنىڭ داڭقتى كۇرەسكەرى. قىزىل يمپەريانىڭ قىسىمىنان ەلدەن بەزىپ، الدىمەن گرۋزيا، سونان سوڭ تۇركيا ارقىلى گەرمانياعا، ودان فرانسياعا بارىپ ورنىعادى. الاش جۇرتىنىڭ قايسار پەرزەنتى 1941-جىلى 27- جەلتوقساندا بەرليندە جۇمباق جاعدايدا قايتىس بولدى. سۇيەگى بەرليندەگى «تۇرىك شاھيتلىگى مەشىتى» اۋماعىنداعى شاعىن زيراتقا جەرلەنگەن.

ءماجيت ايتبايەۆ (1914، قىزىلوردا وبلىسى - 1945، درەزدەن) - اقىن، پۋبليتسيست. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا اۋىر جارالانىپ، نەمىستەردىڭ تۇتقىنىندا بولعان. توپىراق درەزدەن قالاسىنان بۇيىردى.

ماحمەت قۇلماعامبەتوۆ (1930-2008) - ورتا ازيادان شىققان تۇڭعىش ديسسيدەنت. ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن جازىقسىز باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، جەتى جىل تۇرمەنىڭ ءدامىن تاتقان. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، جوعارعى سوتتىڭ ۇكىمىمەن اقتالدى. ميۋنحەندە كوز جۇمدى.

قىتاي

اقىت ءۇلىمجى ۇلى (1868-1940) - قىتاي، موڭعوليا قازاقتارى اراسىنان شىققان كورنەكتى اقىن، اعارتۋشى، قوعام قايراتكەرى. قۇراندى تۇڭعىش رەت قازاق تىلىنە اۋدارعان. حالىق كوتەرىلىسىنە بەلسەنە قاتىسقانى ءۇشىن تۇتقىنعا الىنىپ، كىتاپتارى ورتەلىپ، تۇرمەدە ازاپتالىپ ولتىرىلگەن.

زۋقا ءسابيت ۇلى (1867-1928) - قوعام قايراتكەرى، باتىر. جەرگىلىكتى قازاقتاردى قىتاي ۇلىقتارىنىڭ قىسپاعىنان قورعاۋعا كۇش سالعان. 1928- جىلى قىتاي اسكەرلەرىنىڭ قولىنان زۋقا باتىر مەن ونىڭ سەرىكتەرى قاپىدا قازا تابادى. «وكىمەتكە قارسى شىققانداردىڭ كورەتىنى وسى» دەپ جەرگىلىكتى قازاقتاردى ۇرەيلەندىرۋ ماقساتىمەن سارسۇمبە قالاسىنداعى كوپىرگە زۋقا باتىردىڭ باسىن ءىلىپ قويادى. ەرلىگىن قۇرمەتتەيتىن حالىق كەيىن ونى بەلقۇدىققا جەرلەپ، باسىنا ۇلكەن قورعان تۇرعىزعان.

وسپان باتىر (1899-1951) - .... ەل باسقارعان ايگىلى باتىر. 1951-جىلى 28- ساۋىردە ۇرىمجىدە اتىلعان...

اسەت نايمانباي ۇلى (1867-1923) - ايگىلى اقىن، ءانشى، سازگەر. «اسەتتىڭ كەمپىربايمەن قوشتاسۋى»، «ماقپال»، «قارا كوز»، «مايدا قوڭىر»، «قوڭىر قاز»، «قىسىمەت»، «ارداق» سەكىلدى اندەرى حالىق اراسىنا كەڭىنەن تانىمال. اڭداۋسىزدا الماسپەن ۋلانعان دارىن يەسى قاپىدا كوز جۇمدى. قابىرى ق ح ر، قۇلجا ۋالاياتىنىڭ كوكقامىر جايلاۋىندا.

جۇسىپبەك شايحىسلام ۇلى (1854-1936) - قيسساشى، قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناۋشى، باستىرىپ تاراتۋشى، ناسيحاتتاۋشى. اراب، پارسى تىلدەرىن جەتىك بىلگەن. 1936-جىلى شىڭجاڭ ولكەسى، ىلە اۋدانىنىڭ تاۋ باۋرايىندا قايتىس بولعان.

تاڭجارىق جولدى ۇلى (1903-1947) - اقىن. 1940-جىلدان باستاپ قىتاي ۇكىمەتى قازاقتىڭ بەتكە ۇستار تۇلعالارىن اياۋسىز باسىپ-جانشىعان تۇستا تۇرمەگە قامالىپ، جان توزگىسىز ازاپقا ۇشىرايدى. 1947-جىلى اۋىر ناۋقاستان كوز جۇمدى. زيراتى ق ح ر- دىڭ ىلە ايماعىنىڭ كۇنەس اۋدانىنداعى شاپقى جايلاۋىندا.

دالەلحان سۇگىرباي ۇلى (1906-1949) - ساياسي قايراتكەر. قىتايداعى التاي ايماعىنىڭ ءۋاليى (گۋبەرناتور)، التاي اتتى اسكەرلەر پولكىنىڭ كومانديرى. 1949-جىلى بەيجىڭگە مەملەكەتتىك دارەجەدەگى ارنايى جيىنعا ۇشىپ بارا جاتىپ، ۇشاق قۇلاپ، قازا تاپتى.

جاقىپبەردى سولتانبەك ۇلى (1884، الماتى وبلىسى، رايىمبەك اۋدانى - 1932، ق ح ر، جانبۇلاق قورىمى) - باتىر، مەرگەن. كەڭەس جانە قىتاي وكىمەتى تاراپىنان قۋعىنعا ۇشىراعان تاريحي تۇلعا. 1916-جىلى قارقارا كوتەرىلىسىندە تۇتقىنعا الىنعان ەل اعالارىن بوساتىپ الۋ ءۇشىن اتقا قونعان حالىق جاساعىنا باسشىلىق جاساعان. 1933-جىلى كۇرە قامالىندا قىتاي اسكەرى قاسىندا 24 ادامى بار جاقىپبەردى مەرگەندى وققا بايلايدى. سۇيەگى شىڭجاڭداعى جانبۇلاق قورىمىنا جەرلەنگەن.

مەرگەنباي جامانكوز ۇلى (1882، الماتى وبلىسى، رايىمبەك اۋدانى، قاقپاق اۋىلى - 1931، ق ح ر، قۇرمانجان كوپىرى) - باتىر، مەرگەن. العاشقىدا قىزىل اسكەر قاتارىندا قىزمەت ەتىپ، جەتىسۋدا كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋعا قاتىسقان. ءبىراق كەيىنگى اسىرا سىلتەۋشىلىك ساياسات مەرگەنبايدىڭ كوزقاراسىن وزگەرتۋگە سەبەپشى بولادى. 1931-جىلى كوش باستاپ قىتاي جەرىنە وتكەندە قالماقتارمەن شايقاستا قازا تابادى. باتىردىڭ دەنەسى تەكەس وزەنى بويىنداعى، قۇرمانجان كوپىرىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى توبەشىككە جەرلەنگەن.

قاجىعۇمار شابدان ۇلى (1925-2011) - جازۋشى. ءومىرىنىڭ قىرىق جىلعا جۋىعىن جازالاۋ لاگەرىندە، تۇرمەدە وتكىزگەن. «قىلمىس» تريلوگياسىنىڭ اۆتورى. 2011-جىلدىڭ اقپان ايىندا ومىردەن وزعان قالامگەردىڭ سۇيەگى ق ح ر- دىڭ شاۋەشەك قالاسىنداعى مۇسىلمان قورىمىندا جاتىر.

ءمۇتالىپ امىرە ۇلى (1928-1988) - ايگىلى تەاتر جانە كينو اكتەرى. «تيان-شان قىزىل گۇلى»، «قىز بەيىتى»، «جەتىم قىزدىڭ ماحابباتى» سىندى اتاقتى كينو فيلمدەردە باستى رولدەردى سومداعان.

تيبەت

بوكە باتىر جىرعالاڭ ۇلى (1846-1904) - ۇلت قايراتكەرى. حالقىنىڭ قامىن ويلاعان ەر، ارتىنا جۇرتىن ەرتىپ، تيبەت اسىپ، ءۇندىستاننىڭ شەكاراسىنا ات تۇمسىعىن تىرەپ توقتايدى. بوكە باتىردى 1904-جىلدىڭ جازىندا تيبەت تورەلەرى ەل استاناسى لحاسا قالاسىنا شاقىرادى. وسى ساپاردان ەلىنە ورالعان تۇستا بوكە اۋىرىپ، قايتىس بولدى. سۇيەگى تيبەت اۆتونوميالى رايونى التىنتوق اۋدانىنا جەرلەنگەن.

رەسەي

دوسپامبەت جىراۋ (1490 -جىلى قازىرگى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ روستوۆ وبلىسىندا دۇنيەگە كەلىپ، 1523-جىلى استراحان ماڭىنداعى ازاۋ قالاسىندا دۇنيەدەن وتكەن) - جىراۋ، قولباسشى. دوسپامبەت جىراۋ قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەن. دەشتى قىپشاقتى كوپ ارالاعان. باقشا سارايدا، ىستامبۇلدا بولعان. قىرىم حانىنىڭ جاعىندا كوپتەگەن اسكەري جورىقتارعا قاتىسقان. تايپا ارالىق ۇرىستاردىڭ بىرىندە قازا تاپتى.

قادىرعالي جالايري (1530-1605) - اتاقتى عالىم، شەجىرەشى. تاۋەكەل حاننىڭ سارايىندا قىزمەت ەتىپ، اقىلشى مىندەتىن اتقارعان. ورازمۇحاممەد سۇلتانمەن بىرگە رەسەي پاتشاسى بوريس گودۋنوۆتىڭ قول استىندا اماناتتا بولعان. 1602-جىلى جارىق كورگەن «جىلنامالار جيناعىنىڭ» اۆتورى. رەسەيدىڭ ريازان وبلىسى، كاسىموۆ قالاسىنداعى مۇسىلمان قورىمىنا جەرلەنگەن.

بوكەي حان نۇرالى ۇلى (تۋعان جىلى بەلگىسىز - 1815) - بوكەي ورداسىنىڭ حانى. ەدىل مەن جايىق وزەندەرىنىڭ اراسىنداعى قازاقتىڭ اتاقونىسىن 1580 -جىلدان رەسەي پاتشالىعى يەلەنىپ كەلگەن ەدى. بوكەي حان رەسەي پاتشاسى II پاۆەلدەن قازاقتاردىڭ وسى جەرگە قونىستانۋىنا رۇقسات الىپ، بوكەي ورداسىنىڭ ىرگەسى قالانىپ، ەلىمىزدىڭ باتىسىنداعى رەسەيمەن اراداعى شەكارا شەگەندەلدى. بوكەي حان 1815-جىلدىڭ 21- مامىرىندا كوز جۇمدى. زيراتى قازىرگى رەسەيدىڭ استراحان وبلىسى، كراسنىيار اۋدانى، «مالىي ارال» اۋىلىنا جاقىن جەردە.

ارىنعازى حان ءابىلعازيز ۇلى (1758-1833) - كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، داۋلەسكەر كۇيشى. حالقىنا جاعىمدى بولعانى ءۇشىن ەل اۋزىندا «تىنىم حان» اتانعان. 1823-جىلى پاتشالىق رەسەي ۇكىمەتى ونى قاپىدا الداپ قولعا ءتۇسىرىپ، كالۋگاعا جەر اۋداردى. ارىنعازى حان ايداۋدا ءجۇرىپ بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولعان.

قۇرمانعازى ساعىرباي ۇلى (1823-1896) - قازاقتىڭ ۇلى كۇيشىسى. «اداي»، «سارى ارقا»، «اقساق كيىك»، «تورەمۇرات»، «بالبىراۋىن»، «قۋانىش»، «كوبىك شاشقان»، «كىشكەنتاي» سىندى كوپتەگەن كۇيدىڭ اۆتورى. كۇيشىنىڭ سۇيەگى استراحان وبلىسىنىڭ ۆولودار اۋدانىنا قاراستى «قۇرمانعازى توبە» دەپ اتالاتىن جەردە جاتىر.

سالىمگەرەي جانتورين (1864-1926) - ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، مەتسەنات. اتاقتى «عاليا» مەدرەسەسىن سالۋعا قارجىلاي ىقپال ەتكەن، «ءال- عالامي ءال-يسلامي» (مۇسىلمان الەمى) ءدىني-ساياسي گازەتىنىڭ قۇرىلتايشىسى ءھام يدەيالىق باعىتتاۋشىسى بولعان. «الاش» پارتياسىنىڭ كوسەمدەرىمەن ارالاسىپ، ولارعا قولداۋ كورسەتكەن. 1926-جىلى جۇمباق جاعدايدا ومىردەن وزعان سالىمگەرەي جانتورين ۋفادا جەرلەندى.

ءاليحان بوكەيحانوۆ (1876-1937) - ۇلت تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان الاشوردا كوسەمى، قازاق جەرىنىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، كوگىندەگى بار بايلىعى قازاققا قىزمەت ەتۋىن ارمانداپ وتكەن اسا كورنەكتى تۇلعا. 1937-جىلدىڭ تامىزىندا ناقاق جالانىڭ قۇربانى بولىپ ماسكەۋدە اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ (1889-1931) - قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن ۇلت قايراتكەرى، كلاسسيك جازۋشى، اعارتۋشى عالىم. 1929-جىلى «ۇلتشىل ۇيىممەن بايلانىسى بار» دەگەن جالامەن تۇتقىندالىپ، 1931-جىلى اتۋ جازاسىنا كەسۋ تۋرالى سىرتتاي ۇكىم شىعارىلدى. ماسكەۋدە جەرلەنگەن.

نىعمەت نۇرماقوۆ (1895-1937) - كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، قالامگەر پۋبليتسيست. الاش ارىسى ءاليحان بوكەيحانوۆپەن ءبىر كۇندە، ءبىر ستاتيامەن ماسكەۋدە اتىلعان.

سۇلتانبەك قوجانوۆ (1894-1938) - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، عالىم، پۋبليتسيست. استانانى ورىنبوردان قىزىلورداعا كوشىرۋدە، بۇرمالانىپ كەلگەن «كيرگيز» دەگەن اتتى «قازاق» دەپ تۇزەتۋدە ەرەن قايرات كورسەتكەن.

ءنازىر تورەقۇلوۆ (1892-1937) - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. قازاقتان شىققان العاشقى كاسىبي ديپلومات. ك س ر و- نىڭ ساۋد ارابياسىنداعى وكىلەتتى وكىلى بولعان، دۋايەن لاۋازىمىنا (سول ەلدەگى ەلشىلەرگە باسشىلىق جۇرگىزەتىن دارەجە) جەتكەن تۇڭعىش قازاق. ۇلت مۇددەسىن ءوز ومىرىنەن بيىك قويعان ارداقتى ازامات 1937-جىلى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.

تۇرار رىسقۇلوۆ (1894-1938) - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلدى. 1937-جىلى 21- مامىردا كيسلوۆودسكىدە دەمالىستا جۇرگەن جەرىندە «پانتۇرىكشىل»، «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپپەن تۇتقىنعا الىندى، ماسكەۋدە اتىلدى.

احمەت ءبىرىمجانوۆ (1871-1927) - الاش جۇرتىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن تۇلعا. رەسەيدىڭ I جانە II مەملەكەتتىك دۋمالارىنا دەپۋتات بولىپ سايلانىپ، مۇسىلمان فراكتسياسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان. سۇيەگى لەنينگرادتاعى «ۆولكوۆ» زيراتىندا.

قامبار مەدەتوۆ (1901-1938) - اتاقتى كۇيشى، ونەر قايراتكەرى. كۇيشىلىك تالانتىمەن ستاليندى تاڭعالدىرعان. 1937-جىلى رەپرەسسياعا ۇشىراپ، سولتۇستىك قيىر شىعىستا قايتىس بولدى.

عاني مۇراتبايەۆ (1902-1925) - ورتالىق ازيا مەن قازاقستان جاستار قوزعالىسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، كوممۋنيستىك جاستار ينتەرناتسيونالىنىڭ قايراتكەرى. وكپە اۋرۋىنان قايتىس بولىپ، ماسكەۋدەگى «ۆاگانكوۆ» قورىمىنا جەرلەندى.

ەليزاۆەتا ءاليحان قىزى ءسادۋاقاسوۆا (1903-1971) - «الاش» قوزعالىسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قىزى، ۇلت قايراتكەرى سماعۇل ءسادۋاقاسوۆتىڭ جارى. دارىگەر- تەراپيەۆت، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا ءوزى سۇرانىپ اتتانعان. ماسكەۋ قالاسىندا قايتىس بولعان.

قايىربولات مايدانوۆ (1956-2000) - اۋعانستانداعى سوعىستا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتانعان جالعىز قازاق. اۋعان جەرىندە بارلىعى 1250 تاپسىرما ورىنداپ، 1100 ساعات ۋاقىتىن اۋەدە وتكىزگەن. 2000-جىلى چەشەنستانداعى سوعىستا ەرلىكپەن قازا تاپقاننان كەيىن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. قازاقتىڭ قىران قاناتتى قاھارمان ۇلى سانكت-پەتەربۋرگتە جەر قوينىنا تاپسىرىلعان.

ەرىك قۇرمانعاليەۆ (1959-2007) - ايگىلى وپەرا ءانشىسى، اكتەر. 1992-جىلى «مادام باتتەرفلياي» سپەكتاكلىندەگى باستى ءرولى ءۇشىن رەسەيدە «جىلدىڭ ۇزدىك اكتەرى» اتانعان. اسا سيرەك كەزدەسەتىن داۋىس يەسى 2007-جىلى كوز جۇمىپ، ماسكەۋدەگى «ۆاگانكوۆ» زيراتىنا جەرلەندى.

يران

جارىلعاپ قىرىقمىلتىق (1908-1990) - يران قازاقتارىنان شىققان ايگىلى اقىن. تۋعان ەلگە دەگەن جۇرەكجاردى سەزىمنەن تۋعان جىرلارى وتاندىق مەرزىمدى باسىلىمداردا ءجيى جاريالانعان. گۇمبەز-قاۋىس قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى قازاق اۋىلىندا ومىردەن وزدى.

موڭعوليا

كۇلتەگىن (684-731) - تۇركى جۇرتىنىڭ داڭقتى قولباسشىسى. ەجەلگى تاريحي- پوەزيالىق جازبا دەرەكتەر بويىنشا، 7 جاسىندا جەتىم قالعان، 16 جاسىندا بەس قارۋىن اسىنىپ ەل قورعاعان. اعاسى تونىكوك دانانى تاققا وتىرعىزىپ، ءوزى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ات ارقاسىندا عۇمىر كەشكەن. 47 جاسىندا سوعىستا قازا بولعان.

حامزا ەرزىن ۇلى زايسانوۆ (1912-1966) - شەتەلدەردەگى قازاقتار اراسىنان شىقان العاشقى قازاق گەنەرالدارىنىڭ ءبىرى، اتى اڭىزعا اينالعان اسكەري ۇشقىش. 1939-جىلى جاپونيامەن حالحين- گولدا بولعان ۇرىستا تەڭدەسسىز ەرلىك كورسەتكەن. 1942-جىلى موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن اۋە قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باس قولباسشىسى بولىپ تاعايىندالادى. 1944-جىلى ۇلى قۇرىلتاي باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن وعان اۆياتسيا گەنەرال-مايور شەنى بەرىلەدى. 1966-جىلى قايتىس بولعان داڭقتى باتىر ۇلان- باتورداعى «التىن بەسىك» زيراتىنا جەرلەنگەن.

وزبەكستان

ەر قوساي (1507-1594) - قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەن، قازاق مەملەكەتتىگىن نىعايتۋعا ۇلەس قوسقان تاريحي تۇلعا. ەر قوساي تۇرىكمەننىڭ ەر سارى كوسەمىنىڭ قىزى وعىلمەڭلىگە ۇيلەنگەن. ودان جورىق جىرشىلارى، اقىندار، جىراۋلار، ونەر شەبەرلەرى قالنياز، ابىل، نۇرىم، قاشاعان سىندى دۇلدۇلدەر تاراعان. ەر قوساي مەن وعىلمەڭلى انا نۇكىس قالاسىنىڭ بەستوبە جەرىندە ماڭگىلىككە دامىل تاپقان.

تاۋەكەل حان - 1583-1598-جىلدارى بيلىك قۇرعان قازاق حانى. بۇحار حاندىعىمەن كۇرەستە ماسكەۋمەن وداقتاسۋدى ءجون ساناپ، 1594-جىلى ەلشى اتتاندىرعان. بۇحارا قالاسىن الۋ ءۇشىن بولعان ۇرىستا اۋىر جارالانىپ، تاشكەنتكە كەلىپ قايتىس بولدى. سامارقان قالاسىندا جەرلەنگەن.

شىعاي حان - 1580-1582-جىلدارى بيلىك جۇرگىزگەن قازاق حانى. شايباني مۇراگەرلەرىنىڭ اراسىنداعى تاق تارتىسىن قازاق مەملەكەتتىلىگىن نىعايتۋعا ءساتتى پايدالانعان. سامارقان قالاسىندا جەرلەنگەن.

جالاڭتوس ءباھادۇر سەيىتقۇل ۇلى (1576-1656) - باتىر قولباسشى، ءبي. باتىردىڭ دەنەسى سامارقان وڭىرىندەگى داعبيد قىستاعىندا جەرلەنگەن.

تولە ءبي (1663-1756) - قازاق حالقىنىڭ بىرلىگىن نىعايتۋعا زور ۇلەس قوسقان اتاقتى ءبي. تاۋكەنى حان ەتىپ سايلاپ، ءۇش ءجۇزدىڭ ۇلىستارىن ءبىر ورتالىققا باعىندىرۋعا ۇيىتقى بولعان. تولە ءبي تاشكەنتتەگى ءشايقانتاۋىر زيراتىنا جەرلەنگەن.

ايتەكە ءبي (1644-1700) - قازاق حالقىنىڭ اتاقتى ءۇش ءبيىنىڭ ءبىرى. تاۋكەنى حان ەتىپ سايلاۋعا قاتىسقان. ايتەكە ءبيدىڭ قابىرى وزبەكستانداعى ناۋاي وبلىسىنىڭ نۇراتا دەگەن جەرىندە.

سىرىم دات ۇلى (1723-1802) - قولباسشى باتىر، ءبي، شەشەن. 1783-1797-جىلدارداعى ورىس وتارشىلارىنا قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ جەتەكشىسى. پاتشا اسكەرىنەن باس ساۋعالاعان سىرىم حيۋا حاندىعىنىڭ جەرىنە ءوتىپ كەتەدى. ەل اراسىنا اتاعى كەڭىنەن تاراعان باتىردان قاۋىپتەنگەن حيۋا حانى ونى قاپىدا ۋلاپ ولتىرگەن. سۇيەگى قاراقالپاقستاندا جەرلەنگەن.

بازار وڭداس ۇلى (1842-1911) - جىراۋ. قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قارماقشى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. بازار 15-16 جاسىنان باستاپ ور توڭىرەگىن، ىرعىز، سىر بويى، قىزىلقۇمدى، ۇرگەنىش، حيۋا جاعىن جىراۋ رەتىندە ارالايدى. جىراۋدىڭ ءوز ايتۋىمەن حاتقا تۇسكەن 15 مىڭ جولعا جۋىق ولەڭ-جىرلارى، 5 داستانى ساقتالعان. بازار جىراۋدىڭ ولەڭدەرى 1925-جىلى تاشكەنتتە شىققان «تەرمە» جيناعىنا، 1931-جىلى جارىق كورگەن «قازاقتىڭ ادەبيەت نۇسقالارى» اتتى كىتاپقا ەندى. بازار جىراۋدىڭ زيراتى وزبەكستاننىڭ تامدى اۋدانىنىڭ جالپاقتاۋ دەگەن جەرىندە.

ءشادى جاڭگىروۆ (1855-1933) - اقىن. ول 30 عا جۋىق داستان جانە كوپتەگەن ولەڭدەر جازعان. كولەمدى شىعارمالارىنان قازىرشە تابىلعانى - 18 داستان. وزبەكستاننىڭ سىرداريا وبلىسى قاراتوبە ەلدى مەكەنىندە دۇنيە سالعان.

سەرالى لاپين (1868-1919) قىزىلوردا وبلىسى، سىرداريا اۋدانى، قوعالىكول اۋىلىندا تۋعان. اراب، پارسى ت. ب. شىعىس تىلدەرىن جەتىك ءبىلىپ، «شاھناما»، «تۋھرات ال- حاني» داستاندارىنىڭ پارسى تىلىندەگى قولجازبالارىن زەرتتەگەن، فيرداۋسيدىڭ «شاھناماسىن» قازاقشا ءتارجىمالاعان. 1919-جىلى سامارقان قالاسىندا بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولدى.

سابىر راحىموۆ (1902-1945) - كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، گۆارديا گەنەرال- مايورى، داڭقتى قولباسشى. 1945 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا كەنيگسبەرگتە قازا تاپتى. كەيىن سۇيەگى مايدان دالاسىنان اكەلىنىپ، تاشكەنتتەگى كافانوۆ ساياباعىنا جەرلەندى.

ورال تاڭسىقبايەۆ (1904 - 1974) - كەسكىندەمەشى، كسرو حالىق سۋرەتشىسى، ك س ر و كوركەمسۋرەت اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى. وزبەك ك س ر- ءى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى (1973). لەنين جانە باسقا 4 وردەنمەن ماراپاتتالعان. تاشكەنتتەگى «شاعاتاي» قورىمىنا جەرلەنگەن.

ءابيبۋللا سادىقوۆ (1930-1991) - بالۋان. 1952 -جىلى اشحابادتا ورتا ازيا جانە قازاقستان اراسىندا وتكەن سپارتاكيادادا كۇرەستەن ابسوليۋتتى چەمپيون بولعان. وزبەكستاننىڭ بىرنەشە دۇركىن (1949,1954, 1955) چەمپيونى. سۇيەگى نوكىس قالاسىنداعى زيراتقا قويىلعان.

ءومىرزاق قوجامۇراتوۆ (1936-1983) - اقىن. بۇحارا وبلىسى، تامدى اۋدانىندا تۋعان. جازۋشى»، «جالىن» باسپالارىنان «جيدەلى بايسىن» (1966)، «تاڭعى داۋىس» (1971)، «جول اياقتالمايدى» (1981)، «وي كەشۋ» (1989)، «كۇن استىندا - قۇدىرەت» (1998)، «سۋرەتتەگى جۇمباقتار» (1998) جىر جيناقتارى جارىق كورگەن. وزبەكستاننىڭ ناۋاي وبلىسىندا جەرلەنگەن.

ۋكراينا

عۇبايدوللا بوكەيەۆ (1840-1909) - اسكەري قايراتكەر، رەسەي ارمياسىنىڭ ينفانتەريا گەنەرالى. ورىس- تۇرىك سوعىسىندا ايرىقشا قولباسشىلىق قابىلەت كورسەتكەنى ءۇشىن گەنەرال- مايور اتاعىن، «ەرلىگى ءۇشىن» التىن قىلىشىن يەلەنگەن، ءى دارەجەلى اننا وردەنىمەن ماراپاتتالعان. وتستاۆكاعا شىققان سوڭ، 1902 -جىلى يمپەراتور سىيعا تارتقان يالتاداعى يەلىگىنە كوشىپ بارىپ، سۇيەگى سول قالادا جەرلەنگەن.

تاجىكستان

ەلەۋسىز بۇيرين (1874-1933) - اقىن، قوعام قايراتكەرى. 1911-13-جىلدارى «قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولىپ، «قازاقستان» ءسوزىن تۇڭعىش رەت رەسمي تىلگە ەنگىزدى. 1932-جىلى ەلدە ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ العاشقى تولقىنى باستالعاندا ەلەۋسىز بۇيرين تاجىكستانعا قونىس اۋدارادى. سوندا ورتالىق ارحيۆ باسقارماسىنا ينسپەكتور بولىپ قىزمەتكە ورنالاسادى. 1933-جىلى 16- ساۋىردە قىزمەتىنەن قۋىلىپ، كوپ ۇزاماي اشتىقتان دۋشانبەدە دۇنيە سالادى.

تۇرىكمەنستان

قۇنىسكەرەي قوجاحمەتوۆ (1895-1964) - قىزىل چەكيستەرگە قارۋلى قارسىلىق كورسەتكەنى ءۇشىن قۋعىندالعان، «باندى قۇنىسكەرەي» اتانعان حالىق باتىرى. اتىراۋ وبلىسى، قىزىلقوعا اۋدانى، تايسويعان قۇمىندا تۋعان. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا «قاندىقول قاراقشى» دەگەن جالا جابىلسا دا، ادىلدىگىمەن، ەرلىگىمەن ەسىمى اڭىزعا اينالعان. 1933-جىلى تۇرىكمەنستانعا باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولادى. سول جاقتا ءابىلقايىر جامانوۆ دەگەن اتپەن ءومىر ءسۇرىپ، 1964-جىلى ومىردەن وزعان.

P. S. جات جۇرتتا جەرلەنگەن تۇلعالاردىڭ جوعارىداعى تىزىمىنە قوسىلاتىن ءالى قانشاما ارىسىمىز بار ەكەنى ءسوزسىز. ءبىز بۇگىن تاريحتى زەرتتەۋشىلەرگە، عالىمدارعا ۇسىنىس رەتىندەگى ويىمىزدى ورتاعا سالىپ وتىرمىز. ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر جايت، 1941-1945-جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسىندا رەسەي، ۋكراينا، بەلورۋسسيا، مولداۆيا مەن ۆەنگريا، يۋگوسلاۆيا، پولشا، چەحوسلوۆاكيادا وپات بولىپ، سوندا جەرلەنگەندەر دەرەگى كوپ كىتاپتاردا بار بولعاندىقتان ماقالاعا كىرگىزىلمەدى. تۇلعالارىمىزدى تولىققاندى تۇگەندەۋ الداعى كۇننىڭ ەنشىسىندە بولماقشى. وقىرمان تاراپىنان ايتار ۇسىنىس- تىلەك بولسا، قۇلاق قويۋعا ءازىرمىز.

عابيت ىسكەندەر ۇلى،

«ەگەمەن قازاقستان».